Jaarboek Monumentenzorg 1998. Buitenplaatsen

[p. 10]

Mr H.M.A. Kamerlingh Onnes
President of the Executive Committee of the Union of European Historic Houses Associations
De bescherming van historische buitenplaatsen op Europees niveau

In het begin van de jaren zeventig bevonden zich wat wij thans particuliere historische buitenplaatsen noemen - dit begrip is overigens sindsdien eerst geleidelijk aan ontwikkeld - over het algemeen in een deplorabele toestand. Zowel hun historische tuinen en parken als de onderhoudstoestand der gebouwen lieten veel te wensen over. Een en ander was het gevolg van de toenemende belastingdruk en voor wat betreft de buitenplaatsen, gelegen op een landgoed, de onvoldoende opbrengst van de bossen en de landbouwgronden. Noodgedwongen zagen veel eigenaren zich genoodzaakt hun dikwijls oud familiebezit te verkopen.

Helaas ontbraken particuliere kopers, waardoor de overheid zich gedwongen zag meestal via gesubsidieerde natuurbeschermingsorganisaties deze historische buitenplaatsen te verwerven. Deze handelwijze bracht voor de overheid niet alleen aanzienlijke verwervingskosten met zich mee. Ook het door de overheid of door gesubsidieerde instanties laten beheren en exploiteren van dergelijke bezittingen bleek een kostbare aangelegenheid, zo kostbaar dat bij een steeds groeiende noodzaak om tot aankoop over te gaan, de beschikbare overheidsmiddelen geleidelijk aan uitgeput dreigden te raken. De teloorgang van deze onvervangbare culturele objecten dreigde reëel te worden. Er zijn toen zowel op het Ministerie van Financiën, waarbij met ere de naam mag worden genoemd van de toenmalige Staatssecretaris prof. dr F.H.M. Grapperhaus, alsook bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg initiatieven ontwikkeld om deze ongelukkige gang van zaken positief te beïnvloeden.

Te zelfder tijd waren ook enige vooruitziende eigenaren, die zich in 1974 verenigden in wat thans de Stichting tot Behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (PHB) heet, tot de slotsom gekomen dat een reddingsoperatie diende te worden beproefd. En zo is men in het begin van de jaren zeventig met de toenmalige Staatssecretaris van CRM, de heer W. Meijer (PvdA), om de tafel gaan zitten om een uitweg te zoeken. Tijdens dit openhartige en diepgaande overleg is toen de grondslag gelegd voor het sindsdien gevoerde beleid. Dat beleid is erop gericht om in samenwerking tussen de overheid en de particuliere eigenaren een systeem van randvoorwaarden te ontwikkelen voor de instandhouding van historische buitenplaatsen op basis van particuliere eigendom. Daarbij gaat het zowel om de gebouwen als de tuinen en parken. Bij de ontwikkeling van dit systeem moest steeds worden afgewogen, welke financiële inbreng van partijen - overheid en particulieren - redelijk en haalbaar zou zijn. De lastenverdeling, die men aanvankelijk wilde nastreven - 80% van de kosten voor de overheid en 20% voor de particulieren - is niet over de hele lijn bereikt. Gemiddeld is thans eerder sprake van een verhouding 60:40. Maar hoe dan ook, zoveel is zeker dat in de afgelopen jaren het beleid, dat destijds Staatssecretaris Meijer en de particuliere eigenaren voor ogen stond, over het algemeen is verwezenlijkt. Het ontwikkelde systeem kan zonder meer als een success-story worden bestempeld.

Naarmate de genomen maatregelen meer effect gingen sorteren, is het aanbod van particuliere buitenplaatsen op de ‘markt’ opgedroogd. Wanneer onverhoopt een buitenplaats moet worden verkocht bv. door het uitsterven van de familie, melden zich voldoende nieuwe (particuliere) kopers aan. Zelfs is op het ogenblik sprake van ‘ré-privatisering’. Zo heeft de gemeente Zwolle onlangs twee oorspronkelijk particuliere historische buitenplaatsen, Boschwijk en Soeslo, aan privé personen verkocht. Ook het Staatsbosbeheer heeft de buitenplaatsen Broekhuizen te Leersum en Dordwijk te Dubbeldam (gem. Dordrecht) in die zin geprivatiseerd, dat deze buitenplaatsen aan particulieren werden verkocht. Dat zou 25 jaar geleden niet mogelijk zijn geweest.

Ten tijde van het tweede kabinet-Lubbers (1986-1989)

[p. 11]

zijn de tuinen en parken der buitenplaatsen tot het werkterrein van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij gaan behoren. Aan de zijde van de overheid nemen thans drie ministeries aan het partnership deel, namelijk de Ministeries van Financiën, OCW en LNV.

Ontwikkelingen op Europees niveau

Het is dan ook niet verwonderlijk, dat de geschetste ontwikkelingen rond het behoud van particuliere historische buitenplaatsen in Nederland ook in het buitenland, d.w.z. in de landen, die deel uitmaken van de Europese Unie, de aandacht hebben getrokken.

Tot een goed begrip van de ontwikkelingen, die hebben bijgedragen tot het tot stand komen van deze bijzondere Nederlandse positie, dient te worden meegedeeld hoe de samenwerking tussen de particuliere eigenaren van historische buitenplaatsen in het kader en op het niveau van de EU is georganiseerd. In het begin van de jaren zeventig is op Engels initiatief een aanvang gemaakt met het leggen van contacten tussen de eigenarenorganisaties van deze culturele objecten in de lidstaten van de EU. Aanvankelijk waren dit niet veel meer dan vriendschappelijke bijeenkomsten, eerst onder leiding van de Belgische Prins Antoine de Ligne, later onder leiding van de Britse Lord Montagu of Beaulieu. In het begin van de jaren tachtig groeide de behoefte om deze informele samenwerking formeel te organiseren. Aangezien inmiddels aan de deelnemers duidelijk was geworden, dat Nederland bezig was een vertrouwenwekkend model te ontwikkelen voor de instandhouding van historische buitenplaatsen, werd besloten Nederland het voortouw te geven en gebruik te maken van de Nederlandse expertise. In 1985 werd de Union of European Historic Houses Associations (U.E.H.H.A.) in het leven geroepen als een stichting in het algemeen Europees belang. Het hoofdkwartier werd gevestigd ten kantore van de Nederlandse eigenarenorganisatie, de Stichting PHB. Te zelfder tijd werd schrijver dezes als bestuurslid, tevens Algemeen Secretaris van PHB, benoemd tot Executive President van de UEHHA, d.w.z. tot voorzitter van het Dagelijks Bestuur. In dit Dagelijks Bestuur zijn naast Nederland Duitsland, Frankrijk, Italië en het Verenigd Koninkrijk vertegenwoordigd. De UEHHA omvat 14 eigenarenorganisaties met 20.000 particuliere historische buitenplaatsen, 200.000 hectaren historische tuinen en parken en circa vijf miljoen hectaren historisch landschap, bestaande uit bossen, landbouwgronden, wateren en woeste gronden. Elke deelnemende organisatie heeft in het Algemeen Bestuur recht op twee vertegenwoordigers. Het secretariaat van de UEHHA wordt geleid door een directeur-generaal en is, zoals reeds vermeld, gevestigd in het hoofdkwartier van de Stichting PHB in kasteel Vosbergen te Heerde. Nauwe samenwerking is aldus verzekerd.

Nadat de UEHHA aldus was geconstitueerd, is begonnen aan de niet eenvoudige taak om de dikwijls zeer andersoortige eigenarenorganisaties op Europees niveau tot samenwerking te brengen. In landen, waar nog geen specifieke eigenarenorganisaties aanwezig waren, dienden deze alsnog tot stand te worden gebracht. Over het algemeen is dat goed gelukt, behoudens in Scandinavië en helaas ook niet voldoende in Duitsland. Gelukkig is er sinds kort op het gebied van de Bondsrepubliek een klein begin, namelijk de ‘Stiftung Historische Gärten in Niedersachsen’. Alle begin is moeilijk, maar de UEHHA ziet reikhalzend uit naar het ontstaan van soortgelijke organisaties in de andere Bundesländer.

Toen de UEHHA redelijk functioneerde en voldoende draagvlak had gekregen, kon met de eigenlijke werkzaamheden worden begonnen. Gekozen werd voor de vervaardiging van een breed opgezet rapport voor de Europese Commissie omtrent de ‘Results of the investigation of the present position of the private historic estates (listed houses with their contents, gardens, parks and estate lands) in the member states of the European Union’. Met deze ‘investigation’ werd gestart in 1991. Het resultaat werd in juli 1994 ten huize van de Nederlandse Vertegenwoordiger bij de EU, Ambassadeur mr B. Bot, aan de Europese Commissie aangeboden. Het rapport, dat niet in de openbaarheid is gebracht, is een werkstuk van 100 pagina's met twee kilo bijlagen. Het rapport eindigt met een aantal aanbevelingen die met zorg zijn samengesteld en nadrukkelijk blijven binnen het werkterrein van de Europese Commissie. Over dat werkterrein bestaan immers grote misverstanden. Velen denken dat de Europese Commissie een soort supra-nationale regering is, die alles kan en mag. Quod non!

Een der aanbevelingen houdt zich bezig met maatregelen ter verbetering van de treurige toestand, waarin over het algemeen - gelukkig zijn er ook nogal wat uitzonderingen - de particuliere historische tuinen en parken verkeren. Aanvankelijk was het voornemen dat de Europese Commissie de Europese cultuurministers zou stimuleren in hun landen de historische tuinen en parken de status van ‘beschermd monument’ te geven. Hiermee dreigde men echter in het moeras terecht te komen, want alras bleek, dat men te maken kreeg met een baaierd van hele en halve regelingen, die soms wel en meestal niet werden toegepast. Een en ander moest ook nog gecoördineerd worden met de Raad van Europa in Straatsburg, die zich eveneens met de bescherming van monumenten

[p. 12]

Van links naar rechts: mr G.W. van Herwaarden, mr H.M.A. Kamerlingh Onnes en J. Jessurun.

bezighoudt. Er is toen besloten om direct te gaan ijveren voor het verbeteren van de onderhoudstoestand van reeds tot monument ‘verheven’ particuliere historische tuinen en parken. Daarbij is rechtstreeks aansluiting gezocht bij een kernhoofdstuk van het rapport en het daarin ontwikkelde ‘model’, ideale model wel te verstaan.

Wat houdt dit model in? Het bevat een generale regeling die in alle lidstaten van de Europese Unie zou moeten worden ingevoerd, opdat de particuliere huizen, tuinen en parken, in partnership met de nationale overheden in een goed onderhouden staat kunnen worden behouden. Het zal niet verbazen dat dit model in belangrijke mate een weergave is van de Nederlandse regelingen, zij het dat op fiscaal gebied leentjebuur is gespeeld bij Italiaanse en Franse regelingen, die op belangrijke punten verder gaan dan de fiscale Nederlandse regelgeving.

De vondst van het rapport is geweest dat de nationale regelingen zijn vergeleken met het Europese optimale model. Het zal duidelijk zijn welke landen met de ‘ereprijzen’ zijn gaan strijken. Dit zo zijnde hebben de Franse, Italiaanse en Spaanse eigenarenorganisaties hun Nederlandse zusterorganisatie PHB verzocht om haar ervaring en kennis op het gebied van onderhoud en herstel op basis van met ultra moderne middelen vervaardigde tienjaren-plannen, te hunner beschikking te stellen. PHB heeft zich daarop tot de Nederlandse Regering gewend met het verzoek goed te vinden deze expertise en know-how gratis ter beschikking te mogen stellen aan de eigenarenorganisaties van eerdergenoemde landen. Hoewel deze expertise en know-how juridisch het eigendom zijn van PHB, moest dit verzoek aan de Nederlandse Regering worden gedaan omdat deze expertise en know-how verkregen is op basis van subsidies. De Nederlandse Regering heeft op dit verzoek van PHB volmondig ‘ja’ gezegd, maar daaraan de voorwaarde verbonden, dat de aan de overdracht van expertise en know-how verbonden kosten (huisvestingskosten van trainees, vertaalkosten en de salarissen van de benodigde extra docerende mankracht) uit andere bron - lees die van de Europese Commissie - zouden dienen te worden betaald.

Na jarenlange moeizame besprekingen met deze Commissie is onlangs het bericht ontvangen, dat de daarvoor benodigde subsidiegelden door de Europese Commissie zijn geaccordeerd. In het voorjaar van 1999 zal PHB derhalve de eerste trainees uit Frankrijk kunnen verwelkomen. Er zullen dan gedurende drie maanden drie jonge Fransen tewerkgesteld worden bij de Afdeling Planning en Onderzoek van PHB om het métier van het maken van beheersplannen op basis van high-tech onder de knie te krijgen. Voorts zullen drie Franse trainees worden ondergebracht bij de Afdeling Hoveniers van PHB om te worden opgeleid tot managers van de na hun terugkeer in Frankrijk uit werkelozen te formeren hovenierseenheden. Wat later zullen Italiaanse en Spaanse trainees volgen.

Ook op een ander praktisch uitvoerend gebied in de UEHHA inmiddels actief. Op initiatief van de Italiaanse Organisatie van Eigenaren van Historische Buitenplaatsen en gefinancierd door een charitatieve stichting te Turijn zal een pilot-project worden gestart inzake het brengen van de UEHHA op Internet. In 1999 en 2000 zullen de UEHHA, de Britse, Franse, Italiaanse en Nederlandse organisaties voor wat betreft hun doelstelling, bestuur, adres etc. hun plaats op Internet innemen met informatie over een 400 opengestelde historische buitenplaatsen. Na 2000 zullen de overige aan de UEHHA verbonden organisaties naar verwachting volgen.

Tenslotte verdient vermelding dat de UEHHA in voortdurend overleg met de Europese Commissie is over de verlaging van het BTW-tarief bij restauratie en onderhoud van beschermde monumenten en met de Raad van Europa te Straatsburg over de bescherming in situ van historische interieurs. De behandeling van deze onderwerpen, hoe essentieel ook, valt buiten het kader van dit artikel.