Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 239]

Coen Temminck Groll
Bouwhistorisch onderzoek in de stad Utrecht

Neemt Utrecht een bijzondere plaats in in de geschiedenis van het bouwhistorisch onderzoek in Nederland? Dat is heel wel mogelijk en het zou ook best verklaarbaar zijn. De stad heeft een Romeinse voorgeschiedenis, vormde in de vroege Middeleeuwen het belangrijkste kerkelijke centrum van de Noordelijke Nederlanden en groeide uit tot de grootste middeleeuwse stad in dat gebied. Achter het zichtbare gaat daarom vaak een langere en rijkere historie schuil dan men in eerste instantie zou denken, en dat prikkelt tot onderzoek!

Het Bulletin van de NOB (later KNOB) biedt vanouds de neerslag van de ontwikkelingen in het Nederlandse bouwhistorisch onderzoek. Al in 1914 verschijnt een artikel van de hand van W.A.E. van der Pluym, dat dieper ingaat op bouwperiodes, baksteenformaten, tufsteensporen enz. dan toen gebruikelijk was.^1. Daarvóór al, in 1911, presenteren Muller en De Hoog een aantal reconstructies van middeleeuwse stadshuizen.^2. Deze waren echter gebaseerd op tekeningen in de topografische atlas, niet op onderzoek in de gebouwen zelf. Daardoor zijn de onderscheidene schijngevels niet als zodanig onderkend en werden de daken in die gevallen te hoog geplaatst. Maar wat een winst ten opzichte van de Voorlopige Lijst uit 1908! Hierin worden onder Particuliere gebouwen slechts zeven huizen van ‘Middeneeuws type’ genoemd.

In de jaren twintig verschijnen, wederom in het Bulletin, twee bijdragen van E.J. Haslinghuis: in 1923 over de Klaaskerk en in 1926 over de Buurkerk.^3. Deze artikelen zijn kennelijk bedoeld als voorstudies voor de Geïllustreerde Beschrijving, waarvan de eerste aflevering in 1957 verscheen (en waarvan het kerkelijk deel, behalve wat de Dom betreft, nog steeds moet komen). Binnen het kader van het mogelijke - er kon niets worden blootgelegd - getuigen ze van heel grote zorgvuldigheid ten aanzien van het bouwhistorisch aspect.

In deze periode komt ook de al in 1898 begonnen restauratie van de Domtoren in een nieuw vaarwater, onder leiding van architect G.W. van Heukelom (onderste vierkant, 1922-1929), sedert 1926 van gemeentewege bijgestaan door W. Stooker in de functie van hoofdopzichter.^4. Er wordt meer onderzocht en gedocumenteerd en alleen dàt wordt in oude vormen teruggebracht, waarvan alle details bekend zijn. Overeenkomstig de richtlijnen van de NOB, in casu Jan Kalf, worden details waarover geen historische gegevens te vinden waren, modern, eigentijds, afgewerkt. Vandaar de recht doorlopende montants zonder traceerwerk in de grote vensters.

W. Stooker bleek zulk een zorgvuldig waarnemer te zijn, dat hij ook werd ingeschakeld bij de dagelijkse leiding van de opgravingen op het Domplein. Deze begonnen in 1929 en liepen door tot in 1949, eerst onder leiding van C.W. Vollgraff en G. van Hoorn, later van A.E. van Giffen e.a. Zo ontstond de voor de Utrechtse monumentenzorg typerend geworden samenhang tussen restauratie, bouwhistorisch onderzoek en archeologisch onderzoek, zoals die ook nu - in een veel bredere opzet - nog steeds functioneert. Het zijn deze opgravingen die zowel de materiële herinneringen aan de Romeinse tijd als de restanten van de vroeg-middeleeuwse kerken aan het licht brachten.^5.

Met de restauratiewerken aan de Domkerk, 1921-1938 onder leiding van D.F. Slothouwer, bestond van gemeentewege geen band. Veel minder dan bij de toren heeft hier gedetailleerd bouwhistorisch onderzoek plaatsgevonden.

In de jaren dertig komt Th. Haakma Wagenaar op het toneel, architect, maar in feite bouwhistoricus avant la lettre. Hij is geboren in 1908 en van kind af ‘bezeten’ door de Domtoren, die in zijn jonge jaren continu in de steigers stond. De veranderingen hield hij om zo te zeggen van dag tot dag bij. Als nieuwsgierig en zorgvuldig onderzoeker wijst hij al vroeg op verkeerde interpretaties van vondsten en oude afbeeldingen.^6. In 1936 verschijnt zijn boek over de

1. Alle personen die in deze bijdrage ter sprake komen, worden ook meermalen vermeld in J.A.C. Tillema, Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland, 's-Gravenhage, 1975. Het bedoelde artikel van Van der Pluym staat in Bull. NOB, 1914, 53. Van der Pluym had een bouwkundige achtergrond, maar specialiseerde zich in de kunstgeschiedenis. Hij was van 1943 tot 1949 buitengewoon hoogleraar Geschiedenis Beeldende Kunsten aan de (toenm.) T.H. Delft. Levensbericht: E.H. ter Kuile, Nieuwsbull. KNOB, 1960, kol* 185. De bouwhistorische informatie in bovengenoemd artikel gaat verder dan die in J. Kalf, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst van de voormalige Baronie van Breda, Utrecht, 1912.

2. S. Muller Fz., Oude huizen in Utrecht met afbeeldingen door G. de Hoog Hzn, Utrecht, 1911. Hierin komen ruim 25 middeleeuwse huizen aan de orde. Levensbericht S. Muller Fz, archivaris te Utrecht: W. Vogelsang, Bull. NOB, 1923, 1. In memoriam G. de Hoog Hzn, architect en o.m. onderdirecteur Monumentenzorg: Architectura, 1947, p. 245.

3. Bull. NOB, 1923, 6 en Bull. NOB, 1926, p. 122. Een uitspraak van Haslinghuis, kunsthistoricus en o.m. onderdirecteur Monumentenzorg, bij de uitreiking van de eerste aflevering van De Monumenten van Geschiedenis en Kunst van de gemeente Utrecht, 's-Gravenhage, 1957: ‘Men kan iets tegenkomen, wat men visueel op het midden van de 14e eeuw zou dateren, men kan een archiefstuk vinden, dat op die plek rept van bouwkundige activiteiten in 1352, dan mag men toch niet verder gaan dan wijzen op de mogelijkheid, dat er tussen deze twee constateringen een samenhang bestaat’. Zie ook: Dr. E.J. Haslinghuis 80 jaar, Bull, 1962, kol. 1, Nieuwsbull. KNOB, 1962, kol* 89 en Th. Haakma Wagenaar, In memoriam dr. Eduard Johannes Haslinghuis, Jaarboek Oud Utrecht, 1974, 193.
Dat het bouwhistorisch aspect ook bij de Geïllustreerde Beschrijvingen in de jaren '20 meer aandacht kreeg, blijkt met name uit de eerste afleveringen van jhr. E.O.M, van Nispen tot Sevenaer, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de gemeente Maastricht, Utrecht, 1926 e.v.. Ook later als directeur van de afdeling Restauratie bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, bevorderde deze het bouwhistorisch onderzoek, voor en tijdens de restaurtiewerken.

4. Bij de domtoren was tot in recente tijden sprake van gedeelde verantwoordelijkheid tussen Rijk èn gemeente, aangezien de juridische eigendom voor discussie vatbaar was. Thans is overeengekomen, dat de gemeente eigenaar is. Voor W. Stooker: Maandblad Oud Utrecht, 1957, 9 en 1983, 206.

5. Haslinghuis 1957, o.c. (noot 3), p. 7 en E.J. Haslinghuis en C.J.A.C. Peeters, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, de Dom van Utrecht, 's-Gravenhage, 1965, passim. Voor de recente heropgraving: Themanummer Bull. KNOB, 1994, 133 en C.J.C. Broer en M.W.J. de Bruyn, De eerste kerken in Utrecht, Utrecht, 1995.

6. C.L. Temminck Groll, Theunes Haakma Wagenaar (1908-1986) ontsloten, Bull. KNOB, 1991, 132.

[p. 240]

Buurkerk: De bouwgeschiedenis van de Buurkerk, proeve eener historische voorbereiding van de restauratie van een middeleeuws monument. Een zo gedetailleerde studie was in Nederland nog niet gepubliceerd; dit boek had zijn proefschrift kunnen zijn, wanneer zijn Haarlemse architectenopleiding, die slechts korte tijd heeft bestaan, een universitaire status had gehad.

In de eerste fase na de oorlog kreeg in vele steden het bouwhistorisch onderzoek een impuls doordat de oorlogsschade gegevens aan het licht had gebracht, die eerder niet gezien konden worden. Eigenlijk zijn pas toen archeologisch en bouwhistorisch onderzoek op elkaar betrokken. Aan Utrecht ging déze impuls - gelukkig - voorbij, maar in feite had zich deze traditie juist dáár reeds ontwikkeld.

Tijdens de torenrestauraties werd veel gedocumenteerd en toen, in 1955, de Waalse gemeente de plannen startte om tot restauratie van de historisch zo belangrijke Pieterskerk te komen, werd door Rijk en Gemeente een onderzoekskrediet beschikbaar gesteld. Zoiets was eigenlijk nog niet eerder gebeurd. Het onderzoek werd wederom door W. Stooker geleid, met meer incidentele bemoeienis van de aangetrokken architect P.H.N. Briët. De fraaie documentatietekeningen van zowel archeologische vondsten (torenfront en pandhof) als van de vondsten in het muurwerk werden doorgaans gemaakt door P. Smits. Inmiddels was ook H.J. Zantkuijl - die later in het Amsterdams bouwhistorisch onderzoek zo'n grote rol zou spelen - in de groep van Stooker (die hem altijd ‘jochie’ noemde) werkzaam (evenals bij Hendrick de Keyser liep bij hem dus de lijn van Utrecht naar Amsterdam!).

Al in 1954 waren er belangwekkende vondsten gedaan betreffende de voormalige St. Paulusabdij tijdens de verbouwing door Rijksgebouwendienst ten behoeve van de op die plaats al meer dan een eeuw gevestigde rechtbank. Vondsten die zonder Stookers oog waarschijnlijk onopgemerkt waren gebleven.

De auteur kon, als eerste daad in de monumentenzorg, het behoud van de onder de pleister ontdekte romaanse transeptgevel van de St. Pauluskerk bewerkstelligen (1954) en ervoor zorgen dat de toen teruggevonden transeptgevel inderdaad behouden bleef. In diens laatste ambtelijke jaar werkte Stooker aan de opgraving van het vroegere Cisterciënzerinnenklooster Mariëndael te Zuilen; het terrein zou bebouwd worden en men trof tijdens de voorbereidingen middeleeuwse fundamenten aan.

Van 1957-'64 was schrijver dezes de eerste opvolger van Stooker, die inmiddels in de architectenrang was gekomen. Er kon met succes worden voortgebouwd op de gegroeide traditie van restauratie, bouwhistorisch onderzoek en (middeleeuwse) archeologie. In Maandblad en Jaarboek werden met regelmaat vondsten gepubliceerd en ook het proefschrift over middeleeuwse stenen huizen kon vanuit deze functie ontstaan.^7. Een merkwaardig verschil tussen de gegroeide monumentensector in Utrecht en het bewust ingestelde bureau Monumentenzorg in Amsterdam was, dat er in Utrecht in feite alleen werk- en onderhoudskredieten waren, maar dat een post voor onderzoek ontbrak, terwijl toch ieder werkuur verantwoord moest worden. Daarom moest de bestede tijd worden afgeschreven van de post ‘Het bewaren van het historisch aanzien der stad en het bevorderen van het artistiek bouwen’, bestemd voor commissiewerk dat niet met uitvoering of beheer verband hield. Voor de eigenlijke gravers bij het archeologische werk moest het symbolische bedrag van f 0,10 per man per uur aan de Heidemaatschappij worden vergoed, die het vereiste personeel ter beschikking stelde, ook te betalen van de zojuist genoemde begrotingspost! In latere fasen konden de archeologische en de bouwhistorische invalshoeken uitgebreid en verzelfstandigd worden. Tj. Hoekstra werd voor Utrecht de eerste stadsarcheoloog (1972), de tweede in het land (na C. Hoek in Rotterdam). A.F.E. Kipp was in 1974 de eerste bouwhistoricus, al spoedig bijgestaan door B. Klück. (terzelfdertijd werd in 's-Hertogenbosch A. van Drunen in eenzelfde functie - die eerder nog niet voorkwam - aangesteld). De incidentele berichtgevingen van de vorige generatie bouwhistorici konden uitgroeien tot de prachtige kronieken, die landelijk nog steeds een vooraanstaande plaats innemen.^8. Schrijver dezes kon de architectenrol bij de St. Pieterskerk overnemen en de documentatie afronden en eerder al, vanuit de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, bevorderen dat bij het groots opgezette 5-kerken restauratieplan naast architect T. van Hoogevest en het aannemersbedrijf Jurriëns Th. Haakma Wagenaar als onderzoeker/documentalist in het team werd opgenomen. Dit resulteerde in een regelmatige en gedegen rapportage.^9. Menige vondst kon in de restauraties op aantrekkelijke wijze worden verwerkt. Een landelijke primeur!

Evenzeer uniek is de wijze waarop de twee delen van de Geïllustreerde Beschrijving over de woonhuizen in de stad Utrecht binnen de singels tot stand kwamen (1989).^10. Doorgaans werden de huizen als staartje achterde ‘grote’ monumenten genoemd. Maastricht kreeg binnen het kader van de Geïllustreerde Beschrijving een woonhuizendeel, maar dat was in essentie op de uitwendige verschijningsvorm gericht. De primeur van Maastricht was de eerste stadsdeelrestauratie: die van het Stokstraatkwartier, begonnen in 1953. Hier werd wèl diepgaand onderzoek verricht, dat na afloop werd gepubliceerd, zodat we bij dat stadsdeel over een welhaast ideale aanvulling op

7. A.C. Kranenburg-Vos, Bibliografie van de geschriften van C.L. Temminck Groll tot het eind van het jaar 1986, De stenen droom, Zutphen, 1988, p. XI. In deze bundel ook als goed voorbeeld van Utrechts bouwhistorisch onderzoek: A.F.E. Kipp, Groot Blankenburgh, 196.

8. Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht, uitgegeven in samenwerking met de Vereniging Oud Utrecht over de jaren 1973 en volgende. In 1993 werden alle eerdere berichten over deze onderwerpen, die in de periode 1926-1972 in het maandblad van Oud Utrecht en in het blad van de Dienst van Openbare Werken, De Timmerwerf, waren verschenen, nog eens in één bundel van vergelijkbare opzet bijeengebracht. Inmiddels is de staf bouwhistorisch onderzoek uitgebreid, is H.L. de Groot stadsarcheoloog en is Tj. Hoekstra de wetenschappelijk coördinator van de oude trits restauratie - archeologie - bouwhistorisch onderzoek. Ten aanzien van de woonhuizen mag nog genoemd worden de reeks Steengoed van Het Utrechts monumentenfonds, gestart in 1988.

9. Jaarverslagen Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht, nrs 1 t/m 8, Utrecht, 1969-1988; 16 jaargangen Het vijf kerken restauratieplan, Utrecht, 1973-1988.

10. Marceline J. Dolfin, E.M. Kylstra, J. Penders, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst, Utrecht - de huizen binnen de singels, 's-Gravenhage, 1989, 2 dln.

[p. 241]

1 Drakenburg, Oudegracht 114, vóór restauratie. Op de achtergrond de kern van de ‘Neudeflat’, die indirect de aanleiding vormde voor de eigendomswisseling die de restauratie van het huis mogelijk maakte (1960).

de Geïllustreerde Beschrijving beschikken (1973).^11. Het Utrechtse initiatief tot een woonhuisdeel kwam vanuit de stad zelf, met name U.F. Hylkema heeft zich daar zeer voor ingezet. Er ontstond een samenspel waarin het gedetailleerde bouwhistorisch onderzoek door de gemeente werd uitgevoerd en gefinancierd; de Rijksdienst voor de Monumentenzorg verzorgde de opmetingen, de foto's en de uitgave. De gehanteerde aanpak werd in de latere Geïllustreerde Beschrijvingen in de woonhuisparagrafen gevolgd, maar tot een tweede ‘huizenboek’ in de serie van de Geïllustreerde Beschrijving is het nog niet gekomen.

Ter afsluiting nog een korte beschouwing over twee restauraties van woonhuisgevels, die zich dankzij zorgvuldig bouwhistorisch onderzoek konden ontwikkelen tot betrouwbare partiële reconstructies van een vroegere toestand, waardoor men nu ook visueel iets kan ervaren van het rijke aanzien dat met name de Oudegracht in de Middeleeuwen moet hebben geboden. Het betreft het vroeg-gotische huis Drakenburg, Oudegracht 114 en de laat-gotische gevel van huis Leeuwenburg, Oudegracht 307. Natuurlijk werd er ook elders in deze huizen veel interessants gevonden, dat waar mogelijk in het zicht is gebracht, maar we beperken ons hier tot de directe bijdragen aan het stadsbeeld.^12.

Drakenburg was eind jaren '50 eigendom geworden van de Chinese restauranthouder Y.T. Ma, die het pand als huurder al geruime tijd in gebruik had. Een projectontwikkelaar verwierf het met het oog op de plannen voor de zogenoemde Neudeflat: hij had daarvoor het achterterrein nodig. Drakenburg wilde hij door een bioscoop vervangen. Slechts de achtergevel stond op de gemeentelijke monumentenlijst - structureel was het huis nooit bekeken. Het bouwhistorisch onderzoek, in samenwerking met H. Janse, die toen al met zijn baanbrekend kaponderzoek bezig was, toonde aan dat het huis in essentie nog van kort na 1295 moest dateren. Op grond van dat onderzoek lukte het de sloopaanvraag te doen afwijzen! Daarna bleek de projectontwikkelaar, die voor zijn eigenlijke plan genoeg had aan het achterterrein, bereid het huis zèlf door te verkopen. De nieuwe eigenaar spraken de naam en de ouderdom daarvan zeer aan en hij besloot tot restauratie over te gaan. Architect werd Th. Haakma Wagenaar, in samenspel met de monumentensector van de gemeente op basis van de juist van de grond gekomen subsidieregeling restauratie woonhuizen.

In wezen bleek alleen de voorgevel ooit ingrijpend te zijn vernieuwd, maar daarin was veel oud materiaal

2 De met behulp van de onderzoeksresultaten gereconstrueerde middeleeuwse bovengevel, gedateerd 1968, boven de ‘neutraal’ behandelde onderbouw, waaromtrent slechts weinig historische informatie was te vinden (1969).

11. Jhr E.O.M, van Nispen tot Sevenaer, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de gemeente Maastricht, 5e aflevering, Particuliere gebouwen, 's-Gravenhage, 1953; Gemeente Maastricht, Stokstraatgebied Maastricht, Maastricht, 1973.

12. Hiermee wordt een aanvulling geboden op het themanummer van Heemschut, 1995, nr. 5. Gegevens en literatuurverwijzing omtrent de besproken panden: M.J. Dolfin e.a., o.c. (noot 10); Maandblad Oud Utrecht, 1987, 231 (kroniek over 1986) en H. Janse, Houten kappen in Nederland 1000-1940, Delft, 1989.

[p. 242]

3 De voorgevel van Leeuwenburg, Oudegracht 307, vóór restauratie, naar fotogrammetrische opname gemeente Utrecht. Gestippeld: de huidige contouren.

secundair verwerkt. Zo konden de van het stadsgezicht van Verstraelen en Droochsloot (1634) bekende kruiskozijnen op de eerste verdieping en bolkozijnen op de bovenetage worden gereconstrueerd op basis van fragmenten in trachiet van stijlen, dorpels en kalven. Een fraaie jaartalsteen (1968) laat zien dat het hier een reconstructie betreft. Van het ondergedeelte was niets meer te vinden dan de oorspronkelijke muurdikte en een aftekening van de dagkanten van de ingang. Met verwerking van deze gegevens werd daarom gekozen voor een kleinere steen en een niet-historische detaillering. Hoe consequent het principe ook is: reconstrueren wat exact bekend is en een ònhistorische afwerking voor díe delen waaromtrent onvoldoende informatie bestaat, het blijkt, dat deze restauratie-gedachte bij een breder publiek niet overkomt. Over het algemeen wordt het betreurd, dat niet ook de onderzone ‘gotisch’ is gemaakt. Leeuwenburg was al door Muller en De Hoog als belangrijk middeleeuws huis herkend, dank zij het markante silhouet op een tekening van de begrafenis van G.C. Visscher in 1787 (G.A.U.). Ook de slecht

4 Op basis van vondsten in 1985 gecompleteerde boogvullingen boven de vensters van de benedenetages en de fantasievulling in die boven de bovenvensters (1994).

geproportioneerde tekening van L.P. Serrurier uit 1724 biedt informatie. Later kon aangetoond worden, dat het huis structureel nog veel middeleeuwse elementen had behouden. Tijdens de voorbereiding (met medewerking van auteur) van de restauratie door P.A.H. van Vliet bleek dat er aan de binnenzijde van de volledig 19de-eeuws ogende gevel nog zandstenen kozijnstijlen aanwezig waren. Daarop werd de gevel met zorg gereinigd en tot ieders verrassing bleek de zandstenen gevel van ca 1500 in essentie nog te bestaan. De korfboogvormige velden boven de vensters waren onder de pleister met baksteen gedicht, maar het traceerwerk was in verminkte vorm nog aanwezig. Ook de kleur, waarin de gevel oorspronkelijk was geschilderd, was terug te vinden. Dat deze interessante gegevens in het zicht gebracht moesten worden, sprak voor ieder welhaast vanzelf. Na discussies in de toenmalige Rijkscommissie voor de Monumentenzorg werd toen besloten ook het bovengedeelte, maar dan in afwijkende detaillering, te reconstrueren, mits daarvoor geen subsidie werd gevraagd. De eigenaar, de fa. Jurriëns, ging daarmee

[p. 243]

accoord. Zo kwamen er bovenin ònhistorische traceringen, en dáárboven weer ònhistorische kantelen. Het geheel gedateerd door een jaartal (1985) in digitale cijfers!

In dit voorbeeld is dus tweemaal sprake van een visualisering van resultaten van bouwhistorisch onderzoek als bijdrage aan het stadsbeeld. Daarbij moet dan maar voor lief genomen worden, dat de bewust ònhistorische details voor de niet-deskundigen toch vaak wat raadselachtig overkomen!

Al met al lijkt Utrecht wel degelijk meermalen een voorbeeldfunctie in het Nederlandse bouwhistorisch onderzoek te hebben gehad.