Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 82]

Beschilderde houten vloeren
Jan van 't Hof, Albert Reinstra

Een kwetsbaar onderdeel van het interieur waaraan vaak weinig aandacht wordt besteed is de houten vloer. Er bestaat nog geen goed beeld van de diverse vloerconstructies, afwerkingen en detailleringen.

Dit bleek bijvoorbeeld bij de restauratie van het pand Grote Markt 4 in Bergen op Zoom. Hier werden verschillende soorten beschilderingen geconstateerd op de verdiepingsvloeren. Om beter zicht op de historische waarde van een dergelijke vloer te krijgen, werd vanuit de Rijksdienst voor de Monumentenzorg een onderzoek ingesteld naar dit relatief onbekende fenomeen. Na een oproep in de Nieuwsbrief van de RDMZ bleek al snel dat beschilderde vloeren verspreid door het gehele land voorkomen, vooral het westen kent en grote verscheidenheid aan beschilderde vloeren.

Uit de ons bekende voorbeelden tot nu toe - enkele tientallen - is een aantal typen vloerbeschilderingen te onderscheiden. Zo kan er verschil worden gemaakt tussen de imitatie van ‘harde’ en ‘zachte’ vloeren: natuursteen, gebakken materiaal en hout enerzijds, tapijten en vloerkleden anderzijds. Daarnaast is er een categorie die onder de decoratieve fantasievloeren gerangschikt kan worden. Het betreft dan vloeren die bijvoorbeeld met aardappelen gestempeld of met zonnebloemen beschilderd zijn.

Voorzover nu valt na te gaan, zijn schilderingen op vloeren vooral aangebracht om allerlei (dure) materialen te suggereren. In interieurs is dat op zich niets bijzonders, er zijn allerlei parallellen met bijvoorbeeld gehoute deuren, gemarmerde lambriszeringen en geschilderde imitatiebehangsels.

De eerste en vermoedelijk ook oudste zijn de vloeren die met een imitaieparket beschilderd zijn. In kasteel Heeswijk is hiervan op de verdieping een restant overgeleverd in de vorm van een kubusvormig blokmotief waarvan de vlakken in schaduwtinten zijn aangegeven, waardoor een dieptewerking ontstaat. Deze schildering zou bij de verbouwing en interieurwijziging in het derde kwart van de 17de eeuw zijn aangebracht. Parketachtig is ook de rand van de vloerbeschildering in de zogenaamde koepel van Fagel te Den Haag. Dit gebouw, dat als tuinpaviljoen achter het pand Noordeinde 140 werd opgericht, stamt uit 1707. Het rijke interieur kreeg een vloer waarvan het grootste deel werd beschilderd als een imitatiemarmer, omrand met een meandervormig motief. Gezien de rijkdom van het interieur en de status van de opdrachtgever hoeft de toepassing van imitaties dus niet per definitie als vorm van spaarzaamheid te worden betiteld.

Het nabootsen van natuurstenen vloeren bereikt in de 18de eeuw zijn hoogtepunt. Een goedkopere imitatie van grote marmeren platen vinden we bijvoorbeeld terug in het voormalige woon- en raadhuis van Zaandijk, dat uit het midden van de 18de eeuw dateert. Hier zijn op de verdieping beschilderde vloeren te vinden die aansluiten op de gemarmerde, houten plinten en schouwen. In het museumpand Lagedijk 8, eveneens te Zaandijk, is de houten vloer van de Zaankamer in 1829-1830 met rode en witte marmeringen versierd.

Een bijzondere vorm van decoratie, die misschien ook als een soort marmering aangemerkt mag worden, is die van het ‘vinger en voeten marmer’. In een aantal gebouwen zijn beschilderde vloeren aangetroffen waarvan de schildering bestaat uit afdrukken van voeten en vingers. Een prima voorbeeld hiervan is aanwezig in de laat 18de-eeuwse boerderij aan de Zuidzijde 27B te Bodegraven. Hier vormen de houten vloer en het trapje naar de opkamer de aansluiting op de echte marmeren platen in de gang.

[p. 83]

Wouwse Plantage, pastorie. Beschilderde vloer in een van de twee voorkamers. Foto RDMZ, J.P. de Koning, 1999.

[p. 84]

Ouderkerk aan de Amstel, pastorie. Detail van de beschilderde vloer in de zaal. Foto RDMZ, J.P. de Koning, 1999.

[p. 85]

Deze vorm van decoratie werd lang doorgezet en kwam verspreid over het hele land voor. Naast Bodegraven werden bijvoorbeeld exemplaren aangetroffen in 's-Hertogenbosch, Denekamp, Zoutkamp, Gaastmeer en Wouwse Plantage (afb. 1). In het laatste geval maakte de vloer uit 1877 onderdeel uit van de interieurdecoratie van de twee voorkamers van de rooms-katholieke pastorie. Deze werden geschilderd in bruine en ombertinten. De eerste steen van dat gebouw werd gelegd door de familie De Caters, die het aanpalende landgoed Wouwse Plantage omvormden. In het jachthuis op het landgoed, stammend uit omstreeks 1875, is op de verdieping ook een beschilderde vloer aangetroffen met een sponsachtig motief dat qua beeld lijkt op de ‘voetenvloeren’.

Een andere vorm van een ‘harde’ vloer is de plavuisimitatie. In een aantal gebouwen zijn voorbeelden aangetroffen van houten vloeren waarop plavuizen zijn geschilderd. Een vrij abstracte, laat 18de-eeuwse vorm werd aangetroffen in het pand Bij de Put 36 te Leeuwarden. Hier geeft een stelsel van witte lijntjes de plavuizen weer. Duidelijker zijn de groene, geschilderde plavuizen in het pand Langebrug 32 te Leiden. Deze vermoedelijk 19de-eeuwse vloer bevindt zich op de verdieping, de bouwlaag waar de meeste beschilderde vloeren werden aangetroffen.

Een late variant op de harde vloer is de imitatie-terrazzo ster in de spreekkamer van de pastorie van Wouwse Plantage. Verder zijn van dit relatief moderne materiaal nog geen imitaties bekend.

Voorzover nu bekend werden harde vloeren eerder geïmiteerd dan zachte vloeren. Wellicht houdt dit gelijke tred met de opkomst van het tapijt in het Nederlandse interieur, die pas vanaf omstreeks 1750 een hoge vlucht nam. Tapijtimitaties zijn hoofdzakelijk geschilderd in sjabloontechnieken. Hierdoor waren fraaie en ingewikkelde patronen mogelijk die voortdurend herhaald konden worden. De tapijtimitaties zijn vaak voorzien van een rijk versierde rand met daarbinnen een eenvoudiger middenvlak, maar er zijn echter ook belangrijke uitzonderingen. Typerende sjablonen die tapijten nabootsen bevinden zich in Bergen op Zoom (Grote Markt 4) en Breda (Tolbrugstraat 20). Deze vloeren lijken gezien het motief en de kleur 19de-eeuws. Meer uitzonderlijke tapijtimitaties bevinden zich in Den Haag (Prinsegracht 15, sterretjes omgeven door een rand) en Ouderkerk aan de Amstel. De laatste vloer behoort tot de fraaiste in ons land en toont een rijk tapijt met neogotische florale motieven op grote schaal. Hij bevindt zich in de zaal van de laat 19de-eeuwse roomskatholieke pastorie aan Rondehoep Oost 31 (afb. 2).

In de 20ste eeuw kreeg de beschilderde vloer een nieuwe impuls. Daarbij werd echter de imitatie van materialen verlaten. Architecten als Oud en Rietveld gebruikten kleurvlakken niet als imitatie van een materiaal, maar als onderdeel van een totaal interieurconcept dat vanuit de functie werd gbedacht en waar kleurvlakken een functionele en esthetische ondersteuning van waren.