Jaarboek Monumentenzorg 1998. Buitenplaatsen

[p. 184]

Eloy Koldeweij
Verplaatste interieurs en interieuronderdelen op Nederlandse kastelen en buitenplaatsen

Kastelen en buitenplaatsen worden terecht als parels van het monumentenbestand in Nederland gezien. De landschappelijke ligging, het vaak ongerepte karakter, het gevoel dat de tijd op deze plaatsen stilstaat, spreekt bij talloze personen tot de verbeelding. Dat ook kastelen en buitenplaatsen door verbouwingen en restauraties aan een continu veranderingsproces onderworpen zijn, is een aspect dat menigeen zich niet of ternauwernood realiseert.

Bij nadere beschouwing van dit veranderingsproces, dat zich zowel aan de buiten- als de binnenzijde heeft voltrokken, blijkt dat van een groot aantal kastelen en buitenplaatsen beeldbepalende interieurs en interieuronderdelen zijn verplaatst, vervangen en ingebracht of juist zijn verwijderd. Hierbij moet voorop worden gesteld dat dit zeker niet alleen een Nederlands verschijnsel is. In andere landen gebeurde dit eveneens, waaronder in Engeland waar sinds enkele jaren uitgebreid onderzoek naar dit verschijnsel wordt gedaan.^1. Ook is het zeker geen recente, of alleen een negentiende- en twintigste-eeuwse ontwikkeling. Het gebeurde tevens in vroegere eeuwen zoals uit de hierna volgende advertentie blijkt. Nadat op 6 augustus 1750 de buitenplaats Kromhout aan de Volgerweg in de Beemster via een advertentie in de Amsterdamsche Courant te koop was aangeboden, dit inclusief het speelhuis, de twee oranjerieën, de kassen met bijbehorende kachels, stallen, tuinmanswoning en ‘verscheyde fraeye beelden’, volgde op 27 augustus 1750 een tweede advertentie: ‘Uyt ter hand te koop een hardsteene Poort met twee groepen en vaten met vier ijzere deuren en leuningen; nog verder groepen, steene loode vase, beelden en bosbeelden, een zonnewijzer werd van een kindje vastgehouden, en potten staende alle op Blaeuwe steene Pedestallen, twee Hardsteene gezigten staende ieder op vier colommen uyt een stuk 12 voeten hoog, met zijn pilasters, lijstwerk, sarken, drempels en beeldwerk, een Blafon en eenige schilderijen door de Wit geschilderd, en nog eenige andere schilderijen door voorn. Mrs, goudleer en and. behangsels, een groote partij wit marmere en sweedse vloersteen, en marmere plaeten extra mooy, Engelse schoorsteenmantels en platen, schuijfcouzijns, blauwe sarken en drempels, gezigten en zitbanken, die daer gadich... in de Beemster aen de Volkersweg... tusschen de Nelaker en Middelweg, op de Plaets van ouds gen. Kromhout’. Deze buitenplaats viel ten prooi aan de achttiende-eeuwse sloopwoede. Alle waardevolle onderdelen zijn daarbij als losse onderdelen verkocht en er is alle reden om aan te nemen dat deze elders, op een onbekende locatie zijn herbruikt. Een ander voorbeeld hiervan is het huis Mennigjeshave te Den Ham dat in 1834 voor afbraak werd verkocht. De verkopers besloten daarbij om alle ‘vaste schilderijen boven de schoorstenen en de steenen vloer in het kamertje achter de zoogenaamde Generaalskamer’ zelf te houden en ongetwijfeld hebben zij deze elementen elders herbruikt.^2. Het valt waarschijnlijk nooit meer te achterhalen waar deze zaken terechtgekomen zijn.

Bij verplaatste interieurs en interieuronderdelen van Nederlandse kastelen en buitenplaatsen zijn enkele onderliggende structuren te onderscheiden. De verschillende categorieën kunnen allemaal met diverse voorbeelden worden geïllustreerd. Van een gebrek aan voorbeelden kan zeker niet worden gesproken, integendeel, het aantal verplaatste interieurs en interieuronderdelen is dermate groot dat hetgeen hierna wordt opgevoerd slechts een indicatief karakter heeft. Een volledige inventarisatie heeft in het kader van dit artikel niet plaatsgevonden. Er hoeft bovendien niet te worden getwijfeld dat het aantal voorbeelden als gevolg van de toenemende stroom van studies en publicaties in de toekomst alleen nog maar zal toenemen.

Op de allereerste plaatsen zijn er interieurs en interieuronderdelen die binnen het bestaande pand naar een ander vertrek zijn overgebracht. Dit is onder meer in kasteel Ammersoyen het geval. Hier is een

1. Voorbeelden hiervan zijn onder meer C. Wainwright, The romantic interior: the British collector at home 1750-1850, New Haven 1989; B. Pons, Waddesdon Manor. Architecture and Panelling, Waddeson Manor, Aylesbury/London 1996, evenals de lezing van Tim Knox, ‘Piety, thrift or a taste for curious antiquity’: the salvage and re-use of historic panelling and architectural features of country houses in Britain, c.1550-1900' op het congres ‘The museum and the period room’, Victoria & Albert Museum, Londen, 14-15 november 1997.

2. A.J. Gevers & A.J. Mensema, De havezathen in Salland en hun bewoners, Alphen aan den Rijn 1985, p. 228.

[p. 185]

grote zeventiende-eeuwse trap bij de naoorlogse restauratie vanuit de zuidvleugel naar de hal in de westvleugel overgebracht.^3. Op een zelfde manier is bij de intensieve verbouwing van kasteel Rosendael in het laatste kwart van de vorige eeuw de lambrisering en schoorsteenmantel uit een van de salons overgebracht naar de nieuwe zaal en is ook het zeventiendeeeuwse goudleer, dat op de tweede verdieping hing, naar deze nieuwe zaal verplaatst.^4.

Veel vaker zijn gehele of gedeeltelijke interieurs vanuit een ander kasteel of buitenplaats overgebracht. Zowel uit de negentiende als uit de twintigste eeuw zijn verschillende voorbeelden bekend van kleinere en grotere onderdelen en zelfs van gehele vertrekken. Er is echter alle reden om te veronderstellen dat dit ook al eerder is gebeurd. Dit fenomeen zal dan ook niet of nauwelijks tijdsgebonden zijn. Diverse schouwen en haardpartijen hebben op deze manier een nieuwe bestemming gekregen. In het huis Weldam te Markelo bevindt zich bijvoorbeeld een ‘haardje’ met het jaartal 1687 dat afkomstig is uit het in 1887 gesloopte kasteel IJsselstein en in de herenkamer op de eerste verdieping van kasteel Renswoude is een renaissance-schouw uit kasteel Zoelen geplaatst.^5. Op het huis Zypendaal te Arnhem bevindt zich in een van de kamers op de bel-etage een rijk gesneden eikenhouten schouw die afkomstig is uit het huis Den Doorn, in de buurtschap Haerst onder Zwollerkerspel.^6. Op de Groningse borg Verhildersum te Leens is een rijk gebeeldhouwde zeventiendeeeuwse schoorsteenmantel uit de Menckemaborg te Uithuizen te vinden. Deze monumentale mantel, gemaakt door de beeldhouwer Jan de Rijk, is bij een renovatie in 1780 uit de Menckemaborg verwijderd en naar de pastorie in Uithuizen overgebracht. Pas enkele decennia geleden is deze op Verhildersum geïnstalleerd. Opmerkelijk is dat het uit omstreeks 1926 daterende papieren behangsel in dezelfde zaal op Verhildersum, dat recentelijk is aangebracht, eveneens uit de Menckemaborg afkomstig is. Dit is overigens zeker niet het enige voorbeeld van een overgeplaatst behangsel. Hiervan zijn verschillende voorbeelden aan te wijzen. Op Paleis het Loo bijvoorbeeld zijn bij de recente restauratie een drietal goudleren behangsels uit Huis ten Donck te Ridderkerk, kasteel Het Steen te Elewijt bij Brussel en Friesmastate te Idaerd aangebracht.^7. Maar het bleef niet alleen bij schouwpartijen of behangsels. In een enkel geval zijn zelfs gehele betimmeringen van de ene buitenplaats naar de andere overgebracht. Op kasteel Duivenvoorde te Voorschoten bevindt zich bijvoorbeeld al vanaf omstreeks 1880 een kamerbetimmering met diverse buffetkasten uit het Heerenhof te Oosterland op Duivenland. Op het huis Marquette te Heemskerk is omstreeks 1910 de grote balzaal uit het huis de Assumburg, eveneens te Heemskerk, aangebracht. Beide huizen waren op dat moment in handen van één eigenaar, jhr Jan Hugo Gevers (1858-1921), die kort na de overplaatsing van deze kamer de Assumburg heeft verkocht. Een spiegel uit dezelfde zaal is in de eetzaal van kasteel Duivenvoorde terechtgekomen.^8. In dit laatste pand bevindt zich overigens in een van de andere kamers een vroeg achttiende-eeuwse buffetnis die uit kasteel Heeswijk bij 's-Hertogenbosch afkomstig zou zijn.^9. In enkele gevallen zijn de verplaatste onderdelen niet van elders afkomstig maar zijn het overgeleverde onderdelen van een voorganger van het thans nog bestaande huis. Dit is onder meer het geval in de Groningse borg Nienoord, het huis Suideras te Vierakker en het huis De Ehze bij Almen. Op de borg Nienoord bevindt zich in de ridderzaal een rijke, vroeg achttiende-eeuwse gesneden eikenhouten schouw die afkomstig is uit de in 1846 door brand zwaar beschadigde borg Nienoord. Samen met onder meer een wand met twee buffetkasten en een gesneden notenhouten dessus-de-porte met de wapens Kniphausen-Ewsum is deze in de jaren 1885-1886 door de Groningse architect Kramer in de herbouwde borg opnieuw toegepast.^10. In het nieuwe huis Suideras te Vierakker, dat vanaf 1890 door de Utrechtse architect G.A. Ebbers (1858-1922) is gebouwd ter vervanging van het enkele tientallen meters verderop gelegen oudere huis, heeft Ebbers diverse elementen uit het afgebroken huis geïncorporeerd. Dit zijn onder meer de deuren op de bovenverdieping, het marmer in het souterrain en de schoorsteenmantels op de bel-etage. Daarbij zijn echter ook nog een aantal andere oude elementen aangebracht, waaronder de schoorsteenmantel in de links van de hal gelegen salon. Deze is afkomstig van de door aankoop verkregen havezate De Ploen bij het in de Liemers gelegen dorp Duiven.^11. In het huis De Ehze te Almen, gebouwd door de architect A.J. Jansen in de Engelse landhuisstijl, is een betimmering uit het oude huis opgenomen, dat in 1917 werd afgebroken.^12.

Een zeker zo vaak voorkomend verschijnsel is dat verplaatste interieuronderdelen niet uit een kasteel of buitenplaats afkomstig zijn, maar uit een stadshuis. Zo bevindt zich op kasteel Twickel een fantastische marmeren schouw naar ontwerp van Joseph Bollina met een rijk gebeeldhouwd reliëf door Jan Pieter van Baurscheid de Jonge uit 1737 (afb. 1). Deze schouw is afkomstig uit de Ambonkamer van het huis Portugal, Oude Delft 75 te Delft (afb. 2), waar de uitzonderlijke betimmering van wortelnotenhout en het rijke stucwerk plafond nog altijd aanwezig zijn.^13. De schouw is in 1897 door Dr R.F. baron Van Heekeren (1858-1936) voor Twickel verworven en is daar tij-

3. E.C. van der Borch tot Verwolde-Swelme e.a., Ammersoyen. Bijdragen tot de geschiedenis van het kasteel, de heerlijkheid en de heren van Ammersoyen, Zutphen 1986, p. 90, afb. 68, 77.

4. J.C. Bierens de Haan, Rosendael, Groen Hemeltjen op Aerd. Kasteel, tuinen en bewoners sedert 1579, Zutphen 1994, p. 230.

5. B. Olde Meierink e.a., Kastelen en Ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht 1995, p. 367, 511; H.W.M. van der Wyck, De Nederlandse buitenplaats, Alphen aan den Rijn 1982, p. 159, n. 14; G.J. ter Kuile, Geschiedkundige aantekeningen op de Havezathen van Twenthe, Almelo 1911, p. 266 (afb.).

6. W.H. Tiemens, Zypendaal, Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen 1965-1975, pp. 181-182.

7. H.W.M. van der Wyck & J. Enklaar-Lagendijk, Overijsselse buitenplaatsen, Alphen aan den Rijn 1983, pp. 65, 161, n. 8.

8. Van der Wyck (noot 5) pp. 69, 80, 83 (afb.), 553 n. 69.

9. P. Huys Jansen & D. Basart (red.), Wonen in Arcadië: het interieur van Nederlandse kastelen en buitenplaatsen, 's Hertogenbosch 1998, afb. p. 186.

10. H.B. Vos, Nienoord. Een Groninger borg, De woonstede door de eeuwen heen, 28 (1975) nr. 4, pp. 2-23; H.L. Jansen, J.M.M. Kylstra-Wielinga & B. Olde Meierink, 1000 jaar kastelen in Nederland. Functie en vorm door de eeuwen heen, Utrecht 1996, p. 210.

11. A.G. Schulte, 't Suideras in Vierakker. Korte geschiedenis van bewoners, huis en landgoed, pp. 9-54, in: C.C.C.M. van Nispen tot Sevenaer, 't Suideras en zijn bewoners, Zutphen 1994.

12. J. Harenberg, Kastelen & landhuizen rond Lochem, Zutphen 1989, pp. 76-86.

13. Van der Wyck (noot 5) pp. 433 (afb.), 434-435; W.V.J. Freling, Stucwerk in Delft in de eerste helft van de 19e eeuw, De Stad Delft. Cultuur en maatschappij van 1667 tot 1813, Delft 1982, p. 41, afb. 75.

[p. 186]

1 Kasteel Twickel, Delden, marmeren schouw door Joseph Bollina en Jan Pieter van Baurscheid de Jonge, 1737, afkomstig uit het pand Oude Delft 75, Delft. Foto RDMZ, 1994.

[p. 187]

2 Oude Delft 75, Delft, de Ambonkamer met de schouw door Joseph Bollina en Jan Pieter van Baurscheid de Jonge, 1737. Situatie vóór de verplaatsing van de schouw naar kasteel Twickel. Foto RDMZ, 1897.

dens de grootschalige renovatie door de architecten G. Teunissen en S. Weatherly in de Witte Zaal, of Drostenkamer, aangebracht. Op een zelfde manier zijn in opdracht van H.A.Z. baron von Knobelsdorff (1840-1905) in het Nijenhuis te Heino een monumentale schoorsteen en geschilderd behangsel uit een Rotterdams patriciërshuis binnengebracht.^14. In het Nijenhuis te Diepenheim, zijn in de jaren 1914-15 onder leiding van de Zwolse architect M. Meyerink (1874-1943) twee kamers met wandtapijten en geschilderde landschapsbehangsels uit het Haagse stadshuis van de familie overgeplaatst (afb. 3).^15. Van de oude Nederlandse binnensteden was met name Dordrecht een rijke bron voor oude interieurs en interieuronderdelen. De afgelopen 150 jaar is er veel uit deze stad verwijderd en verhandeld en vervolgens op een onbekende locatie terechtgekomen.^16. Slechts bij uitzondering is de huidige verblijfplaats wel bekend, zoals bij de schouw en de betimmeringen uit de grote zaal van het huis De Onbeschaamde, Wijnstraat 123-125, daterend uit het midden van de achttiende eeuw. Deze zijn bij de verkoop van dat huis in 1910 afzonderlijk verkocht en vervolgens terechtgekomen in het landhuis de Hooge Vuursche te Baarn.^17. Interieuronderdelen uit enkele andere Dordrechtse huizen zijn in het huis Archem bij Zwolle toegepast. Dit huis is omstreeks 1925 ter vervanging van het oude huis door de architect A. de Maaker ontworpen.^18.

Verschillende interieuronderdelen uit stadshuizen zijn ook in Slot Zeist aan te treffen, die daar bij de laatste restauratie in de jaren zestig zijn aangebracht. De betimmering van de Blauwe Zaal is uit een Utrechts pand afkomstig en de rijke betimmering met bijbehorende bovendeurstukken in de Grote Slotzaal uit een huis aan het Janskerkhof te Utrecht. De schoorsteen en het geschilderde plafondstuk uit diezelfde zaal bevinden zich overigens in het huis Doornenburg bij Maarssen. De vier grote schilderingen in de Willemszaal van slot Zeist komen uit een Amsterdams grachtenhuis en de vier grote Nassau-portretten

14. Van der Wyck &. Enklaar-Lagendijk (noot 7) pp. 37-40; D. Hannema, Het kasteel Het Nijenhuis en de Verzameling van de Stichting Hannema-de Steurs Fundatie, De woonstede door de eeuwen heen, 21 (1974) pp. 2-32.

15. Van der Wyck (noot 5) pp. 96-97; Van der Wyck & Enklaar-Lagendijk (noot 7) pp. 72-73.

16. E.F. Koldeweij, Landschappen met gouden randjes, Kunstschrift (1997), nr. 3, p. 28.

17. C.H. de Jonge & W. Vogelsang, Holländische Möbel und Raumkunst von 1650-1780, 's Gravenhage 1922, pl. 26; E. van Heijningen, Wijnstraat 123-125 in Dordrecht. De 18de eeuwse vernieuwing van een 17de-eeuws huis, Jaarverslag Vereniging Hendrick de Keyser, nr. 78, Amsterdam 1996, p. 46.

18. Van der Wyck (noot 5) p. 96; Van der Wyck & Enklaar-Lagendijk (noot 7) p.76.

[p. 188]

3 Het Nijenhuis te Diepenheim, interieur van de rechterachterkamer met het 18de eeuwse geschilderde linnenbehangsel, afkomstig uit Den Haag. Foto RDMZ, 1931.

in de hal en het goudleren behangsel in een kabinetje zijn via enige omzwervingen uit het huis van De Buysero op de hoek van het Korte Voorhout en de Prinsessegracht te Den Haag afkomstig. De herkomst van het goudleer in de antichambre naast de grote zaal daarentegen is niet verder traceerbaar dan de negentiende-eeuwse toepassing in de buitenplaats De Vanenburg te Putten.^19. Recente voorbeelden van verplaatste interieuronderdelen zijn te vinden in huis Bolenstein te Maarssen en in kasteel Houthem Sint Gerlach in het Limburgse Valkenburg. De rijke wandbetimmering in de bibliotheek op Bolenstein is afkomstig uit een pand aan de Amsterdamse Sarphatistraat. Deze betimmering is daar in opdracht van de filmproducent M. van Heijningen aangebracht die het huis Bolenstein in het begin van de jaren tachtig heeft aangekocht.^20. In kasteel Houthem Sint Gerlach heeft de eigenaar C. Oostwegel zeer onlangs bij de grote restauratie onder meer een gotische schouw uit een Maastrichts woonhuis laten plaatsen.^21. Dat overigens ook minder monumentale interieuronderdelen een weg naar Nederlandse kastelen en buitenplaatsen hebben gevonden blijkt uit een zestiende-eeuwse eeuws muurkastje op kasteel Ammersoyen, dat volgens overlevering afkomstig is uit een huis in het Gelderse Buren.

Behalve uit buitenplaatsen of stadshuizen zijn er ook interieuronderdelen vanuit boerderijen naar buitenplaatsen overgebracht. Dit is echter op een veel kleinere schaal gebeurd dan bij de verplaatsingen uit andere kastelen en buitenplaatsen en uit stadshuizen. Een fraai voorbeeld hiervan is de geschilderde bedstee-wand uit een boerderij te Aduard die bij de restauratie in de jaren zeventig is aangebracht in de grote tuinkamer van de Rensumaborg in het Groningse Uithuizermeeden.^22. Ook het omgekeerde is voorgekomen: in de boerderij Ernstheem te Winsum, eveneens in Groningen, bevinden zich diverse interieuronderdelen, waaronder de marmeren vloer, een Frans panoramabehangsel van omstreeks 1835 en een aantal binnendeuren die afkomstig zijn uit de Weerborg te Wehe. Deze borg, die in 1840 is afgebroken, was overigens de plaatsvervanger van de in 1832 afgebroken borg.^23.

19. J.B. baron van Asbeck, De restauratie van het Zeister Slot, Jaarboekje van de Nederlandse Kastelen Stichting 1970, pp. 21-23.

20. Olde Meierink e.a. (noot 4) p. 147.

21. R. Berends, Klooster en kasteel uit ruïne herrezen, Financieel Dagblad 2/5/1998.

22. P.L. de Vrieze, De Rensumaborg te Uithuizermeeden, De Woonstede door de eeuwen heen, 44 (1979) pp. 38-59.

23. W.J. Formsma, R.A. Luitjens-Dijkveld-Stol & A. Pathuis, De Ommelander borgen en steenhuizen, Assen/Maastricht 1987, pp. 464-468.

[p. 189]

4 Kasteel Ruurlo te Ruurlo, schouw in de eetkamer met diverse elementen afkomstig uit huis De Voorst. Foto RDMZ, 1952.

Tot slot zijn er ook diverse spijkervaste interieuronderdelen uit buitenplaatsen die een roerend leven zijn gaan leiden. Een fraai voorbeeld hiervan is een grote gesneden houten guirlande van omstreeks 1697-1700 die oorspronkelijk was aangebracht op de schoorsteen op de ‘slaapkamer des konings’ op huis De Voorst. Samen met een aantal andere onderdelen uit dit huis is deze guirlande in 1847 geveild en aangekocht door Willem baron van Heeckeren van Kell (1815-1914), eigenaar van het nabij gelegen huis Ruurlo. De guirlande is via hem, hij was kamerheer in buitengewone dienst van koning Willem II, in bezit gekomen van de latere Koningin Sophie. In haar opdracht is deze in de jaren 1847-1849 op een speciaal voor haar gemaakte boekenkast toegepast, bestemd voor haar bibliotheek in het paleis op het Plein te Den Haag.^24.

Een ander voorbeeld hiervan is een schoorsteenstuk uit kasteel Ammersoyen, voorstellende Anna gravin van Renesse, dat in 1651 door Theodoor van Thulden (1606-1669) is geschilderd. Dit schoorsteenstuk is in 1873 door Arthur baron de Woëlmont (1826-1911) meegenomen, nadat hij kasteel Ammersoyen had verkocht. Dit interieuronderdeel heeft vervolgens meer dan honderd jaar een roerend bestaan geleid, totdat het in 1993 door de erfgenamen van baron de Woëlmont aan de huidige eigenaar van Ammersoyen werd aangeboden. Recentelijk is het weer op de oor-

24. R.J. Baarsen (ed.), ‘De Lelijke Tijd’. Pronkstukken van Nederlandse Interieurkunst 1835-1895, Amsterdam 1995, pp. 89-91, cat.nr. 21.

[p. 190]

spronkelijke locatie in de nog bestaande schoorsteenboezem teruggeplaatst.^25. Dit is uiteraard een uitzondering op de regel. De meeste interieuronderdelen die in de loop van de jaren een eigen leven zijn gaan leiden, hebben hun plaats van herkomst nooit meer teruggezien. Zo bevindt zich bijvoorbeeld in de verzameling van het Rijksmuseum te Amsterdam een anonieme plafond- of muurschildering van omstreeks 1680, voorstellende een ‘Allegorie op de scheepvaart’, afkomstig uit het huis Oudaen te Breukelen.^26. In het door de architect Pieter Post (1608-1669) ontworpen grote kabinet op Huis ten Bosch waren oorspronkelijk naast een schoorsteenstuk door Daniël Seghers (1590-1661) en Thomas Willeboirts Bosschaert (1614-1654) ook een tweetal grote schilderingen door Govert Flinck (1615-1660) en de zojuist genoemde Bosschaert opgenomen. Deze stukken zijn thans verspreid over de collecties van het Mauritshuis in Den Haag, het Rijksmuseum en Schloss Mosigkau in Duitsland.^27.

Aan al deze verplaatsingen van interieurs en interieuronderdelen liggen diverse oorzaken en redenen ten grondslag. In eerste instantie waren deze vooral van praktische (zoals de bouwkundige staat van een pand, of de veranderende eisen die aan een pand en het gebruik daarvan werden gesteld), economische (de financiële draagkracht van de eigenaar) en soms ook van emotionele aard (herinneringen aan een af te stoten huis). Maar vanaf het tweede kwart van de negentiende eeuw werden deze verplaatsingen vooral ingegeven door stijltheorieën en daaropvolgend door de heersende mode en smaak. De periode 1835-1895 was het tijdperk van het historisme, een periode waarbij de belangstelling voor de kunststromingen uit het verleden erg groot was. De heersende architectuurstromingen, het eclecticisme, de neogotiek en de neorenaissance, bepaalden ook het aanzien van de interieurs. Talloze ‘oud’-aandoende interieurs werden in deze periode gecreëerd, waarbij diverse handboeken, vaak voorzien van het theoretische kader, evenals losse prenten als handleiding voor architecten en opdrachtgevers dienden. Met name uit de jaren tachtig en negentig zijn diverse van dergelijke interieurs tot stand gekomen, waarbij kasteel Oud-Wassenaar (1876-1879) te Wassenaar een van de eerste duidelijke voorbeelden is.^28.

De belangstelling en aandacht voor oude elementen bestond, zoals gezegd, op dat moment al enkele decennia, zij het bij een selecte groep. Hiertoe behoorden in ons land A.J.L. baron van den Bogaerde van Terbrugge († 1855) en zijn beide zonen L.M.Chr. van den Bogaerde (jonkheer Louis) (1826-1890) en D.Th.A. van den Bogaerde (jonkheer Alberic) († 1895). Alle drie waren zij verwoede verzamelaars van antiquiteiten en zij hebben talloze oude elementen in het middeleeuwse kasteel Heeswijk, dichtbij 's-Hertogenbosch, laten aanbrengen. Dit waren onder meer een zeventiende-eeuwse wenteltrap, waaromheen de wanden van talloze Delfts blauwe tegels werden voorzien, en een goudleerkamer, waarvan het goudleer van omstreeks 1750 dateert en de deuren en lambrisering uit het derde kwart van de zeventiende eeuw.^29. Een veel later voorbeeld van een verzamelaar die zeer bewust oude architectuur- en interieurelementen bij elkaar heeft gebracht en heeft laten inbouwen is jonkheer H.C.A. van Sypesteyn (1857-1937). Hij heeft in de jaren 1911-1927 kasteel Sypesteyn te Nieuw-Loosdrecht door architect W. de Vrind jr. uit Den Haag laten bouwen. Hierin zijn onder meer een vijftiende-eeuwse gotische poortdeur van het omstreeks 1900 gesloopte Grote Gasthuis van Middelburg geplaatst, een achttiende-eeuwse schoorsteen- en deurpartij uit het voormalige ministerie van financiën in Den Haag, evenals een gotische deur uit de kerk te Grave.^30.

Een van de eerste architecten die doelbewust op de toenemende vraag en belangstelling voor oude interieurelementen inspeelde was Lucas Hermanus Eberson (1822-1889).^31. Hij heeft op diverse kastelen en buitenplaatsen gewerkt, waaronder op Rhederoord, Wielbergen, Bingerden, Het Loo, Rechteren, Eerde en Den Berg. Op Ruurlo heeft hij in opdracht van de al eerder genoemde Willem baron van Heeckeren van Kell een aantal deuren, schouwen en andere interieuronderdelen uit De Voorst ingebracht, waaronder ook enkele bijzondere deursloten (afb. 4).^32. Op Rosendael heeft hij de hiervoor vermelde verbouwing uitgevoerd en op Biljoen heeft hij in de jaren 1852-1865 gewerkt.^33.

Ook de architecten J.J. van Nieukerken (1854-1913) en zijn twee zonen M.A. van Nieukerken (1879-1963) & J. van Nieukerken (1885-1962) zijn befaamd om de talloze oude interieur-elementen die zij hebben toegepast.^34. Zij werkten alle drie in de neorenaissance-stijl, die zij op een zo sterke eigen wijze invulden dat er zelfs van een ‘Van Nieuwkerkenstijl’ kan worden gesproken. Zij hebben verschillende kastelen en buitenplaatsen verbouwd, waaronder kasteel Zoelen, De Voorst, Beekbergen en het Huis Verwolde, maar zij zijn vooral beroemd geworden wegens enkele nieuwe landhuizen, waarvan De Wittenburg te Wassenaar en het huis Hoevelaken te Hoevelaken tot de meer bijzondere projecten behoorden.^35. In deze beide panden zijn talloze oude interieuronderdelen, waaronder diverse betimmeringen en verschillende schouwen, spiegels en kamerbehangsels, binnengebracht.

Ook enkele latere architecten hebben allerlei oude

25. E.C. van der Borch tot Verwolde-Swelme e.a., Ammersoyen. Bijdragen tot de geschiedenis van het kasteel, de heerlijkheid en de heren van Ammersoyen, Zutphen 1986, pp. 227-228, afb. 19; J.C. Bierens de Haan, Schoorsteenstuk terug naar kasteel Ammersoyen, Gelders Erfgoed (1994-3) pp. 1-2.

26. Inv.nr. A 2716.

27. P. van der Ploeg & C. Vermeeren, Vorstelijk verzameld. De kunstcollectie van Frederik Hendrik en Amalia, Den Haag/Zwolle 1997, pp. 128-131, 208-211, cat. nrs 8, 27.

28. Zie hiervoor onder meer: B. Laan, Het interieur als kleed. Neostijlen in de late negentiende eeuw, in: E. Bergvelt, F. van Burkom & K. Gaillard (red.), Van neorenaissance tot postmodernisme. Honderdvijfentwintig jaar Nederlandse interieurs, Rotterdam 1996, pp. 30-57; Baarsen (noot 24).

29. T. Martin, Kasteel Heeswijk en een opmerkelijk tegeltableau, De woonstede door de eeuwen heen, 54 (1982) pp. 34-41; Stichting Restauratie Atelier Limburg, Rapportage Kasteel Heeswijk, Maastricht 1994 (typoscript bibliotheek RDMZ) p. 16.

30. A. van der Goes, Kasteel Sypesteyn te Nieuw-Loosdrecht, De Woonstede door de eeuwen heen, 43 (1979) pp. 40-63.

31. K.M. Veenland-Heineman, Lucas Hermanus Eberson (1822-1889), een ‘volkomen onbeduidende architect’, Bouwen in Nederland, Leids Kunsthistorisch Jaarboek 1984, pp. 467-494; Van der Wyck & Enklaar-Lagendijk (noot 7) pp. 50-53.

32. Van der Wyck (noot 5) p. 393.

33. H. Tromp, Alexander Frederik van Spaen als bouwheer (1619-1692), De woonstede door de eeuwen heen, 104 (1994) pp. 32-47, i.e. pp. 40, 47 (afb.).

34. R. de Jong & A. Marks, Inventaris van het archief van J.J. van Nieukerken (1854-1913), M.A. van Nieukerken (1879-1963) en J. van Nieukerken (1885-1962), Amsterdam 1990; J. Mutters, J.J. van Nieukerken (in memoriam), Bouwkundig weekblad, 33 (1913) pp. 524-525, 524-529; J.J. Belinfante, Het werk van de architecten J.J., M.A. en J. van Nieukerken, 's Gravenhage 1929.

35. T. Coppens, Het geheugen van een Gelders kasteel: voltooid verleden tijd in Huis Verwolde, Vitrine, 9 (1996) nr. 2, pp. 32-36; M.C.M. Janson, Kasteel Wittenburg te Wassenaar, Holland, regionaal historisch tijdschrift, 5 (1973) nr. 3, pp. 132-145.

[p. 191]

interieuronderdelen in hun projecten toegepast. Hierbij moeten met name E.A. Canneman (1905-1987), C.W. Royaards (1906-1970) en J.B. baron van Asbeck worden genoemd. Canneman heeft onder meer op Duivenvoorde, de Walenburg, het Markiezenhof te Bergen op Zoom, Huis ten Donck, Hardenbroek en Lunenburg bij Neerlangbroek gerestaureerd en het afgebrande huis Bingerden op kleinere schaal herbouwd. Bij het merendeel van deze restauraties heeft hij oude interieuronderdelen van elders toegepast.^36. Ook Royaards, die onder meer kasteel de Wijenburg te Echteld heeft gerestaureerd, stond om dit laatste bekend. Over hem werd zelfs gezegd: ‘Wat er niet was werd gewoon gemaakt’.^37. Van Asbeck deed dit misschien wat minder, maar ook bij de door hem geleide restauraties van het huis Sparrendaal te Driebergen, slot Zeist, slot Zuylen en Paleis het Loo zijn verschillende interieuronderdelen van plaats verwisseld en van elders binnengebracht.^38.

Het spreekt overigens haast voor zich dat de Nederlandse kunsthandel op de grote vraag naar oude interieurs en losse onderdelen heeft ingespeeld. Bij verschillende handelaren, waaronder Warners te Den Haag, Schotel te Dordrecht en Mopurgo te Amsterdam kunnen worden genoemd, waren losse interieurelementen te koop. De enorme handel die hierin heeft plaats gevonden blijkt echter het beste uit de talloze veilingcatalogi van de grote veilinghuizen, zoals die van de firma's Frederik Muller en De Roos te Amsterdam en van A. Mak te Dordrecht. Zonder dat hiernaar al enig onderzoek is gedaan kan worden gesteld dat er een overstelpende hoeveelheid interieurs en interieuronderdelen via deze weg door de eigenaars ten gelde is gemaakt en verhandeld is. Waarschijnlijk is hiervan een groot gedeelte naar het buitenland verkocht en is slechts een bescheiden aantal in ons land behouden gebleven.

36. H.W.M. van der Wyck, Herinneringen aan de architect E.A. Canneman 1905-1987, Alphen aan den Rijn 1992, pp. 14-15

37. T. Koot, C.W. Royaards, Heemschut, 47 (1970) pp. 28-30; E. Schiering, Kees Royaards: een leven voor vakmanschap de werken van een restauratie-architect, Amsterdam 1985 (doct. Scriptie U.V.A.), pp. 22-24, 27.

38. J.B. van Asbeck, De restauratie van Sparrendaal, Bulletin van de Koninklijke Oudheidkundige Bond, 6e serie, jrg. 17 (1964) pp. 123-140; J.B. van Asbeck, De restauratie van het Zeister Slot, Jaarboekje Nederlandse Kastelenstichting 1970, pp. 18-24; J.B. van Asbeck, Slot Zuylen gerestaureerd, Stichting Utrechtse kastelen, Jaarbericht 1986, pp. 11-14; J.B. van Asbeck & A.M.L.E. Erkelens, De restauratie van Het Loo. Van Paleis tot Museum, 's Gravenhage 1976 e.v.j.