Jaarboek Monumentenzorg 1998. Buitenplaatsen

[p. 48]

Koeno Sluyterman van Loo
Gijs van Herwaarden
In dienst van het erfgoed: Schoonheten

Vier gezusters Bentinck, dochters van de in 1990 overleden mr R.F.C. Baron Bentinck van Schoonheten, die onder meer voorzitter van de Stichting PHB was, stellen hun leven gezamenlijk voor een belangrijk deel in dienst van het behoud van de voorvaderlijke havezate Schoonheten onder Raalte (Ov.).

De havezate omvat een huis met twee bouwhuizen, een park en een landgoed met daarop enkele pachtboerderijen, alles tesamen 475 ha. De opbrengst van het landgoed is de kurk waarop Schoonheten drijft. Eén der gezusters Bentinck houdt zich bezig met het beheer van het park. Twee andere zusters hebben de zorg voor het landbouwbedrijf. Met de dochter die het beheer van het huis met aanhorigheden onder haar hoede heeft genomen, mevrouw mr J.U. Baronesse Bentinck van Schoonheten, spraken wij over deze zware taak.

In 1633 verklaarden de Staten van Overijssel, zo valt in Ter Kuile's beschrijving van de monumenten van geschiedenis en kunst in Zuid-Salland (1964) te lezen, op een verzoek van Hendrik Bentinck dat zij zijn bezitting, oorspronkelijk de Hof te Wormger geheten, als een adellijke havezate zouden erkennen zodra deze naar de eis was bebouwd. Op de bezitting bevonden zich namelijk tot dan toe slechts enkele boerderijen. Het eenvoudige huis kwam omstreeks 1660 gereed. In 1892 werd het huis met een verdieping verhoogd. Op het omgrachte terrein bevinden zich ook nog twee bouwhuizen, waarvan de gebogen buitengevels elkaar onder een rechte hoek ontmoeten en aldus een fraaie omsluiting van het voorplein vormen. De bouwhuizen sluiten niet aaneen zodat er vanuit het huis en over het voorplein een zeer lange zichtas is naar het landschappelijke park met door hoog opgaand geboomte omzoomde vijvers. Aan de achterzijde van het huis bevindt zich de fraai gedecoreerde zaal met aan de wanden familieportretten en de Engelse staande klok, die door Koning-Stadhouder Willem III aan Hans Willem Bentinck werd geschonken. Terzijde van het huis bevindt zich een grote moestuin met enkele kassen en een oranjerie. Uitvoeriger gegevens over het huis en zijn bewoners zijn voorts te vinden in ‘De havezaten in Salland en hun bewoners’ van jhr A.J. Gevers en A.J. Mensema (1983).

Toen mevrouw Bentinck zich ging belasten met het beheer van het als monument beschermde huis, was zij daarop nauwelijks voorbereid. Door schade en schande raakte zij wijs in de ingewikkelde doolhof, die monumentenzorg heet. Zij bekortte haar werktijd in Amsterdam - mevrouw Bentinck is daar werkzaam in de uitgeverij - om de voor het beheer noodzakelijke tijd vrij te maken, d.w.z. voor het overleg met en het schrijven van brieven en subsidieverzoeken aan de desbetreffende (overheids)instanties. Het bekorten van haar werktijd had vanzelfsprekend financiële consequenties. Het is haar niet in alle opzichten meegevallen. Voor restauratiesubsidies moet zij zich tot de gemeente Raalte wenden, die echter regelmatig aan andere zaken voorrang verleent. Een ambtenaar van de gemeente liet haar eens weten dat iemand, die zo'n groot monument beheert, alle regels zelf moet kennen. De onderhoudsregeling, waarvoor zij zich met ‘Zeist’ moet verstaan, werkt het soepelst, maar op de toekenning van een bijdrage in het kader van de regeling achterstallig onderhoud tuinen en parken, aangevraagd bij het Ministerie van Landbouw, heeft zij lang moeten wachten.

Wat mevrouw Bentinck hoog zit is dat er van de kant van de overheid, die toch de wettelijke bescherming heeft opgelegd, zo weinig échte en inhoudelijke belangstelling is voor al het werk om Schoonheten in een zo goed mogelijke staat te houden. De betrokkenheid van de Rijksdienst uit zich vooral in het schrappen van kostenposten dan wel het verlagen van de gevraagde bedragen. De voor de instandhouding van het huis absoluut noodzakelijke vernieuwing van de verwarming is niet subsidiabel, de restauratie van het zich boven de ingang van het huis bevindende wapenbord ook niet, omdat dit wapenbord niet vermeld wordt in de redengevende omschrijving van het huis. Niettemin is zij erin geslaagd onlangs dit wapenbord gerestaureerd te krijgen. Voor de restauratie van een waterpomp

[p. 49]

kwam al evenmin subsidie beschikbaar. Het verkrijgen van een accountantsverklaring - noodzakelijk omdat men het onderhoud door mensen laat doen, die op de pachtboerderijen werkzaam zijn - is naar het oordeel van mevrouw Bentinck ten onrechte niet subsidiabel. Het plafond van de in de tijd van haar vader met subsidie gerestaureerde oranjerie - helaas niet voldoende deskundig gedaan - is naar beneden gekomen, maar geld om de zaak te herstellen is er niet. De daken van de gietijzeren kassen zijn aan reparatie toe, maar daar geldt hetzelfde voor. De onderhoudswerkzaamheden, zoals het schilderen van het huis en de bouwhuizen, worden op basis van een tienjarenplan uitgevoerd maar er doen zich telkens situaties voor die ertoe moeten leiden, dat aan andere dan de geplande werkzaamheden voorrang moet worden gegeven. De aandacht voor daken en goten staat voorop want inwatering moet hoe dan ook worden voorkomen. De aanbevelingen, die de Monumentenwacht in zijn rapporten doet, volgt zij zo goed mogelijk op, al betreurt zij het dat de Monumentenwacht is afgestapt van het systeem prioriteiten aan te geven.

Mevrouw Bentinck deelt mee dat met het jaarlijks onderhoud een bedrag van ca. f 50.000, - is gemoeid. Omdat de meeste onderhoudswerkzaamheden kunnen worden uitgevoerd door mensen, die op de pachtboerderijen op het landgoed werkzaam zijn en er dus niet voortdurend professionele onderhoudsbedrijven behoeven te worden ingeschakeld, lukt het om de zaak drijvend te houden. Zou echter steeds gewerkt moeten worden met bedrijven van buiten, dan zouden de jaarlijkse onderhoudskosten (incl. de BTW) tegen een ton belopen. En dan hebben wij het nog niet eens over de ook noodzakelijke vernieuwingen, zoals het verwarmingssysteem, en over hetgeen aan de meubels en schilderingen in het huis zou moeten gebeuren. Ook de onderhoudskosten van het park zitten niet in dat bedrag. Van die f 50.000, - wordt ongeveer de helft weggesubsidieerd in het kader van de onderhoudsregeling. Voor het overige biedt de fiscus enig soulaas.

Vanzelfsprekend is mevrouw Bentinck content dát er (overheids)regelingen bestaan om ertoe bij te dragen dat de eigenaren in staat worden gesteld hun bezitting in stand te houden. Want beheer door een particuliere eigenaar biedt de beste garantie voor een verantwoord, ‘liefdevol’, maar ook zuinig instandhoudingsbeleid. Maar zij vindt dat de subsidiërende overheid niet écht stimulerend optreedt met zijn zeer gecompliceerde en zich telkens wijzigende regels. De overheid zou zich meer moeten inspannen om de (overheids)doelstelling ‘behoud’ te realiseren door bv. eerder en meer op de situatie toegesneden

De havezate Schoonheten bij Raalte.
Foto Archief Kees Scherer, Naarden.

restauratiesubsidies beschikbaar te stellen. Het huidige systeem werkt kostenverhogend.

De dames Bentinck hebben de voorvaderlijke erfenis ongedeeld gelaten. Een BV of stichting hebben zij niet gevormd. Ondanks de wat kritische geluiden marcheren de zaken heel redelijk en lukt het tot nu toe Schoonheten in stand te houden. Maar als het écht niet meer gaat dan rest niets anders dan verkoop en is het gedaan met Schoonheten als niet zozeer monument van kunst maar vooral als monument van (cultuur)geschiedenis. Er zou de overheid het nodige aan gelegen moeten zijn om dát te voorkomen, want huizen met een park als Schoonheten zijn er nog maar héél weinig.

Huis en park zijn niet voor bezichtiging opengesteld. Alleen al een wandeling of fietstocht in de naaste omgeving zal echter iedereen, die daarvoor gevoelig is, ervan overtuigen dat bij Schoonheten ‘natuur’ en ‘cultuur’ op een unieke en zeer fraaie wijze ‘hand in hand’ gaan. En het is de enige wens van de erven Bentinck het zo te laten en de bezitting, die nu al bijna 400 jaar in de familie is, zo ongeschonden mogelijk door te geven aan de volgende generatie. Dáárvoor staan de dames Bentinck dag en nacht ‘in dienst van Schoonheten’.