Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 244]

Jean Penders
De geuzenmop: de baksteen als scheldwoord

Monumentenliefde en monumenten-allergie ontmoeten elkaar met regelmaat in de oude binnensteden. Zeker nu het gebruikelijk is - no nonsense - om monumentencommissies en welstandscommissies samen te voegen staan respect voor de geschiedenis en hang naar vooruitgang vaker diametraal tegenover elkaar dan wenselijk en nodig is. De monumentendeskundigen voelen zich dan in het defensief gedrongen en de architectleden menen dat de dynamiek van de stad en de creativiteit van hun collega's geremd worden. Die tweekamp is minder vruchtbaar dan de open dialoog met respect voor elkaars inbreng.

Dit dilemma wordt al in 1873 in ‘Holland op zijn smalst’ door Victor de Stuers in zijn zo kenmerkende stijl als volgt becommentarieerd: ‘het is een treurig verschijnsel, dat wanneer er sprake is van de vernieling van een of ander oud gebouw, zij die een oogenblik voor het behoud daarvan wedijveren, zich aanstonds gewonnen geven, wanneer men den aanleg van eenig nieuw werk als motief aanvoert. Slechts zelden wordt er onderzocht of niet het behoud van het oude met het stichten van het nieuwe kan samengaan’,^1. Hij verzet zich tegen wat hij ziet als ‘moedwillige verwaarloozing’, ‘jammerlijk havenen’, ‘vernietiging’, ‘wansmaak’, ‘schandalen’, ‘barbarse handelingen’, ‘wandalisme’ en niet in de laatste plaats de ‘volslagen onkunde der bouwmeesters’,^2. De tegenpartij bedient zich ook van kleurrijk taalgebruik, want de te verwijderen stenen des aanstoots worden vervangen door nieuwe werken ‘in den geest des tijds, die den schoonheidszin niet beleedigen’,^3. De Stuers pleit niet alleen voor behoud sec, hij geeft ook aan waarop een bouwplan voor een waardevol pand moet stoelen. ‘Een monument (...) behoort, voor men de handen aan 't werk slaat, in al zijn deelen nauwkeurig onderzocht, bestudeerd en begrepen te worden; men moet in de overgebleven ongeschonden steenmassa het geheim van de oorspronkelijke bouwmeesters ontdekken’.^4. Men zou dus verwachten dat nu, 123 jaar later, de bouwhistorische invalshoek bij de beoordeling van plannen voor oude panden vanzelfsprekend is.

In de Commissie Welstand en Monumenten van Utrecht is een gevleugelde uitdrukking van oudhoogleraar architectuurgeschiedenis Pieter Singelenberg: ‘Men zal het vreemd vinden uit mijn mond, maar men moet van het verleden geen knekelhuis maken.’ Vervolgens dwingt hij op grond van zijn erudiete welbespraaktheid bij alle architectleden zoveel respect af dat er heel wat historisch erfgoed behouden wordt. Tenminste, wanneer het gaat om bouwkunst, die lyrisch te beschrijven valt in architectuurtermen, in ontwerp-idioom. Die taal verstaat de moderne architect goed.

De taalbarrière ontstaat pas wanneer in een door architecten gedomineerd gezelschap - waarmee bepaald niet gezegd wil zijn dat dat geldt voor de genoemde Utrechtse geïntegreerde commissie - een pleidooi gevoerd wordt voor het behoud van monumentale waarden, vooral gebaseerd op bouwhistorische argumenten. In de loopgraven klinkt dan menigmaal het defensieve ‘alles van waarde is weerloos’ tegenover de agressieve roep om ruimte voor ‘de monumenten van de toekomst’. De retoriek is vergelijkbaar met die uit de tijd van Victor de Stuers.

Op deze plaats hoeft niet uitgelegd te worden dat de monumentenzorger van vandaag - een enkele langzame leerling daargelaten - een open oog heeft voor de dynamiek van de stad. Voor de historische structuur is de voortgaande evolutie van levensbelang. Omdat de monumentenzorg zich harmonisch begint te voegen in het brede spectrum van disciplines die zich met de gebouwde omgeving bezighouden, dreigen deze beschaafde scheldpartijen snel uit te sterven. Daarom is het vermakelijk om even stil te staan bij enkele creatieve scheldwoorden uit de loopgraven. Reden om hier wat uit de Utrechtse ‘museumkwestie’ aan de vergetelheid te ontrukken.

1. Victor de Stuers, ‘Holland op zijn smalst’, in: De Gids, november 1873, 320-403. Facsimile-uitgave, ingeleid en toegelicht door een werkgroep van het Kunsthistorisch Instituut der Universiteit van Amsterdam, Bussum 1975, 330 (oorspronkelijke paginering).

2. Idem, deze terminologie vindt men onder meer op 328, 332, 375, 376 (oorspronkelijke paginering).

3. Idem, 333 (oorspronkelijke paginering).

4. Idem, 378 (oorspronkelijke paginering).

[p. 245]

De term ‘kloostermoppenbrigade’ werd in Utrecht gemeengoed toen in 1989 het Centraal Museum via de pers een fors uitbreidingsplan lanceerde. Het plan was zeer ingrijpend voor de omgeving: reacties konden niet uitblijven. Dit ‘plan met allure’ voor het gemeentelijk museum bleek zelfs binnen het college van Burgemeester en Wethouders tot tweespalt te leiden. Aanleiding voor de chef van de kunstredactie van het Utrechts Nieuwsblad, Hans Lutz, om flink uit te pakken in een stuk onder de titel ‘Kloostermoppenbrigade’,^5. Hij kreeg prompt repliek van zijn eigen collega.

Uit het stuk ‘Kloostermoppenbrigade’ om te beginnen: ‘de doorsnee mens houdt niet van veranderingen. Als ze worden opgelegd, accepteren de meesten van ons ze wel, zij het onder het nodige gemor. Als de veranderingen echter worden aangekondigd - waarmee impliciet de gedachte wordt gewekt dat ‘er nog iets aan te doen is’ - dan vervalt de meerderheid in bijna instinctief gedrag. (...) Velen van hen vindt men in wat wel genoemd wordt de ‘kloostermoppenbrigade’: de groep mensen voor wie iedere wijziging van een historisch gegeven onaanvaardbaar is, die iedere gebroken dakpan uit vroeger eeuwen koestert als een kleinood en die het vermoedelijk betreurt dat er via de loertoeter geen sappige, middeleeuwse uitwerpselen zichtbaar zijn in het middeleeuws riool dat enige tijd geleden in Utrecht is blootgelegd (en gelukkig weer snel is toegedekt). Kortom, de groep die niet lijkt te beseffen, dat historie niet een star gegeven is, maar juist bestaat bij de gratie van de verandering. Ze werpt zich graag op als bewaarder van het (al dan niet roemrucht) verleden en maakt daarbij de onvermijdelijke fout zich nooit af te vragen of in dat verleden wellicht afschuwelijke esthetische en stedebouwkundige fouten zijn gemaakt.

De huisjes aan de Nicolaasdwarsstraat [de Gronsvelt-kameren uit 1756, waarvan sloop (‘verplaatsing’) werd voorgesteld -jp] zijn daarvan natuurlijk een sprekend voorbeeld. Natuurlijk heeft de werkgroep die de uitbreidingsplannen heeft bedacht gelijk als ze stelt, dat het ‘buitennissige’ elementen zijn, die detoneren in de monumentale omgeving van kerk, Wijde Doelen en Willem Arntszstichting. Ze hebben slechts betekenis als demonstratie van het volslagen ontbreken van respect voor de waarde van architectonische monumenten. Het is wat wonderlijk om daaraan onaantastbaarheid te ontlenen. (....) In die discussie moet men zich realiseren, dat de museaal bewaarde belangrijke herinneringen aan het Utrechtse verleden dreigen te verrotten in volstrekt onvoldoende bewaarplaatsen. In die discussie moet men zich realiseren, dat een toegankelijk, comfortabel museum voor inwoners en toeristen heel wat aantrekkelijker is dan de zijkant van een kerk of de fantasieloze gevels van arbeidershuisjes. (...) Men hoeft geen profeet te zijn om te voorspellen, dat de charge van de kloostermoppenbrigade nabij is.’

De repliek van de chef van de Stadsredactie van dezelfde krant was pittig:^6. ‘Persoonlijk acht ik me geen lid te zijn van de door Lutz genoemde brigade, hoewel ik oog heb voor de schoonheid van Utrechts historische bebouwing.’ Hij gaat verder: ‘de doorsnee mens houdt niet van veranderingen’ begon Lutz, daarmee fijntjes aangevend dat hij in ieder geval niet tot dat gemiddelde type behoort. De toon was gezet. Hij scherpte die verder aan door te stellen dat ‘de verstandigen’ hun mening over aangekondigde veranderingen voor zich houden totdat zij de voors en tegens hebben afgewogen, maar dat velen uit vrees ‘bijna instinctief’ vervallen in voorspelbare reactiepatronen. Lutz bedoelde daarmee dat de ‘kloostermoppenbrigade’ gewoon haar mond had moeten houden.’ Nu ze dat niet deed ‘ging hij er genotsvol toe over de brigade dieper dan het middeleeuwse riool de grond in te stampen. (...) Uit de slotzinnen van Hans Lutz’ artikel (‘men hoeft geen profeet te zijn om te voorspellen dat de charge van de kloostermoppenbrigade nabij is’) proef ik dat hij weinig gerust is over de afloop van dergelijke beraadslagingen [een open discussie over voors en tegens - jp]. Lutz verkoos daarom de aanval, gooide met kracht een kloostermop in het water en liet zich daarna overspoelen door de golven van emotie die hij zelf had opgeroepen.’

Het is opmerkelijk dat het hanteren van badinerende begrippen, zoals ‘kloostermoppenbrigade’, meestal bij de tegenpartij een ontwijkende reactie oproept: daar hoor ik niet bij. Dat verzet betreft de opgelegde karikatuur. Degenen waarop een dergelijk overtrokken beeld werkelijk van toepassing is, komen in het debat meestal niet eens aan het woord. Maar deze achterhoede voelt zich wel door het scheldwoord gevleid, een geuzennaam is ontstaan. Bij zijn 25-jarig jubileum, in 1990, kreeg de toenmalige directeur van het Utrechts Monumentenfonds, W. Thoomes, van een zakenrelatie ongevraagd een letterlijk vergulde kloostermop met als opschrift onder meer: ‘“de moppenbrigade”: z'n gewicht in goud waard.’

Een voorstander van ingrijpende bouwplannen geeft ook in 1996 nog wel eens een sneer naar de ‘monumentenmafia’, maar het is nog slechts een enkeling. Want de laatste tijd komt de discussie over architectuur en monumentenbeleid in Utrecht goed op gang, met respect voor elkaars standpunt. En dan blijkt dat ook monumentenzorgers zich bezorgd afvragen of

5. Utrechts Nieuwsblad, 25-11-1989, 4.

6. Utrechts Nieuwsblad, 27-11-1989, 4. Deze krantenartikelen en andere relevante stukken zijn te vinden in het Utrechts Documentatiesysteem in het Gemeentearchief en de Gemeentebibliotheek van Utrecht.

[p. 246]

er wel architectuur tot stand komt die in de toekomst het bewaren waard zal zijn. En vernieuwende architecten bekennen hun geheime liefde voor Utrechts stedenschoon. Trouwens, er ligt inmiddels een heel ander bouwplan voor het Centraal Museum op tafel, waar veel meer mensen gelukkig mee zijn. Het uitgangspunt hiervan is het zoveel mogelijk respecteren van de historisch waardevolle omgeving.

In de baksteen-sfeer ontstond op 12 mei 1995 een andere geuzennaam. Op de studiedag over bouwhistorie waarschuwde Ton Schulte van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg de Stichting Bouwhistorie Nederland zich verre te houden van navelstaarderij. Op te passen voor teveel aandacht voor het houtje en het steentje, ten koste van de maatschappelijke context. ‘De SBN moet niet verworden tot een klisklezorenclub’. Blijkens haar activiteiten loopt de stichting dat risico voorlopig bepaald nog niet. Maar de waarschuwing is nooit weg, al was het maar omdat hiermee voor eventueel toch nog opduikende polemieken de Nederlandse taal voortaan beschikt over een scheldwoord van een hoger taalkundig gehalte dan de Utrechtse geuzenmop.