Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 274]

Robert de Jong
Authenticiteit en monumentenzorg / monumentenzorg en authenticiteit

In de monumentenzorg gaat het om behouden en vernieuwen, terwijl het algemene uitgangspunt luidt, ‘behouden gaat voor vernieuwen’.
Praktijk en theorie van het restaureren blijken vaak niet met elkaar in overeenstemming. Zijn daar de voorwaarden eigenlijk wel voor aanwezig? Een terugblik op de na-oorlogse jaren en een analyse van de huidige situatie maken duidelijk van niet. Andere overwegingen dan die van de authenticiteit blijken bepalend te zijn. De toenemende belangstelling voor de bouwhistorie kan hier verandering in brengen.

Als er weer eens een discussie oplaait over een ingrijpende restauratie hoort men in kringen van de monumentenzorg met zekere regelmaat het oude vertrouwde adagium klinken ‘behouden gaat voor vernieuwen’.^1.

De dagelijkse praktijk van het instandhouden van monumenten, beschermd of niet, laat los van een aantal uitzonderingen vaak een ander beeld zien. Een terugblik roept niet direct het beeld op dat in Nederland de internationaal geldende algemene restauratie-uitgangspunten opgevolgd worden.

Wat zijn oorzaken dat er zo'n ruim verschil bestaat tussen restauratietheorie en -praktijk, zeker in de jaren na de Tweede Wereldoorlog en na het in werking treden in 1961 van de Monumentenwet? Dat richtlijnen, grondbeginselen en charters in ons land niet echt gevolgd worden? Dat het bestaan ervan ook niet algemeen bekend is?

Het gaat hier nu eens niet om een oproep voor ‘een toekomst voor ons verleden’, maar om de vraag wat de geschiedenis van de monumentenzorg zelf voor invloed uitoefent op de restauratiepraktijk, op het denken en handelen van de monumentenzorg als instituut en op wat kan worden aangeduid met de term, het bestel. Het bestel hier opgevat als het geheel van personen, instellingen, wet- en regelgeving dat ‘de zorg voor het culturele bouwkundig erfgoed’ bepaalt. Het gaat dan om de vraag wat de verhoudingen, omstandigheden en condities waren, die de monumentenzorg in Nederland hebben bepaald gedurende de laatste decennia en ook in de toekomst van invloed zullen zijn.

Vaak wordt er gesproken van monumenten van geschiedenis en kunst. Eens verzinnebeeldden, personifieerden en moesten zij als tastbare getuigen het roemrijke vaderland van weleer in herinnering brengen.^2. Eens ontleenden zij hun betekenis aan het cultureel nationalisme in het nieuwe Europa van de 19de eeuw.

Hen instand te houden gold als daad van respect voor het nationaal erfgoed omdat dit erfgoed tegelijk ook als maatstaf beschouwd werd voor het beschavingsniveau van het volk en het tevens een middel tot ontwikkeling was, een bron van ‘architectonisch genot’ en waardevol als uitdrukking van de mens, zoals Van Leeuwen dit heeft omschreven in zijn recente dissertatie, getiteld ‘De maakbaarheid van het verleden’.^3. De geschiedenis van de monumentenzorg zelf laat een esthetische lijn zien vanaf de periode De Stuers en Cuypers, via Van der Steur en Van Heeswijk tot na de jaren van de Tweede Wereldoorlog, aldus Meischke.^4.

De monumentenzorg in Nederland vormt een aaneenschakeling van pluriforme opvattingen, van een verfijnd en tegelijk ingewikkeld systeem van weten regelgeving, van ideeën en (politieke en cliché) uitspraken. Zij toont een rijke en tegelijk bonte verscheidenheid aan personen en organisaties, beroepsmatig, vakmatig als qua interesse onderling verschillend. Van een restauratie-debat is geen sprake; restauratie-kritiek wordt niet gewaardeerd.

In tal van studies en artikelen wordt als voornaamste oorzaak aangevoerd, dat het de restaurerende architect is, die ‘altijd “handtastelijk” wordt en daarbij

1. Grondbeginselen en voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken opgesteld door den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond met inleiding van Dr. J. Kalf. Herdruk 1940, z.pl.; J. Kalf, ‘Behouden gaat voor vernieuwen’. Bulletin Nederlandsche Oudheidkundige Bond, 1948, 69-79;
‘Ontwerp-formulering van beginselen inzake het restaureren van historische monumenten’. Bulletin KNOB, 1950, 105-110;
‘The Venice Charter/La Charte de Venise 1964-1994’. Scientific Journal/Journal scientifique. ICOMOS. [Paris], 1994;
‘Restauratienota 1982’. Nota over restauratie-beginselen opgesteld door een subcommissie (ad hoc) van de Rijkscommissie voorde Monumentenzorg bestaande uit: S. van Tuinen e.a.’. Monumentenraad. Jaarboek 1984. Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Zeist, juli 1984;
Het restaureren van gebouwen: algemene uitgangspunten. Rijksdienst voorde Monumentenzorg. Zeist, [1991]. RVblad 01-1-21;
Leidraad subsidiabele restauratiekosten. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist, januari 1991].

2. J.Th.M. Bank, Het roemrijk vaderland. Cultureel nationalisme in Nederland in de negentiende eeuw. Rede bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar in de Vaderlandse Geschiedenis na 1500 aan de Rijksuniversiteit te Leiden op 29 september 1989. 's-Gravenhage, 1990;
Een interessante zienswijze over de historische betekenis van de begrippen ‘pittoresk’ en ‘couleur locale’, thema's, die in de praktijk van de monumentenzorg een rol spelen, geeft Jo Tollebeek in ‘Het tweede oog. De wijding van de romantische historicus’. Romantiek en historische cultuur. Groningen, 1996, 35 e.v; Zie voor het ‘schilderachtige’ ook Eck, Caroline van, Eynde, Jeroen van den, Leeuwen, Wies van, Het schilderachtige. Studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900. Amsterdam, 1994.

3. A.J.C. van Leeuwen, De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect. Zwolle, Zeist, 1995.

4. Ruud Meischke, ‘Het stille einde van een bruisende restauratieperiode’. Monumenten en oorlogstijd. Jaarboek Monumentenzorg 1995. Zwolle, Zeist, [1995], 79-94.

[p. 275]

graag zijn vorm- en veranderingsdrift aanwendt, die door de toekijkende kunsthistoricus niet zelden als agressie en vernielzucht ervaren wordt’.^5.

De vraag wordt niet gesteld in hoeverre wet- en regelgeving, noch maatschappelijke ontwikkelingen mogelijk direct of indirect oorzaak zijn van de ‘vrije’ manier van restaureren.

De Monumentenwet van 1961, noch die van 1988 kennen het begrip authenticiteit. Schoonheid, betekenis voor de wetenschap, volkskundige waarde en meer recentelijk de cultuurhistorische waarde zijn de dragende en bepalende begrippen als het gaat om vast te stellen of een bouwwerk als monument beschouwd kan worden. Bij stads- en dorpsgezichten ging het volgens de wet van 1961 om het beeld ter plaatse dat van algemeen belang moest zijn wegens de schoonheid of het karakter van het geheel. Nu, na 1988, gaat het naast schoonheid, wetenschapschappelijke of cultuurhistorische waarde om de onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang van een gebied, een nederzetting of een deel daarvan.^6.

Wordt het monument in woord en geschrift wel als historische materiële bron, als historische substantie en als document gezien, in de wet- en regelgeving komt de betekenis van het monument in die zin niet voor.

Het begrip monument wordt in onderling verschillende betekenissen gebruikt. Zo is er sprake van een monument, van een beschermd monument, van een beeldbepalend pand, van zogeheten woonhuismonumenten, maar ook van bouwwerken met waarde als monument. In meer recente beleidsnota's krijgt het monument de hoedanigheid van object en wordt er gesproken van ‘objectzorg’.^7. Betekenis en lading is telkens afhankelijk van het betreffende juridisch instrumentarium.

Onderling verschillend is ook de betekenis van begrippen als stads- of dorpsgezicht, beschermd stads- of dorpsgezicht en in meer recente tijd van ‘gebieden met bijzondere waarde’ waar het dan gaat om ruimtelijke en stedebouwkundige structuren uit de periode 1850 tot aan 1940. Men spreekt verder van landschapsgezichten of van waardevolle cultuurlandschappen.^8. en^9.

Het gaat dan om wat genoemd wordt de ‘planologische monumentenzorg’, om de ‘integrale benadering van het monumentenbeleid, waarbij het historisch belang wordt meegewogen binnen de ruimtelijke ordening en de stedebouwkundige en architectonische plannen’, wat zich ‘het best laat omschrijven als ‘cultuurhistorisch kwaliteitsbeheer’.^10.

Steeds worden abstracte noties gehanteerd van wat zonder een nadere toelichtende verklaring kennelijk verstaan of gevoeld wordt onder authenticiteit, onder

1 Deventer, Sandrasteeg, glazen overkapping ter bescherming van het muurwerk van de laatmiddeleeuwse gevel van het Poortgebouw van de voormalig Proosdij van St. Lebuinus (foto auteur, 1995).

de oorspronkelijkheid van monument, gezicht of landschap.

Terug naar de kern van ons onderwerp, naar de vraag waarom het beginsel ‘behouden gaat voor vernieuwen’ het monumenten betreft niet algemeen opgevolgd is. Het proces van het weer opbouwen van door oorlogsgeweld geschonden monumenten dat sedert de tweede helft van de jaren '40 op gang kwam, maakte in feite deel uit van de euforie en de vooruitgangsgedachte uit de jaren van de Wederopbouw. Niet de theoretische, puristische monumentenzorg voerde de boventoon.

Zij werd verleid en geleid door de wens naar ‘herstelde luister’ en ‘herleefde schoonheid’.^11.

Herstel van de herkenbaarheid, van identificatie, herstel van de identiteit van een geschonden natie en van haar dagelijkse leefomgeving namen daarbij zoals ook elders de eerste plaats in.

De periode van herstel van oorlogsschade en wederopbouw ging in de jaren '60 over in die van de eerste landelijke beschermingsronde van monumenten. Die leverde in een periode van een tiental jaren meer dan 36.000 beschermde monumenten op. De monumentenzorg kwam daardoor voor een nieuwe opgave te

5. C. Peeters, ‘Behouden gaat vóór vernieuwen’. Bulletin KNOB, 1978, 3.

6. Monumentenwet. Wet van 22 juni 1961, Stb. 200, art. 1b l en 3e; Monumentenwet 1988. Wet van 23 december 1988, Stb. 638, art. 1b l en 2f.

7. Monumenten breed bekeken. Monumentenzorg op weg naar 2000. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist], december 1995, 8.

8. Bij de Tweede Kamer ligt ter behandeling de herziening van de Natuurbeschermingswet 1994 (voorstel van wet houdende Nieuwe regelen ter bescherming van natuur en landschap). Hierbij is voorgesteld, dat provincies een landschapsgezicht kunnen aanwijzen als een ‘beschermd landschapsgezicht’. Onder een landschapsgezicht wordt verstaan: ‘samenstel van onbebouwde terreinen of van bebouwde en onbebouwde terreinen dat vanwege zijn structuren, patronen of elementen danwel anderszins vanwege zijn uiterlijke verschijningsvorm, historischlandschappelijk van algemeen belang is’. (Nieuwe regelen ter bescherming van natuur en landschap (Natuurbeschermingswet 1994). Tweede Kamer, vergaderjaar 1993-1994, 23 580, nrs. 1-2.

9. Nota Landschap. Regeringsbeslissing Visie Landschap. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Directie Natuur, Bos, Landschap en Fauna. [Den Haag, oktober 1992]
Toelichting bij Planologische Kernbeslissing Structuurschema Groene Ruimte. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. [Den Haag], mei 1996;
Monumenten breed bekeken. Monumentenzorg op weg naar 2000. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist], december 1995, 8.

10. Monumenten breed bekeken. Monumentenzorg op weg naar 2000. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist], december 1995, 17 en 18;
De nota Investeren in cultuur. Nota Cultuurbeleid 1993-1996 (Den Haag, 1992, 116) spreekt van de ‘cultuurhistorische factor in het ruimtelijke ontwikkelingsproces’.

11. W. Martin, Herleefde schoonheid. 25 jaar Monumentenzorg in Nederland 1918-10 Mei-1943. Uitgegeven ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan der Rijkscommissie voor de Monumentenzorg. Amsterdam, [maart 1944]: ‘...voor onzen monumentenschat, die na den oorlog nog zoveel meer dan vroeger toegewijde zorg voor zijn instandhouding zal vorderen’ (citaat uit het Voorbericht).

[p. 276]

staan, namelijk waar en zichtbaar te maken, dat ‘wat onder monumentenzorg kwam te vallen’ hersteld zou moeten worden.

Volgens goed Hollands gebruik was natuurlijk de meest gehoorde vraag of er ook subsidie gegeven werd. Het subsidie-instrument werd, zoals wij dat nu zouden noemen, strategisch ingezet om gemeentebestuur en eigenaar over te halen.

In diezelfde jaren dreunde de stalen kogel van de sloopwoede bij het saneren van de binnensteden.

Waar het kon werden stads- en dorpsgezichten aangewezen, spoedig gevolgd door stads- en dorpsvernieuwings- en rehabilitatie-maatregelen om maar vooral te kunnen laten zien dat bescherming leidt tot herstel. Of zo men zei tot restauratie.^12. Dankbaar is er ‘gebruik’ gemaakt van de financiële mogelijkheden, die de sedert de tweede helft van de jaren '70 opkomende stads- en dorpsvernieuwing ging bieden.

De reguliere restauratie- en onderhoudsbudgetten en incidentele maatregelen van de rijksoverheid, bijvoorbeeld in de sfeer van de werkgelegenheid, maakten de jaren '70 en begin '80 tot grote ‘productiejaren’ voor het bouwkundig cultureel erfgoed.

De democratisering van de monumentenzorg rond 1975 (Europees Monumentenjaar M 75) plaatste het historisch bouwwerk meer en meer in de publieke en politieke discussie. Of zoals de toenmalige Staatssecretaris van Cultuur het wel eens uitgedrukt heeft ‘we kunnen grossieren in actiegroepen’.

De jaren '80 brengen in ons land grote en ingrijpende veranderingen in het denken over de monumentenzorg en in het stelsel teweeg.^13.

Decentralisatie van bevoegdheden van het rijk, het versterken van de rol van het particulier initiatief, een nauwkeurig stelsel van subsidieregelingen en bijbehorende financiële meerjarenplannen, bewuste sturing op regulier onderhoud in de plaats van eenmalige en ingrijpende restauraties, maar ook het sedert het midden van de jaren '80 afnemende restauratiebudget wijzigden het instituut monumentenzorg structureel.^14.

Een terugtredende overheid maakt nu bewust ruimte voorde ‘markt’ en ‘markt- verhoudingen’.^15. Het cultuurhistorisch toerisme ontdekte het monument als bron van inkomsten.

Toenemende aandacht voor de ruimtelijke inrichting van ons land is langzaam maar zeker nieuwe vragen gaan stellen over waar de monumentenzorg zich (ook) mee bezig zou moeten houden. Van haar wordt verwacht, dat zij veel kan toevoegen aan de ruimtelijke kwaliteit van de gebouwde omgeving, lees het ‘planologisch monumentenbeleid’.^16.

De monumentenzorg kan onderscheiden worden naar verschillende vormen, die elkaar wel raken en/of deels overlappen, maar die ieder voor zich als het ware eigen ‘werelden’ vertegenwoordigen. Zij het dat zij onderling regulerend zijn en elkaar ten dele corrigeren.

Zo kan er onderscheid gemaakt worden tussen een theoretisch filosofische monumentenzorg, nauw verwant aan die van de wetenschappelijke, een bestuurlijk-politieke en modelmatige, verder een maatschappelijke die op haar beurt vaak in het verlengde ligt maar ook kan verschillen van een culturele. Binnen deze hoekpunten of zo men wil snijpunten is er sprake van nadrukkelijke verschillen in het beleven en interpreteren van de waarneembare fysieke gebouwde omgeving en van de betekenis van een historisch monument en dus van de wijze waarop het begrip authenticiteit geïnterpreteerd of ervaren wordt.

Het vraagstuk van de authenticiteit speelt met name een rol in de theoretisch filosofische en in de wetenschappelijke monumentenzorg; deels ook in de culturele; bij wat de maatschappelijke monumentenzorg te noemen is (enkel) vanwege uitstraling of status, terwijl er op bestuurlijk-politiek niveau geen echte betrokkenheid aangenomen mag worden met het authenticiteitsbeginsel.^17.

Door deze verschillen en condities hanteert de monumentenzorg voortdurend wisselende interpretaties van het begrip authenticiteit.

Een aantal sterk contrasterende voorbeelden kan de grenzen zichtbaar maken waartussen begrippen als authenticiteit, oorspronkelijkheid, gaafheid, materiële substantie als noties gehanteerd worden.

Afhankelijk van tijd en omstandigheden worden deze begrippen verschillend geïnterpreteerd. Hierdoor wordt duidelijk, dat het begrip authenticiteit geen eenduidige inhoud bezit. En toch blijkt telkens weer, dat er naar gezocht wordt de authenticiteit te respecteren en te willen bewaren, zij het dat het dan in de uitvoeringspraktijk vaak om louter bouwhistorische onderdelen gaat.

Gaat het om de authenticiteit van het materiaal, om de authenticiteit van de materiële substantie, dan illustreren de volgende voorbeelden enkele uitersten van hoe er gedacht en gehandeld is in Utrecht bij de Klaaskerk en te Deventer bij de consolidatie van de middeleeuwse gevel van het poortgebouw aan de Sandrasteeg van de voormalige Proosdij van St. Lebuinus.

Begin jaren '70 vond de restauratie van de Nicolaïkerk (Klaaskerk) plaats als een van de kerken uit het restauratie-project van de vijf Hervormde Kerken in de binnenstad van Utrecht. Nu kerkgebouw en kosterij de beschouwer tegemoet treden met een exterieur in schoon werk, is het moeilijk voorstelbaar, dat het muurwerk voorheen schuil ging onder een 19de-

12. Hersteld verleden van dorpen en steden; een wegwijzer voor stads- en dorpsherstel. Publicatie van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening en het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. 's-Gravenhage, 1975.

13. Nota over de monumentenzorg, Tweede Kamer, vergaderjaar 1983-1984, 18 399, nrs. 1-2;
Monumentenzorg op het breukvlak van twee eeuwen/ confrontatie tussen beeld en essentie. Verantwoording, conclusies en inleidingen van het symposium op 28 en 29 september 1988. Rijksdienst voorde Monumentenzorg. [Zeist, december 1988].

14. Besluit Rijkssubsidiering Restauratie Monumenten. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist, januari 1991], met Bijlage ‘Wijzigingen in het Besluit rijksubsidiëring restauratie monumenten, Bijlage Brrm, juni 1995’;
Besluit rijkssubsidiëring onderhoud monumenten. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, z.pl., z.j., met Bijlage ‘Wijzigingen in het Besluit rijkssubsidiëring onderhoud monumenten, Bijlage Brom, juni 1995’;
Besluit rijkssubsidiering historische buitenplaatsen. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist, 1993], met Nota van Toelichting.

15. Monumenten breed bekeken. Monumentenzorg op weg naar 2000. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. [Zeist], december 1995, par. 3.1. ‘marktgericht monumentenbeleid’.

16. Nota ‘Investeren in cultuur’, op.cit., par. 6.1, 111, 112: ‘In de ruimtelijke structuur vormen monumenten een historische factor. Zij bieden oriëntatie in tijd en ruimte en vormen daarin een element van continuïteit. Als tastbare uitingsvormen van menselijk handelen door eeuwen heen vormen monumenten een belangrijke cultuurhistorische bron... Monumenten leveren een belangrijke bijdrage aan de cultuurparticipatie omdat zij “openbaar cultuurbezit” zijn. Ze dragen bij aan de kwaliteit van onze leefomgeving. De drempel om ervan te genieten is laag... Tegenwoordig wordt ervan uitgegaan dat monumenten een belangrijke factor zijn in de cultuurhistorische kwaliteit van het ruimtelijk leefmilieu... De nadruk moet daarom niet zozeer liggen op de juridische bescherming van objecten, maar op een zorgvuldige afweging van het monumentenbelang in het ruimtelijke ordeningsproces’.

17. Nara Conference on Authenticity/Conférence de Nara sur l'authenticité. NARA 1-6-XI-1994. Working Papers/Documents de travail, collected by rassemblés par ICOMOS.
Conseil International des Monuments et des Sites/International Council on Monuments and Sites, z.pl., zj.

[p. 277]

eeuwse bepleistering, afgewerkt met een imitatiebaksteen beschildering.^18. Een fragment daarvan is achtergelaten op het onderste deel van de meest noordoostelijke steunbeer van de kosterij aan het Nicolaaskerkhof als ‘bewijs’, dat er een periode geweest is dat er geen sprake van schoon werk was. Prikkelend is de vraag wat er moet of zal gebeuren als dit relict door de tand des tijds dreigt te verdwijnen.

In Deventer heeft er uitvoerig bouwhistorisch onderzoek plaatsgevonden in en aan het resterende laat middeleeuwse deel van het poortgebouw van de voormalige Proosdij van St. Lebuinus.^19. Het bleek technisch niet mogelijk de natuurstenen onderdelen van trachiet en tufsteen in de buitengevel zodanig te conserveren, dat zij hun authentieke kenmerken zouden kunnen behouden. Omdat dit huis volgens de huidige stand van het onderzoek wel beschouwd wordt als mogelijk het oudste huis in Nederland, is besloten het proces van verval door weer en wind, door het aanbrengen van een transparante luifelconstructie over de ervoor liggende en gelukkig smalle steeg te helpen vertragen.

Authentiek wordt ook in verband gebracht met waar het ontwerp van de architect nog herkenbaar aanwezig ofte interpreteren is. Het begrip oorspronkelijkheid krijgt hier een andere betekenis dan wanneer het om de materiële oorspronkelijkheid van bouwsubstantie gaat. Nu geldt of het ‘overeenstemmend is met het oorspronkelijke en daaraan zijn gezag ontleent’, zoals Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal als omschrijving voor één van de betekenissen van het woord authentiek geeft.^20.

Midden jaren '70 vond er - in vakkring, politiek en pers - een uitvoerige discussie plaats over hoe het vroegere woonpaleis van Prinses Wilhelmina tot een museum, in dit geval de relatie tussen het Huis van Oranje en Nederland presenterend, gemaakt kon worden.

Onderzoek van het bouwwerk en in het terrein achter het huis, archiefonderzoek in binnen- en buitenland, het bestuderen van beschrijvingen van ondermeer tijdgenoten en van de ruim voorhanden topografica deden de toenmalige Minister van Cultuur besluiten tot het verlenen van een vergunning voor het wijzigen van het bouwwerk met zijn 19de-eeuwse en in het be gin van de 20ste eeuw verhoogde uiterlijk in een volgens de resultaten van het onderzoek te (reconstrueren laat 17de-eeuwse complex van corps-delogis, zijvleugels en verbindingsvleugels. En ook tot het aan de achterzijde aanleggen van tuinen volgens het geometrische, orthogonale patroon van een 17de-eeuwse aanleg, die daarmee weer een compositorische en architectonische eenheid moesten gaan vormen met het exterieur en de bouwmassa van het in

2 Hilversum, voorm. sanatorium Zonnestraal. Dresselhuyspaviljoen, kopgevel met trappenhuis (foto auteur, 1995).

oorsprong door de Koning-Stadhouder Willem III als jachthuis opgetrokken bouwwerk. Wij hebben het over het vroegere Paleis Het Loo te Apeldoorn. De betrouwbaarheid van de ingreep is daarbij gelegitimeerd met de woorden dat het gebouw qua oorspronkelijkheid alle nog relevante gegevens bezat met name wat het exterieur betrof, zoals er ook door tuin-archeologisch onderzoek vastgesteld kon worden hoe de indeling van de tuin in oorsprong geweest moet zijn. En dat de resultaten van het verdere onderzoek steeds bevestigden wat er in situ gevonden werd.

De Minister schreef erover, ‘Het herstel van de 17de-eeuwse hoofdvorm en de restauratie van de tuin zijn mijns inziens de meest aangewezen uitgangspunten van de restauratie, er daarbij rekening houdend, dat de verandering van het paleis in een museum een zeer fundamentele verandering is, die ook in het herstel van de oorspronkelijke toestand tot uitdrukking mag komen’.^21.

De aantekening moet worden geplaatst dat de discussies over Het Loo sindsdien vergaande reconstructies in ons land, met uitzondering van enige andere overheids-monumenten, grotendeels uitgebannen hebben. Dit debat vond plaats juist op een moment dat het

18. Jaarverslag Restauratie vijf Hervormde Kerken in de binnenstad van Utrecht 1971-1972 nr. 2, 23: ‘Het weer aanbrengen van schilderwerk en geschilderde voegen is niet in overweging genomen’, en 25, ‘De stijl en vooral de schijnarchitectuur van natuursteen-blokken in cementbepleistering verdroegen zich niet met de gerestaureerde tufsteengevel’ (betreft zuidgevel);
Jaarverslag Restauratie vijf Hervormde Kerken in de binnenstad van Utrecht 1973-1974 nr. 3, 25: ‘De cementbepleistering van de kosterij bij de noordzijde van het koor werd verwijderd’;
Jaarverslag Restauratie vijf Hervormde Kerken in de binnenstad van Utrecht 1977-1978 nr. 5, 11: ‘De gevels van de tegen de noordzijde van het koor gebouwde voormalige kosterij werden reeds eerder ontpleisterd, doch nu hersteld in aanwezige baksteen van diverse formaten en gevoegd... Bij de restauratie van de gevels is niet getracht een vroegere toestand te herstellen, doch het 17e en 18e eeuwse karakter te bewaren’;
op. cit., 71: ‘...was evenals de kosterswoning aan de noordzijde met cement bepleisterd. In die bepleistering waren voegen gesneden, daarna was het gehele oppervlak in baksteenkleur geverfd, waarop tenslotte weer heuselijke gesneden voegen werden aangebracht in de opengebleven schijnvoegen van de cementbepleistering’;
W.F. Denslagen, ‘De “flexibele” restauratie van de Nicolaaskerk te Utrecht’. Bulletin KNOB, 1987, p. 97-112.

19. D.J. Vries, J.W. Bloemink, R.H.P. Proos, ‘De Proosdij in Deventer’. Bulletin KNOB, 1992, 156-165.

20. Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Utrecht-Antwerpen [1992];
Overige betekenissen volgens het lemma authentiek zijn: eigenhandig geschreven of gemaakt, niet vervalst; van waarde door het bezit van (overeenstemming met) de vereiste vorm; waarvan de betrouwbaarheid gewaarborgd is; een eigen kenmerk dragend.

21. ‘Brief van de Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk aan de Voorzitter van de Vaste Commissie voor Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk Tweede Kamer der Staten Generaal, 4 maart 1976 (kenmerk M.M.A./Mu/Bu/184.355’. Bulletin KNOB, 1976, 148-151:
‘...Over de authenticiteitswaarde van deze restauratie wil ik het volgende opmerken. Inwendig zal het nodig zijn voor het uitvoeren van reparaties en voor het aanbrengen van leidingen een groot deel van de aanwezige betimmeringen en plafonds af te nemen en later weer te herplaatsen, waarbij oudere situaties aan het licht komen, die na herstel even authentiek, zo niet authentieker zijn dan de weggenomen onderdelen.....’;
De brief van de Staatssecretaris van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk van 12 mei 1978 aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal met als onderwerp ‘herstel tuin Rijksmuseum Paleis Het Loo, Apeldoorn’, maakt duidelijk, dat in het geval er ‘voldoende kunsthistorische bestanddelen aanwezig zijn’ een reconstructie te rechtvaardigen is (Bulletin KNOB, 1978, 195).

[p. 278]

3 Hasselt (Ov.), herbouwde kalkoven en leshuis aan het Tijlswegje (foto auteur, 1995).

Monumentenjaar M 75 de ‘democratisering’ van de monumentenzorg teweeg bracht. Juist op het moment, dat de eerste landelijke regelingen van kracht werden voor het herstel van steden en dorpen en daarmee een nieuwe ontwikkeling - of mogelijk tijdperk - in de zorg voor het bouwkundig culturele erfgoed inluidend.^22.

Als wij het hebben over de betekenis in overdrachtelijke zin van Het Nieuwe Bouwen, over de architectuur van de International Style, over de Modern Movement uit het begin van deze eeuw, dan leggen hedendaagse onderzoekers en kenners de betekenis daarvan in de eerste plaats op het conceptuele, op het architectonische concept. Ontwerp en materiaaltoepassing, afbouwconstructies, indeling, inrichting en installaties beschouwen zij daarbij ondergeschikt aan de oorspronkelijkheid van het door de architect gehanteerde concept en de herkenbaarheid daarvan. Het ging de opdrachtgeefster (Stichting Rietveld Schröderhuis) en architect (Bertus Mulder) bij het herstel van het Rietveld Schröderhuis te Utrecht (1924) in het midden van de jaren '80 niet om het beginsel ‘behouden gaat voor vernieuwen’, maar om het huis terug te brengen tot het oorspronkelijk concept en om het in die vorm in stand te houden als een ‘manifest’, als een statement van De Stijlbeweging.

De gebouwen van het voormalig sanatorium Zonnestraal te Hilversum (1925-1928) zijn in woord en geschrift veel gekoesterd vanwege de hen toegekende symbool-waarde als fysiek materiële uiting van de sociaal-democratie van de jaren '20. Zij worden gezien als merktekens van sociale bewogenheid en zorg voor de positie van de arbeider. Bouwwerken opgetrokken met een minimum aan geldmiddelen. Een complex van gebouwen, gebouwd met nieuwe en nog nauwelijks bekende materialen en constructies. Gebouwen als ultieme uiting van architectonische zuiverheid en abstractie die eens dienden voor de zorg en het herstel van zieken, vragen nu zelf om recuperatie. De opgave daarvan is niet het kopiëren, noch het reconstrueren van de oorspronkelijke bouwwerken om de vaste terminologie uit de monumentenzorg te hanteren, maar om dit complex van de architecten Bernard Bijvoet en Jan Duiker opnieuw tot leven te wekken als een fijnzinnig en cerebraal meesterwerk.

Het begrip authenticiteit kan ook staan voor geloofwaardig. Een betrekkelijk nieuwe opgave vormt het instandhouden van het industrieel erfgoed.

Een twintigtal jaren geleden speelde de bescherming van een complex werkende kalkovens te Hasselt (Ov.). De toenmalige eigenaren gingen hiertegen in beroep met ondermeer het motief dat enkele van de kalkovens eerst na 1947 waren gebouwd en dus nog niet de in de Monumentenwet genoemde termijn van 50 jaar bezaten. De Kroon besliste dan ook dat er niet tot bescherming overgegaan kon worden omdat niet aangetoond kon worden dat zij ouder dan de vereiste 50 jaar waren.

Inmiddels heeft het bedrijf zijn vestiging verlaten.

Wie schetst dan de verbazing dat onlangs een tweetal ovens met leshuis ingrijpend is hersteld. Misschien moet men zeggen grotendeels gerenoveerd. En met de bedoeling dat er weer kalk gebrand kan worden. Wonderlijk als men zich realiseert dat deze bouwwerken recentelijk toch als monument beschermd

22. Hersteld verleden van dorpen en steden. Een wegwijzer voor stads- en dorpsherstel. Op. cit., zie noot 12.

[p. 279]

4 Utrecht, Oudegracht 307, plan voorgevel Huis Leeuwenberch, tekening Paulus van Vliet Architekt BNA (tek. archief RDMZ),

zijn. Het authenticiteits-beginsel van betrouwbaarheid is hier in een bijzonder daglicht komen te staan. Blijkbaar ging het hier om authenticiteit in de betekenis van ‘rechtsgeldig: van waarde door het bezit van (overeenstemming met) de vereiste vorm’.^23.

Een tweetal voorbeelden laat zien dat het historisch beeld van de stad zich, ook al is er in het eerste voorbeeld sprake van een ingevolge de Monumentenwet beschermd stadsgezicht, in zijn oorspronkelijkheid kan wijzigen ondanks - of is het juist dankzij? - de monumentenzorg door een ingreep of interventie zoals stedenbouwkundigen dat plegen te noemen. Een omgekeerd tijdsbeeld van de historie is het gevolg.

Gelegen langs één van de unieke grachten in Utrecht, Oudegracht 307, verrees een gekanteelde schermgevel van zandsteen en trachiet onder een reconstructie van de oorspronkelijke afwerklaag van okersaus, als herinnering aan het eens verdwenen middeleeuwse stadskasteel, Huis Leeuwenberch, dat hier gestaan heeft. Niet alleen verdween hiermee de authenticiteit van een deel van een historische gevelwand om plaats te maken voor een Potemkin-achtige coulisse, maar door deze interventie is tegelijkertijd de authenticiteit, - nu bedoeld in betekenis van betrouwbaarheid van het historisch stadsbeeld - onomkeerbaar veranderd.^24. Het tweede voorbeeld betreft het in de mei-dagen van 1940 in de binnenstad van Rotterdam verloren gegane roemruchte café De Unie, naar ontwerp van de architect J.J.P. Oud (1924), met zijn architectuur

23. Van Dale, op. cit.

24. R. Apell, ‘Monumentenzorg in de provincie Utrecht in de jaren 1985-1988’. Jaarboek Oud-Utrecht 1989. z.pl., z.j., 124-126;
Marceline J. Dolfin, E.M. Kylstra, Jean Penders, Utrecht de hulzen binnen de singels. De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Geïllustreerde Beschrijving, uitgegeven in opdracht van de Minister van WVC. De Provincie Utrecht. De gemeente Utrecht, deel III A. 's-Gravenhage, 1989, 106. 107, 455.

[p. 280]

5 Rotterdam, Mauritsweg, gevel naar ontwerp van J.J.P. Oud (1925), oorspronkelijk aan de Coolsingell Calandplein. Verloren gegaan gedurende de meidagen van 1940 (foto auteur, 1995).

van het Nieuwe Bouwen uit jaren van het Interbellum. Verwoest, verloren, maar kennelijk niet vergeten.

Toen de wederopbouw van Rotterdam langzaam maar zeker tot een rustpunt kwam en men zich daar vervolgens ging bezinnen op de vraag naar het ‘beeld van de stad’, werd dat ingevuld met de notie ‘de stad als kunstwerk’. Wortels naar het verleden werden bewust blootgelegd. Een by-pass is het optrekken van een op de oorspronkelijke gevel geënte De Uniefaçade, hoewel zij qua maat, noch qua kleurstelling en belettering overeenkomt met de vroegere toestand.

Als we nu alles bij elkaar optellen en dat gebeurde nog niet zo lang geleden in het uitvoerig onderzoek dat de vorige Minister van Cultuur heeft laten verrichten naar de stand van zaken in de monumentenzorg, dan luidt het resultaat ervan dat zo'n 60% van het beschermde monumentenbestand gerestaureerd is en dat van de beschermde gezichten qua oppervlakte 70% zichzelf in stand kan houden. Voor zo'n 6% zouden bijzondere maatregelen genomen moeten worden.^25.

Op zich indrukwekkende cijfers. Strategisch bedoeld om de politiek duidelijk te maken, dat voortgegaan moet worden op de ingeslagen weg en dat nieuwe financiële impulsen door de overheid gegeven moeten worden om zodoende het reeds geïnvesteerde kapitaal niet verloren te laten gaan en anderzijds om te bereiken dat door een delta-plan-achtige aanpak het nog resterende bestand binnen een periode van 10 jaar grotendeels gerestaureerd kan worden. Dan zou volstaan kunnen worden met normaal beheer en onderhoud, zo luidde de redenatie.

Een dergelijk plan maakt duidelijk, dat het restaureren van monumenten deel is gaan uitmaken van de bouwmarkt. Naast nieuw- en vernieuwbouw is het restaureren van monumenten na de Tweede Wereldoorlog deel van het bouwproces geworden. Vond tot in de jaren '80 het restaureren van monumenten en het herstel van de gezichten plaats enigszins terzijde van dat bouwproces en in handen van een relatief kleine groep van gespecialiseerde architecten- en stedenbouwkundige bureaus en van een groep van speciale aannemingsbedrijven in de restauratiesector, nu is door wijziging van de subsidiemethodiek en door gekrompen overheidsbudgetten de situatie ontstaan, dat het aantal deskundige architecten sterk geslonken is en dat ook de aannemers hun specifieke inbreng slechts met moeite lijken te kunnen voortzetten.^26.

Een vooral financieel technische benadering van de monumentenzorg schept geringe condities voor het stelselmatig toepassen van het authenticiteits-beginsel en het benaderen van het monument als een historisch materieel document. Degenen, die met geoefend oog langs de bouwplaatsen gaan, kunnen ter plekke in de containers zien hoe het ermee gesteld is.

De restauratiepraktijk in Nederland richt zich in het algemeen meer op het vorm-aspect van het exterieur en op het gebruik en de bestemming dan op conservatoir herstel. Ethiek en esthetiek in de monumentenzorg zijn twee kanten van een en dezelfde medaille. Het randschrift luidt, ‘behouden gaat voor vernieuwen/behouden en vernieuwen’, daarmee verwoordend dat er sprake is van een cyclisch proces bij behoud in juridische en instandhouden in materiële zin.

Terugkijkend op de meer recente geschiedenis van de monumentenzorg moet men constateren dat er vooral, overigens zonder dat er sprake van een bewuste keuze is geweest, uitvoering is gegeven aan de Aanbevelingen betreffende de bescherming van historische objecten en hun rol in de hedendaagse samenleving (UNESCO, 1976) en aan het Handvest inzake het bouwkundig erfgoed van Europa en aan de Verklaring en resolutie Amsterdams Congres M 75.^27. Het ‘Charter van Venetië’ was wel bekend, maar is niet serieus doch eerder selectief gevolgd.

In een parafrase op de titel van een bundel opstellen van de hand van de hoogleraar algemene wijsbegeerte

25. K. Buitendijk, Monumenten beter bekeken. Een aanzet tot een visie op het monumentenbeleid tot het jaar 2005 en een doorkijk naar latere jaren. In opdracht van de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Rijswijk, december 1993.

26. De éénmalige dotatie van f 275 miljoen (‘Circulaire inzake eenmalige dotatie monumentenzorg (Beleidsregels en voorlichting) van de Staatssecretaris van OC&W, 2 februari 1996, kenmerk DGCZ/DCE-U-96582), die het Kabinet begin dit jaar ter beschikking heeft gesteld is gericht op de financiële achterstand- situatie. Zij is niet bedoeld om daarmee een cultureel hoogwaardiger restauratie-peil te bereiken.

27. Aanbevelingen betreffende de bescherming van historische objecten en hun rol in de hedendaagse samenleving. Algemene Vergadering van de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO), 26 oktober-30 november 1976, Nairobi. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Rijswijk, 1978; Verklaring en resolutie Amsterdam Congres M 75. Europees Monumentenjaar M 75. Slotcongres Amsterdam 21-25 oktober 1975. Stichting Nationaal Comité Monumentenjaar 1975. Werkgroep publiciteit van de Stichting Nationaal Comité Monumentenjaar 1975. [Rijswijk, mei 1976];

[p. 281]

aan de Universiteit Twente, Hans Achterhuis, getiteld ‘Natuur tussen mythe en techniek’, zou er gezegd kunnen worden dat de monumentenzorg zich in ons land lijkt te bewegen tussen ‘mythe en techniek’.^28.

28. Achterhuis, Hans, Natuur tussen mythe en techniek. Baarn, 1995.