Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 104]

Eigentijdse invullingen: twee plafondschilderingen van Huub Kurvers
Erik Kleijn

‘De ontstoring van een dramatische lacune, dát is mijn drive!’, beklemtoont beeldend kunstenaar Huub H.J. Kurvers als hem wordt gevraagd naar zijn motivatie om met een historisch interieur aan de slag te gaan. ‘Ik tracht mij een beeld te vormen van de materie, van het wezen van wat ik ergens aantref, voordat ik ook maar één streep op papier zet. Daarbij volg ik vooral mijn intuïtie en probeer tastenderwijs aan het bestaande interieurconcept iets uit de huidige tijd toe te voegen. Die toevoeging moet herkenbaar zijn als iets van nú. Maar ook moet deze zich schikken naar het al aanwezige, naar de specifieke eigenaardigheden van het gebouw.’ Kurvers, sinds 1970 werkzaam als specialist in het conserveren en restaureren van schilderingen en kleurrijke afwerking bij de RDMZ, is in de beeldende kunst opgeleid aan de Maastrichtse stadsacademie, en in Duitsland, Zwitserland en Italië wat betreft conservering en restauratie. Hij heeft een imposante staat van dienst als uitvoerder van projecten van toegepaste interieurkunst. Muur-, gewelf- en plafondschilderingen en ook gebrandschilderde ramen zijn bepalend voor zijn oeuvre.

Dat vandaag de dag het historisch interieur wordt erkend als een belangrijk bestanddeel van het cultureel erfgoed kan mede worden verklaard vanuit het kunstenaarschap en ambacht van het verleden. Naast alle reguliere zorg voor het interieur, geschraagd door een stevige dosis wet- en regelgeving, zou men bijna vergeten dat er nog altijd een levende traditie bestaat van creëren van nieuwe interieurs en van nieuwe, artistieke onderdelen binnen oude interieurs. Over dat laatste, de ‘eigentijdse invullingen’ in monumentale interieurs, zal Huub Kurvers zijn visie toelichten aan de hand van twee plafondschilderingen in voorname adellijke huizen.

De eerste plafondschildering werd gemaakt voor de Ridderhofstad Gunterstein te Breukelen, een adellijk woonhuis langs de Vecht, dat in de jaren 1680-1681 in opdracht van Magdalene Poulle werd gebouwd. Ongetwijfeld is de meest bijzondere zaal van het huis de zogenaamde Gobelinzaal, genoemd naar de kostbare, 17de-eeuwse wandtapijten (of ‘verdures’) die daar hangen (zie foto p. 72). Al een halve eeuw geleden was de zaal aan een grondige restauratie toe en werd door de Stichting Ridderhofstad Gunterstein besloten om de wandtapijten, de vloer, de haardpartij en het plafond aan te pakken. De wandtapijten vormden het belangrijkste interieurelement en een gespecialiseerd atelier heeft decennialang gewerkt aan het herstel. Het oorspronkelijke plafond was bij een verbouwing in 1936 verwijderd en vervangen door eenvoudig plaatmateriaal. Het restauratieplan voorzag in een reconstructie van het historische plafond, maar dit streven werd belemmerd door het ontbreken van wezenlijke informatie, zoals de voorstelling van de plafondschildering. Weliswaar was een foto uit 1899 bewaard gebleven met daarop een fragment van het plafond, maar de schildering was toen al wit overschilderd. Bouwhistorisch onderzoek van N. Kesper toonde aan dat achter het plaatmateriaal spijkergaten, smetlijnen en trekpunten vandaan kwamen: bouwsporen die iets konden vertellen over de

[p. 105]

Obbicht, kasteel Obbicht. Salon na de restauratie. Foto RDMZ, P. van Galen, 1991.

oorspronkelijke constructie. Uit het verzamelde onderzoeksmateriaal bleek dat het oorspronkelijke, houten, beschilderde plafond een rechthoekig middenperk had met aan de korte kant twee halve cirkels, waardoor het geheel leek op een formele vijver uit de barokperiode. In de hoeken buiten het zwaar omlijste middenperk waren vier achthoekige medaillons aangebracht met houtsnijwerk.

Maar nu de plafondschildering van het middenperk, gemaakt eind 1996, begin 1997. Voor Kurvers stond vast dat deze qua voorstelling, kleur en uitstraling overtuigend moest inspelen op de andere onderdelen van het interieur. Dat was een lastige opgave als men bedenkt dat de wandtapijten wegens de restauratie van de muren waren verwijderd en de haard en schouw nog niet hun definitieve uiterlijk hadden. De tapijten, visueel het meest bepalende onderdeel van de Grote Zaal, werden hersteld in de Werkplaats tot Herstel van Antiek Textiel in Haarlem en konden daar door Kurvers worden bestudeerd. ‘Ik heb toen zeer nauwgezette kleurnotities in kleurpotlood mogen maken van de hoofdkleuren van het Guntersteintapijt. Ook stelde het bezoek mij in staat letterlijk overtreksels op harde sheets te maken van de grootte en structuur van de kleurvormpjes van bladeren, grond, takken, lucht en dieren. Zij waren mij zeer van nutte bij het bepalen van de grootte en ritmiek van de verftoetsen terwijl uiteraard de kleurreproducties bijna het voortdurende ijkpunt waren’, schreef Kurvers later op.

De voorstelling van het middenperk bevat een perspectivisch geschilderde balustrade, die werd ontleend aan de verdwenen formele tuin aan de zuidkant van het huis. De grauwe kleur vormt een echo van de bovenste kleur van het tapijt aan de Vechtzijde van de zaal. De vormen van de binnenschildering en hun verhoudingen lijken in gesprek te zijn met motieven uit de tapijten, maar ook

[p. 106]

Obbicht, kasteel Obbicht. Detail van het plafond in de salon. Foto RDMZ, P. van Galen, 1991.

met de lichtval afkomstig van de vier vensters van de zaal. Nadat de tapijten waren teruggeplaatst, was er gelegenheid om de kleurstellingen en contrasten bij te stellen om de eenheid van het interieur te vergroten. Was op Gunterstein nog sprake van een sterk samenspel van bestaande interieuronderdelen, in het Limburgse kasteel Obbicht, dat dateert van 1780 naar een ontwerp van J.B. Renoz, deed zich een andere situatie voor. Door een felle, uitslaande brand in 1954 was het kasteel ernstig aangetast en gingen de aanwezige vloeren en plafonds geheel verloren. Gelukkig bleef een deel van het rijke stucwerk van de wanden behouden en was bij de RDMZ een goede fotodocumentatie van het kasteel vóór de brand aanwezig. Jarenlang gebeurde er niets totdat de kasteelruïne in handen van de huidige eigenaar voortvarend werd aangepakt. Een uitgebreid kleurenonderzoek maakte deel uit van het restauratieplan, maar leverde in tegenstelling tot Gunterstein vrijwel niets op. Er werden nieuwe vloeren en plafonds getimmerd op de plaats van de oude. Veel later werd gesproken over nieuwe decoraties voor de verschillende ruimten. ‘Die plafonds waren nogal laag. Daarop moet je dus geen zwevende godinnen schilderen, want van een korte afstand lijken die eerder te liggen.’ In de langwerpige, achthoekige salon werd gekozen voor een velum, een soort zwevend tentdoek dat in trompe l'oeil met koorden aan de aanwezige stucwerkranden lijkt te

[p. 107]

Breukelen, kasteel Gunterstein. Plafond in de gobelinzaal met daarin opgenomen schildering. Foto RDMZ, P. van Galen, 1998.

zijn bevestigd. Het realistische effect van deze voorstelling uit 1986-1987 wordt nog eens versterkt door de lichtval op de plooien van het doek en op de honderden metalen zeilogen, waardoor de koorden zijn gevoerd. De voorstelling is onmiskenbaar van deze tijd, maar haar licht- en luchtigheid verwijzen tegelijkertijd naar gebruikelijker voorstellingen, als wolkenluchten of sterrenhemels. De naastgelegen hal werd door Kurvers nadien onder handen genomen en kreeg een meer abstracte decoratie dan de salon. Het is een doorgangsruimte, die is gedacht als opmaat voor de weldadige feestruimte van de salon. Hier overheersen sobere, koele tinten en abstracte vormen: eigentijds en als zodanig herkenbaar. Al met al werd Obbicht verrijkt met een tweetal plafondschilderingen, drie bovendeurstukken (dessus-de-portes) en twee grisailleschilderingen (van de huidige kasteelheer en -dame). Kurvers bewees daarmee - en voor zichzelf voor de eerste keer - dat een eigentijdse invulling in een monumentaal gebouw daadwerkelijk mogelijk was. ‘Iedere keer moet je volledig opnieuw beginnen. Het gebouw reikt je van alles aan, en ook de opdrachtgever heeft specifieke en soms heel persoonlijke wensen. Uiteindelijk probeer je stap voor stap door ingrepen in de atmosfeer, de kleur en de “temperatuur” van het monument een eenheid tot stand te brengen zonder ook maar ergens uit de toon te vallen.’

Dat is een opvatting die haaks staat op het klakkeloos kopiëren van historische motieven van elders, of op het achteraf inpassen van in schildersateliers vervaardigd werk. Dat laatste gebeurde met de plafondschilderingen boven de trappen van het Haagse Mauritshuis, waarvan bovendien stroken moesten worden afgesneden om het geheel passend te maken. Het is vanuit die optiek niet verwonderlijk, dat Kurvers de totale veronachtzaming van de historiciteit bij de herinrichting van het interieur van de oude Tweede Kamer met kracht verwerpt: ‘Voor dat soort van egotripperij heb ik geen woorden. Puberaal, Edelkitsch!’

Literatuur

Kurvers, H.H.J., ‘De nieuwe plafondschildering in de Grote Zaal van Gunterstein in Breukelen. Overwegingen in relatie tot de wandtapijten’. HAT-magazine 1 (1988), pp. 3-4.

Vlaardingerbroek, H., ‘De restauratie van de Gobelinzaal in de Ridderhofstad Gunterstein te Breukelen’. Bulletin KNOB 6 (1998), pp. 240-244.

Bouvy Coupery de Saint Georges, T. en H. Tromp, ‘Beaumont en Obbicht’. De woonstede door de eeuwen heen 79 (1988), pp. 56-85.