Jaarboek Monumentenzorg 1999. Instandhouding

[p. 221]

A.J. van Bommel
Consolidatie van het grafmonument van Willem van Oranje

Op 22 juli 1996 kreeg de Rijksgebouwendienst vergunning ex artikel 11 van de Monumentenwet 1988 voor de consolidatie van het grafmonument van Willem de Zwijger in Delft. Daarmee werd groen licht gegeven voor het werk, dat een einde moet maken aan de onttakeling van het monument door zouten die in de steen waren opgesloten. Bij dit project is veel nieuwe kennis en ervaring opgedaan. Dit artikel, dat het proces in hoofdlijnen beschrijft, is de opmaat voor toekomstige publicaties, waarin onder andere de aan de orde zijnde aspecten van instandhoudingstechnologie nader zullen worden toegelicht.

Door de politieke en militaire situatie was het na het overlijden van de prins van Oranje, in 1584, niet mogelijk zijn stoffelijke resten in het familiegraf te Breda bij te zetten. Zijn laatste rustplaats werd, min of meer toevallig, het koor van de Nieuwe Kerk van Delft. Zo ontstond daar het mausoleum van het huis van Oranje en van Oranje Nassau.

Boven de grafkelder van de familie prijkt het puissante monument dat de Staten-Generaal, overigens vooral dankzij de vasthoudendheid van Louise de Coligny, ter ere van de grondvester van de republiek lieten bouwen (afb. 1). De ontwerper van dit monument, de fameuze Hendrick de Keyser, mocht de oplevering in 1622 zelf niet meer meemaken. De laatste hand aan het ereteken werd gelegd door Pieter de Keyser, die zijn vader bij de bouw assisteerde. Het gedenkteken is nauw verwant aan die bij contemporaine vorstengraven. Het behoort tot de belangrijkste werken uit het oeuvre van Hendrick de Keyser. Voor Nederlandse begrippen is het monument in allure ongekend. Het wordt jaarlijks door vele duizenden toeristen uit binnen- en buitenland bezocht en is als symbool van Nederlands zelfstandigheid het eerste nationale monument. Het hoeft geen betoog dat het gedenkteken tot de dag van vandaag tot Nederlands belangrijkste monumenten van geschiedenis en kunst wordt gerekend.

Voorgeschiedenis van de consolidatie

In de loop der tijd is het gedenkteken vele malen opgeknapt en hersteld. Opdrachtgever waren afwisselend de kerk, de koninklijke familie en de Staat. Rond 1980 werd vastgesteld dat de Staat der Nederlanden (als rechtsopvolger van de republiek) eigenaar en dus verantwoordelijk voor het monument is. De Rijksgebouwendienst, die voor de Staat meer van dergelijke monumenten zonder rijkshuisvestingsfunctie beheert, kreeg het monument in portefeuille. Eind jaren 1970 was sprake van een klachtenstroom over de deplorabele toestand van het monument. Op tal van plaatsen schilferde het marmer af en grote delen van de oppervlakte - ooit glanzend gepolijst - versuikerden.

Rond 1980 inventariseerde Ad Slinger, natuursteenadviseur van de RDMZ, de problemen. Uit zijn rapport bleek dat het verval voornamelijk het gevolg was van zouten. Dat wil zeggen dat in de steen aanwezige oplosbare stoffen met water tot aan het oppervlak van het monument konden migreren. Bij verdamping van het water vormden deze opgeloste stoffen zoutkristallen, soms op het oppervlak, soms ook nog net in de steen, direct onder het oppervlak. Door het ontstaan en aangroeien van deze zoutkristallen werd de steen kapot gedrukt, waardoor het oppervlak ruw tot zelfs pokdalig werd en beeldhouwwerk en profileringen verkruimelden (afb. 2). Op den duur zou het monument door dit proces het aanzien niet meer waard zijn.

Hieraan werd de conclusie verbonden dat het noodzakelijk was om de schade te herstellen en daarbij het authentieke materiaal zoveel mogelijk te respecteren. Dit herstelwerk werd in 1981-'83 uitgevoerd. De natuursteen werd zo veel mogelijk gerepareerd met stopsels en van het oppervlak werd een dikke laag vuil verwijderd. Van de donkere natuursteen moesten

[p. 222]

1 Aanzicht van het monument vóór de consolidatie. Foto auteur.

2 Door met een bouwlamp door het marmer van een profiel te schijnen konden de inwendige scheuren die door de zoutaantasting zijn ontstaan gemakkelijk zichtbaar gemaakt worden. Foto auteur.

dikke lagen schoensmeer afgenomen worden. Met vele liters waterstofperoxide is het witte marmer gebleekt. Door het monument vervolgens te polijsten en in de was te zetten werd aan het geheel weer een uitstraling als nieuw gegeven.

In 1986 besloot de Rijksgebouwendienst het monument jaarlijks nauwgezet te inspecteren. Op die manier kon een eventuele onderhoudsbehoefte tijdig worden gesignaleerd. Die inspecties werden uitgevoerd in samenwerking met Jaap Querido van de RDMZ. Bij de tweede inspectie werd geconstateerd dat de waslagen plaatselijk bijgewerkt moesten worden. Overigens zag het monument er perfect uit. Groot was de schrik toen in 1987 beeldhouwer

[p. 223]

3 Opstelling van de tweede proef met kompresontzouting, december 1990. Op een houten stellage staan de flessen met demiwater opgesteld, die de kleilaag die op de sokkel is aangebracht van water voorzien. Rondom is de natuursteen met plastic afgedekt om ongewenst vocht- en zouttransport te voorkomen. Foto auteur.

Bertus Pieëte bij het herstel van de waslagen zoutkristallen op het oppervlak van het monument aantrof. Dit was aanleiding voor een (bescheiden) onderzoek naar de aard en ernst van dit probleem in samenwerking met Peter Hallebeek van het Centraal Laboratorium (thans het Instituut Collectie Nederland).

Omdat het monument met gepaste eerbied werd benaderd, bleef het onderzoek beperkt. Het gaf immers geen pas om tal van gaten te boren in een monument van een dergelijke allure, temeer daar er geen enkel uiterlijk spoor van aantasting was te zien. Analyse van de genomen monsters (zoutkristallen van het oppervlak en boorgruis van één proefboring) was echter voldoende reden om na te gaan denken over de mogelijkheden om het zout (dat bij de laatste restauratie niet uit het monument was verwijderd) alsnog aan het materiaal te onttrekken.

Eerste onderzoeken en proeven

Dit moment kan als de feitelijke start van het thans om handen zijnde werk worden beschouwd. Er werden twee uitgangspunten voor het project geformuleerd. Destructief onderzoek was uitgesloten en behandeling mocht slechts plaatsvinden volgens bekende (beproefde) methoden (geen experiment met het monument).

De methode die uiteindelijk geschikt werd geacht, was de kompresmethode: ontzouting van het materiaal door op het oppervlak een kleilaag aan te brengen. Door bepaalde delen van deze kleilaag vochtig te houden en in andere delen verdamping van water toe te staan, wordt een vochtstroom veroorzaakt die zich ook uitstrekt tot het materiaal onder de kleilaag.

Oplosbare zouten worden in deze vochtstroom meegenomen en blijven in de kleilaag achter op de plaats waar het vocht kan verdampen. Deze methode is bij dichte materialen zoals marmer natuurlijk maar beperkt effectief. Ondanks praktijkervaringen was het nodig om na te gaan hoe groot de effectiviteit in dit specifieke geval kon zijn. Daarom werd op verschillende hoeken van het monument een proefontzouting uitgevoerd.

Elise van Dienst, toentertijd de enige restaurator met voldoende ervaring met de kompresmethode, werd met de proef belast. Die vond plaats in de winter van 1988-'89. Behalve van de intense koude in de kerk werd ook veel last ondervonden van de aanwezige afwerklagen. Die verhinderen de vochtuitwisseling tussen kleilaag en marmer en moesten dus worden verwijderd.

Omdat de resultaten niet bevredigden werd eind 1990 een tweede proef uitgevoerd, ditmaal van bescheidener omvang (afb. 3). Op grond van ervaringen bij de eerste proef kon de tweede proef efficiënter en geavanceerder worden opgezet. Ook was het mogelijk dat Elise van Dienst een belangrijk deel van de uitvoering op afstand kon leiden. Zij was verhuisd naar Jerusalem en de uitvoering werd grotendeels in handen gegeven van Archeoplan in Delft.

Met de tweede proef werd aangetoond dat de methode effectief was: de kleilaag bleek na verloop van tijd steeds meer schadelijke oplosbare zouten - afkomstig uit het marmer - te bevatten.

[p. 224]

Kentering

Tijdens de tweede ontzoutingsproef bleek de toestand van het monument aanmerkelijk verslechterd te zijn. Uit het monument begonnen stopsels los te laten. De indruk was zelfs dat het oppervlak nieuwe schade vertoonde. In de loop van het daarop volgende jaar moest zelfs worden vastgesteld dat dit verval te snel verliep om met de kompresmethode nog een antwoord te kunnen bieden. Daarom werd tot een andere aanpak besloten.

De Rijksgebouwendienst riep in 1992 een denktank (de voorbereidingsgroep) in het leven. Die moest het project verder vormgeven. Het uitgangspunt geen experiment met het monument liet naast de kompresmethode slechts ruimte voor één andere beproefde en bewezen effectieve methode: het monument demonteren en de onderdelen in baden ontzouten. Die oplossing stond echter wel voortdurend ter discussie. Uit elkaar halen van het monument werd gezien als een majeure aanslag op de authenticiteit van het monument. Helaas werd voor deze ingrijpende aanpak geen alternatief gevonden, ook al bleef men daar tot in 1996 naar zoeken.

Voorbereiding

De voorbereidingsgroep bestond uit medewerkers van de Rijksgebouwendienst en externe deskundigen. Het was geen constante groep, want naar mate de voorbereiding vorderde werd de groep uitgebreid. De meeste leden van de groep zijn thans op een of andere wijze betrokken bij de uitvoering. Tot en met de periode van uitvoering werden ad hoc ook externe deskundigen betrokken.

Een belangrijk punt van discussie was, of onderdelen van het monument aansluitend op de ontzouting met acrylhars doordrenkt moesten worden. Door de aantasting was een groot deel van het oppervlak verzwakt en de kans was groot dat bij de afwerking of daarna veel schilfers van het monument zouden afbreken. Verlies van authentiek oppervlak moest worden afgewogen tegen het uitvoeren van doordrenking, een behandeling die om meerdere redenen als zeer ingrijpend wordt beschouwd en eigenlijk slechts als laatste redmiddel gerechtvaardigd lijkt.

Uiteindelijk werd doordrenking in twee gevallen toelaatbaar geacht: daar waar dat onvermijdelijk was in verband met de mechanische sterkte en daar waar anders voor het creëren van een vaste ondergrond voor stopsels veel authentiek materiaal zou moeten worden weggenomen. Zodoende is slechts een deel van onderdelen uiteindelijk doordrenkt.

De gehele voorbereiding heeft enkele jaren in beslag genomen. De eindrapportage van de voorbereidingsgroep bevatte, behalve een opzet van de werkzaamheden, een planning en een begroting, zelfs de namen van de in te schakelen restauratoren. Een project als dit, zo werd geoordeeld, kan immers niet worden aanbesteed. Niet alleen waren de werkzaamheden niet geheel te overzien (destructief onderzoek was immers uitgesloten), de aard en kwaliteit van het monument rechtvaardigen bovendien de opvatting dat alleen op grond van ervaring en vaardigheden geselecteerde restauratoren voor het werk in aanmerking komen. Deze waren bij het laatste deel van de voorbereidingen al betrokken en stonden als het ware in de startblokken om met het werk te beginnen. Toen het fiat voor de start van het project aan de dienstleiding van de Rijksgebouwendienst werd gevraagd bleek men daar van mening dat de noodzaak van de voorgestelde aanpak onvoldoende was aangetoond. Evenmin was men overtuigd van het feit dat de demontage zonder ongelukken voor het monument kon verlopen. Bovendien vreesde men voor complicaties bij mogelijke staatsbegrafenissen.

Monitoring

Er was natuurlijk alles te zeggen voor het standpunt van de dienstleiding, dat een zware ingreep als het uit elkaar halen van het monument alleen legitiem kan zijn als onomstotelijk is bewezen dat de mate van verval zo ernstig is als de voorbereidingsgroep op grond van (subjectieve) waarnemingen beweerde. Zaak was dat onomstotelijke bewijs te leveren. Het middel waarmee dat werd gedaan, was de monitoring van het verval.

In de jaren 1994-'96 werd, met een interval van een maand, telkens de toestand van het monument vastgelegd. Daarbij werden elke keer vanuit vooraf vastgestelde standpunten en met gestandaardiseerde belichting fotografische opnamen van een aantal delen van het monument gemaakt (afb. 4). Gelijktijdig werd al het materiaal dat door het verval uit het monument was losgebroken nauwgezet verzameld en gewogen. Ononderbroken werden data over temperatuur en vochtigheid verzameld. Deze monitoring leverde na ruim een jaar het bewijs dat was gevraagd. Behalve dat duidelijk werd dat het verval schrikbarend snel verliep, bleek uit de monitoring ook dat de klimatologische omstandigheden in de kerk zich nauwelijks onderscheiden van het buitenklimaat. Weliswaar zijn de pieken en dalen van het temperatuurverloop afgezwakt en zal het binnen niet regenen, zowel temperatuur als vochtigheid schommelen

[p. 225]

4 Eén van de foto's, genomen tijdens de monitoring (NW3). Foto G. Dukker, Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

[p. 226]

5 Overzicht van de bouwplaats in de kerk (oktober 1998), met rechts (onder de staalconstructie) de plaats waar het monument heeft gestaan en links (binnen een hekje) het tijdelijk verplaatste beeld van Willem de Zwijger op zijn sterfbed. De afscheiding rond de bouwplaats (met kijkgaten) dient gelijktijdig als publieksvoorlichting. Foto auteur.

enorm en mede door de hygroscopische werking van de zouten droop het water met regelmaat van het monument.

Na overlijden van een lid van het koninklijk huis moet de kerk in korte tijd gereed gemaakt worden voor een uitvaartdienst met vele officiële genodigden. Dat geldt ook tijdens de uitvoering van dit project. Voor elk stadium van de consolidatie moest dus bedacht zijn hoe de bouwplaats in de kerk ontruimd kan worden en hoe moet worden omgegaan met hetgeen noodgedwongen zal achterblijven. Naast een uitgebreid scenario is in 1995 voor dit doel zelfs een maquette van de kerk gemaakt, waarin de mogelijke situaties tijdens staatsbegrafenissen als het ware nagespeeld konden worden.

Een belangrijk uitvloeisel van de mogelijke staatsbegrafenissen is het gegeven dat de kerk zelf maar in beperkte mate voor de werkzaamheden kan worden gebruikt. Om transport van onderdelen van het monument zo veel mogelijk te beperken werd gekozen voor het inrichten van een werkterrein direct naast de kerk, in de tuin langs de Oude Langendijk. In de kerk beperken de werkzaamheden zich in hoofdzaak tot de ruimte binnen en direct rond de multifunctionele staalconstructie, die om het monument is geplaatst. Die staalconstructie ondersteunt de loopkat, waarmee bij demontage en montage wordt gehesen. Tevens dient die constructie als steun voor steigervloeren, hulpconstructies, materieel en gereedschap en als meetframe. (Alle maten zijn genomen ten opzichte van de staalconstructie; op zijn beurt is die constructie weer ingemeten ten opzichte van vaste punten in de kerk.) Ten slotte zal de staalconstructie bij staatsbegrafenissen moeten functioneren als het geraamte van de decoratieve omhulling van de plek waar het monument zich dan in meer of minder onttakelde toestand bevindt.

Uiteindelijk gaf de dienstleiding eind 1995 haar fiat aan de consolidatie. Het oudste bewaard gebleven document met stadsrechten voor Delft stamt uit 1246. Vanwege de uitdrukkelijke wens van de gemeente om tijdens de festiviteiten rond het jubileum daarvan geen bouwwerkzaamheden in het stadscentrum uit te voeren moest tot een half jaar uitstel van de werkzaamheden worden besloten. Het werk ging daarom pas op 4 november 1996 van start.

De consolidatie

Bij de start van de consolidatie werd de voorbereidingsgroep gesplitst. Een deel ging als opdrachtgevende of uitvoerende partij verder onder leiding van de projectmanager, die de opdrachtgevende directeur vertegenwoordigt. Met de mensen die hem bijstaan vormt deze de zogenaamde projectgroep. Daarnaast werd uit de voorbereidingscommissie de restauratiebegeleidingscommissie (RBC) gevormd. Deze RBC heeft officieel als taak haar voorzitter (de Rijksbouwmeester) over dit werk te adviseren. In de praktijk zijn de adviezen van de RBC in hoge mate bepalend voor het verloop van het werk.

Er was nooit aanleiding geweest om te twijfelen over de conditie van de bronzen onderdelen van het monument. Daarom was niet gerekend op werk aan deze bronzen. Toen bleek dat ook consolidatie van de bronzen nodig was, werd de RBC uitgebreid met

[p. 227]

twee deskundigen op dat gebied. Voor het werk zelf werden twee metaalrestauratoren aangetrokken. Juni 1999 is de consolidatie van de bronzen van start gegaan.

De eerste activiteit in 1996 was het aanbrengen van een mal om het liggende beeld van Willem van Oranje. Boven deze mal werd vervolgens een dubbele vloer aangebracht. Zo werd dit zeer belangrijke beeld tijdens de demontage beschermd. Vervolgens werden met een kleine mobiele kraan de obelisken van de vier hoeken afgetakeld en werden de bronzen hoekbeelden uit het monument gehesen.

De montage van de staalconstructie kon pas daarna van start gaan. Bij het verwijderen van de eerder genoemde onderdelen zou de staalconstructie alleen maar in de weg hebben gestaan. Na het bouwen van steigers kon de demontage worden vervolgd (afb. 5). Vader en zoon De Keyser hebben bij de bouw van het monument gebruik gemaakt van een wolf: een uit enkele delen bestaande wig die bij hijswerk in een zwaluwstaartvormig gat in de steen wordt ingelaten. Bij de demontage is gebruik gemaakt van een wolf in roestvaststalen uitvoering (gereedschap - vaak speciaal voor dit project gemaakt - mag geen ijzeroxide afgeven, om roestvlekken in het witte marmer te voorkomen). Aangezien het monument met een vrij zachte kalkmortel is opgebouwd kostte de demontage gelukkig weinig moeite.

Van elk blok werd vooraf de positie nauwkeurig ingemeten. Ieder blok kreeg een eigen, uniek merk, dat met een sticker of label daarop werd aangebracht. Na het uithijsen werden de voegvlakken ontdaan van resterende mortel en werd het merk op een voegvlak ingegraveerd.

De navolgende omschrijving is niet meer chronologisch. Terwijl de demontage nog in volle gang was, werden de eerste blokken al met zeep en stoom ontdaan van hun waslagen. Losgekomen delen (brokstukken en schilfers) werden soms al aangelijmd of anders zorgvuldig geborgen om later weer aangelijmd te kunnen worden. Na deze eerste behandeling werden de blokken geplaatst in grote bassins, die in de zogenaamde spoelloods waren opgesteld (afb. 6). Eenmaal volgestapeld werden de bassins gevuld met water: elk etmaal werd het waterniveau één centimeter verhoogd, totdat uiteindelijk de blokken niet alleen onder water waren verdwenen, maar ook met water waren verzadigd.

Het water werd rondgepompt langs een warmtewisselaar en - als het zoutgehalte in het water te hoog werd - door twee patronen: een patroon waarin alle oplosbare stoffen uit het water werden verwijderd en een patroon met jurakalk, waarmee vervolgens weer kalk aan het water werd toegevoegd. In het water in

6 Overzicht van de bassins in de spoelloods. Foto auteur.

de steen was daardoor (behalve voor kalk) de concentratie ionen altijd hoger dan in het water buiten de steen. In dit fysische systeem diffunderen ionen, waarbij meer ionen naar buiten bewegen dan naar binnen (het systeem streeft naar evenwicht). Dat leidde per saldo tot een forse reductie van de hoeveelheid oplosbare zouten in de steen.

De watertemperatuur werd, behalve gedurende de eerste dagen van het spoelen, vrij laag gehouden (doorgaans zo'n 20°C). Bij een hogere temperatuur verloopt de diffusie weliswaar sneller, maar dat geldt ook voor de groei van algen en andere organismen in het water. Op het wateroppervlak dreef isolerend materiaal dat niet alleen warmteverlies moest tegengaan, maar ook de lichttoetreding verminderde. Zo werd ook de groei van organismen beperkt.

Met regelmaat werden uit voegvlakken (stratigrafische) boormonsters genomen. Aan de hand daarvan kon het zoutgehalte in de steen (op verschillende diepten) worden bepaald. Omdat er geen norm bestond voor de mate waarin marmer zich laat ontzouten werd de behandeling volgehouden tot het zoutgehalte niet meer lager werd. De zo bereikte waarden dienden als referentie voor de beoordeling van marmer in de andere bassins. De tijd die de ontzouting vergde varieerde sterk (exclusief de tijd voor het vullen van het bassin 113 tot 278 dagen).

Het bleek niet mogelijk te zijn om de zwarte natuursteen (noir de Denée en Mazy) volledig te ontzouten. Deze steen is zo dicht dat het water in het bassin met minder dan 1 mm per etmaal moet stijgen, om de steen te kunnen verzadigen. De diffusie zou navenant lang gaan duren. Geschat wordt dat het hele ontzoutingsproces daardoor een klein decennium zou moeten duren. Een deel van de zwarte steen (die soms in zeer slechte staat verkeerde) is vervangen. Van de overige blokken, die wel geruime tijd in een bassin hebben doorgebracht, zijn de oppervlakten en de

[p. 228]

grotere scheuren in zekere mate ontzout. Op de voegvlakken werd een laag acrylaatverf aangebracht om deze onderdelen te isoleren van de rest van het monument.

Ook enkele witmarmeren onderdelen zijn niet in bassins ontzout. De voegvlakken daarvan werden met de kompresmethode behandeld. Door het lange verblijf in het water wordt het oppervlak verruwd. Waarschijnlijk komt dit door het uitspoelen van los materiaal tussen de korrels aan het oppervlak. Na verblijf in het bassin moeten de onderdelen daarom opnieuw worden gepolijst. Het beeld van de liggende prins en reliëfs van het baldakijn zijn nog zo gaaf, dat deze behandeling niet acceptabel werd geacht.

Na de behandeling in bassins zijn de onderdelen gesorteerd. Een aantal daarvan werd eerst met acryl doordrenkt. De volgende stap in het proces was de afwerking van de onderdelen: aanbrengen van stopsels en polijsten van het oppervlak.

De research tijdens het project richtte zich onder andere op het vinden van geschikte stopsels. Uiteindelijk is er een stopsel ontwikkeld, dat veel gelijkenis vertoont met de composietvullingen die in de tandheelkunde worden gebruikt: op basis van marmermeel en monomeer methylmetacrylaat samengestelde stopsels die onder speciale lampen met ultraviolet licht worden verhard. Ander onderzoek richtte zich op het vinden van zoutvrije baksteen en een zoutvrije mortel voor de opbouw van het monument. De mortel (op basis van luchtkalk en hydraulische kalk) wordt speciaal voor dit monument samengesteld door Jahn International.

Stand van zaken

Inmiddels is op 7 april 1999 het eerste blok in de kerk teruggeplaatst. Het terugplaatsen van de tombe stond voor 11 augustus op de rol. Het monument verrijst nu weer langzaam vanaf de loodplaat, die boven de grafkelder is aangebracht en die zouttransport naar het monument moet uitsluiten.

Aan het begin van het project was de bron van de zouten onbekend. Aangenomen werd dat schoonmaakmiddelen de boosdoener waren. Bij de demontage bleek al snel dat het zout niet van buitenaf kwam, maar met de mortel al van aanvang af in het monument was ingebracht. Of nu verontreinigd zand, brak water of onzuivere schelpkalk is gebruikt is niet geheel duidelijk; vast staat dat de mortel erg veel zout bevatte.

Ook bleek dat niet alleen de lagere delen van het monument, die schade vertonen, met zout waren belast, maar dat het hele monument van stylobaat tot baldakijn ontzout moest worden. Dat dit gegeven pas bij de demontage aan het licht kwam, was een consequentie van het uitgangspunt dat destructief onderzoek was uitgesloten. Zodoende (en door de behandeling van de bronzen) bleek de opgave veel omvangrijker werd dan aanvankelijk was aangenomen. Daarom moest het budget tussentijds worden verhoogd en de opleveringsdatum worden verplaatst (van eind 2000 naar april 2001).

De (zeer kostbare) aanpak die bij dit monument is gekozen, zal niet bij alle vergelijkbare gevallen kunnen worden gevolgd. Geconstateerd is wel, dat veel - in technische zin - vergelijkbare monumenten ook vergelijkbare problemen kennen, al is de ernst van de schade gelukkig niet altijd even groot. De kennis en ervaring die bij dit project is opgedaan is dus ook van grote betekenis voor de toekomst.