Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 18]

Het Tuschinski-theater
De grot van de geheimzinnige magiër
Ellie Adriaansz

‘Die kleine maar stevig in elkaar gebouwde, keurig verzorgde man, met dat bleeke masker van zijn Oostersche ras, dat deemoedig schijnt, lichtelijk beschroomd, - dat u nu en dan aanziet als vleiend om uw raad, uw steun, uw protectie, ja om uitkomst voor zijn benardheid, - en waar in de donkere oogen tòch een felle wil brandt, een despotische kracht, een fascineerende overmacht, een fanatieke onverzettelijkheid. Dat glanzend zwarte haar, tot een kapje zorgvuldig gekapt en met zoete oliën glad gepolijst boven 't stugge, schragend sterke, schrandere voorhoofd, - waaronder die droom-donkere oogen zoo onderworpen u aan kunnen zien, en zóó gebiedend, zoo tyraniek en buiten zich zelf van verstoorde drift hen kunnen tegenflitsen, die aan zijn macht onderworpen zijn, dat ze voor hem vliegen, voor hem beven bij geval, én - om zijn goedhartigheid, zijn gemeenzaamheid, tòch van hem houden, hem uit genegenheid dienen.’¹

Abraham lçek Tuschinski (1886-1942) was een gedreven, ambitieuze theatergigant, een onafhankelijke creatieve ondernemer die - toen de speelfilm nog maar in de kinderschoenen stond - filmtheater en interieurkunst tot één bijzonder gebaar wist te verenigen. Om zich te onderscheiden van de concurrentie besteedde hij grote zorg aan zijn filmkeuze, de inrichting van het theater en de sfeer rondom de voorstelling. Pathetisch noemde hij de bioscoop ooit ‘de heerseres van de wereld’. Gevlucht voor de pogroms in zijn vaderland Polen en als emigrant op weg naar Amerika, strandde hij in 1904 in Rotterdam, waar hij kennis maakte met wat zijn grote passie zou worden: de film. Zeven jaar later opende hij in die stad zijn eerste bioscoop. Thalia (1911), gevolgd door Cinema Royal (1914), Scala (1915) bestemd voor de gegoede burgerij en Olympia (1916) voor een meer ruig, ongepolijst publiek.

‘Ik wil mijn bezoekers verwennen’ was de slogan van Tuschinski. De sublimatie van deze gedachte wist hij te realiseren in het door hem zelf gebouwde en naar hem genoemde Tuschinski-theater, dat in 1921 te Amsterdam werd geopend. Het werd en is beroemd vanwege zijn bijzondere architectuur en exorbitant luxe inrichting waarvan de interieuronderdelen, stofferingen, verlichting, glas-in-loodwerken, smeedwerken en geschilderde decoraties samen lijken te smelten tot één exotisch kleurenpalet en vormeloze inerte sfeerstemming. Abstracte patronen sieren de vloeren, borstwering en plafonds, figuren van mensen, dieren en planten de meeste wanden. Een combinatie van beide komt ook voor. Het gebouw bestaat uit twee delen: een voorgedeelte met daarin de entree en hal, de kassa en de Japanse en Moorse kamer en erboven ruimten waar zich onder andere het in 1941 door brand verwoeste cabaret ‘La Gaîté’ bevond. Het achterste deel van het gebouw bevat de grote zaal voor de filmvertoningen met loges in twee verdiepingen. Op het voor bioscopen ongewoon diepe toneel vonden in vroegere jaren theateropvoeringen plaats. Wandelgangen rond de grote zaal op de begane grond en de twee daarboven gelegen etages vormen de verbinding tussen de voor- en achterbouw. Het Tuschinski-theater is grotendeels opgetrokken uit beton; het dak boven de grote zaal heeft een gewapend houten overkapping. De kolomloze zaal bood plaats aan 1600 bezoekers. Bouw en inrichting kostten Tuschinski ruim vier miljoen gulden.

Het Tuschinski-theater werd ontworpen door de architect H.L. de Jong, die door een conflict al snel uit het zicht verdween. In zijn memoires noemt Tuschinski bouwkundig

1 ‘De dagtaak van den film-magnaat A. Tuschinski’, Nieuwe Rotterdamsche Courant 18-08-1928.

[p. 19]

Amsterdam, theater Tuschinski, Cabaret ‘La Gaîte’, omstreeks 1925. Ingekleurde foto, afkomstig uit programma theater Tuschinski.

ingenieur D.C. Klaphaak en de namen van de belangrijkste kunstenaars die be bioscoop decoreerden: Chris Bartels die de smeedijzeren lampen en hekwerken ontwierp, alsmede de amorf gemodelleerde, groen geglazuurde tegelbekleding van de hoog oprijzende, symmetrische voorgevel met de twee zijtorens, de sierkunstenaars J. Kromhout, Dirk Jan van der Laan en - vooral - Jaap Gidding (1887-1955) en Pieter den Besten (1894-1973). Met name de laatste twee drukten een duidelijk stempel op het totaalbeeld van het interieur.²

Evenals Klaphaak en Van der Laan waren beiden afkomstig uit Rotterdam, waar zowel de vader van Gidding als van Den Besten een schildersbedrijf had.

Den Besten decoreerde alle bioscooptheaters van Tuschinski. In Amsterdam schilderde hij de wanddecoraties in de wandelgang op de begane grond, de Japanse kamer, het cabaret ‘La Gaîté’ (met glas-in-loodramen van Joep Nicolas) en in het souterrain de toiletruimten en de kindercrèche. Van Gidding zijn onder andere de gestileerde pauwendecoraties in de hal, alsmede het reusachtige tapijt met de geabstraheerde Poolse adelaar, symbolische verwijzingen naar Tuschinski's bijna koninklijke status binnen de bioscoopwereld en zijn land van herkomst. Ook ontwierp Gidding de koepel in de hal met het steeds van kleur wisselende licht en - naar alle waarschijnlijkheid - eveneens de lichtkoepel in de wandelgang van de eerste verdieping.

Ruimtelijker dan de hal en de foyers, maar niet minder indrukwekkend,

2 Zie ook voor het Tuschinski-theater: E. Adriaansz, ‘Fragmenten uit een kleurrijk oeuvre. De bioscoopinterieurs van Jaap Gidding’, Kleurtoepassingen in het interieur. Jong Holland 2 (1995) pp. 6-21.

[p. 20]

Amsterdam, theater Tuschinski, Cabaret ‘La Gaîte’, omstreeks 1925. Ingekleurde foto, afkomstig uit programma theater Tuschinski.

[p. 21]

was de decoratie van de grote zaal door J. Kromhout. Forse patronen sierden daar op een architectonische wijze en in een eindeloos ritme de wanden en de borstweringen van de balkons, de achterwanden van de zaal en het plafond rondom de grote spinachtige plafondlamp naar ontwerp van Den Besten. Ook decoreerde Kromhout de hal in het souterrain. Van der Laan beschilderde de wandelgang op de eerste verdieping met een zich herhalend vogelmotief. Figuren of repeterende patronen werden geschilderd of door middel van de sjabloontechniek op pericementen of met linnen bespannen wanden aangebracht.

In de jaren zeventig was de ‘Tuschinskistijl’ kortstondig mode. De industrie vertaalde de decoratieve patronen uit het theater naar zijn producten voor het huiskamerinterieur; bioscoopeigenaren richtten hun filmtheatertjes in naar voorbeeld van het Tuschinski-theater, zoals in geval van het nog bestaande bioscooptheater The Movies te Amsterdam.

Toen het publiek eind jaren twintig genoeg begon te krijgen van het bonte interieur, besloot Tuschinski in 1931 tot een rigoureuze versobering: de grote zaal werd rood geschilderd, de stoelen kregen een gedekte bekleding en wit glas verving de beschilderde lampen. In de wandelgangen verschenen wandspiegels met lampen in verchroomde armaturen. Maar ook liet hij in dat jaar ter ere van het tienjarig bestaan van het theater op de zaalwand een rij elegante vrouwenfiguren aanbrengen, geheel in de trant van de toenmalige mode. Ze zijn op linnen geschilderd hoogstwaarschijnlijk door Pieter den Besten en tijdens de restauratie van 2001 blootgelegd.

In de jaren zeventig werd het Tuschinski-theater uitgebreid met vijf kleine bioscoopzalen en kreeg het theater de status van rijks monument vanwege zijn nagenoeg complete Art Deco-interieur (1974). In 2001 startte een omvangrijke restauratie en reconstructie van het interieur waarbij hoofdzakelijk de decoraties uit de jaren 1921 en 1931 als uitgangspunt dienden.

Het Tuschinski-theater ontrolt zich voor de bezoeker als een muziekstuk met verschillende stemmingen: het kent felle, heftige momenten, zoals de abstract-expressionistische omgevingen van de hal, de wandelgangen en de voormalige cabaretruimte, oriëntaalse sferen (de Japanse en Moorse kamer) of natuurgetrouwe elementen, in geval van de vlindermeisjes, en de onlangs ontdekte elegante vrouwenfiguren, herten, vogels, sprookjesfiguren of dansende clowns. Het interieur is vol kleur, decoratie, irreëel en illusionistisch. Een paleis voor het volk, zoals Tuschinski het graag wilde, of - zoals een bewonderaar het ooit uitdrukte - ‘Een Oosterse droom van licht en veeltintig geschitter. (...) de grot van de geheimzinnige magiër.’³

3 G.M. de Jong, Tuschinski theater 1921-1931, ‘Tuschinski-Amsterdam’, Amsterdam 1931, pp. 14-15.