Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 225]

Jan van der Hoeve
Beluiken en eenkamerwoningen

Eenkamerwoningen vormden honderd jaar geleden meer dan een kwart van de Nederlandse woningvoorraad. Reeds omstreeks 1940 was ongeveer 90% hiervan gesloopt. In het kader van de na-oorlogse krotopruiming en sanering is het restant in snel tempo gedecimeerd. Met het verdwijnen van de eenkamerwoningen zijn ook de meeste beluiken opgeruimd, met name omdat deze als toonbeeld van een ongezonde stedebouwkundige verkaveling werden beschouwd.
Er zijn nauwelijks bouwhistorische waarnemingen verricht, zodat onze kennis van met name de 18de- en 19de-eeuwse eenkamerwoningen relatief gering is. In het onderstaande artikel worden de waarnemingen van de eenkamerwoningen in een enkelzijdig bebouwd steegbeluik in De Bilt gepresenteerd, afgezet tegen een beschouwing over eenkamerwoningen en beluiken. Hiermee vormt dit artikel tevens een pleidooi tot een bouwhistorisch onderzoek naar de eenvoudigste woningtypen uit de 18de en 19de eeuw.

Inleiding

Tot op heden is er nog maar weinig bouwhistorisch onderzoek verricht naar 18de- en 19de-eeuwse arbeidershofjes of beluiken en eenkamerwoningen.^1. Dit hoeft ons niet te verwonderen als we de geschiedenis van de stedebouw en volkshuisvesting van de afgelopen honderd jaar overzien. Eenkamerwoningen werden in tweede helft van de 19de eeuw aangemerkt als de slechtste huisvesting die er bestond. Na de vaststelling van de Woningwet van 1901 heeft men daarom deze eenkamerwoningen systematisch opgeruimd. Reeds omstreeks 1940 was ongeveer 90% van het aantal eenkamerwoningen gesloopt. Het merendeel van de toen nog resterende eenkamerwoningen is in de late jaren vijftig en zestig gesloopt in het kader van ‘krotopruiming en sanering’. Door de sanering van binnensteden en stadsvernieuwingsgebieden die de afgelopen decennia heeft plaatsgevonden zijn veel binnenterreinen opgeschoond, waarbij niet alleen loodsen en magazijnen zijn gesloopt maar ook veel stegen, sloppen en beluikverkavelingen zijn opgeruimd.

Hieruit blijkt dat het overgrote deel van de eenkamerwoningen reeds was verdwenen voordat er sprake was van bouwhistorische onderzoekingen en documentatie. Wel is er de afgelopen decennia enig lokaal onderzoek verricht in steden, waar eertijds veel beluiken voorkwamen. Zo zijn er bijvoorbeeld in Haarlem en Leiden overzichten gemaakt van dergelijke verkavelingen en zijn onder andere in Utrecht publicaties over hofjes en stegen verschenen, maar veelal zonder (bouwhistorische) analyse van de bebouwing.^2. Daarentegen zijn wel uitvoerige analyses verschenen van de 19de-eeuwse verkaveling van de ‘Zeven Steegjes’, een gebied in de Utrechtse binnenstad dat als een stratenbeluik kan worden gekarakteriseerd. Vanouds is er wel veel belangstelling voor de hofjes van liefdadigheid, die overigens niet geheel terecht als een typisch Nederlands verschijnsel worden gezien. In België is meer onderzoek verricht naar 18de- en 19de-eeuwse beluiken en eenkamerwoningen, met name in Gent.^3.

Tot nu toe zijn algemene overzichten schaars.^4. Daarbij moet worden bedacht dat veel van de oudere literatuur tendentieus is, zeker als deze is geschreven ter rechtvaardiging van sanering en krotopruiming.

1. Het woord beluik wordt door Van Dale omschreven als een verouderde zuid-Nederlandse term voor een besloten ruimte, hofje of een blinde steeg (Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 11de druk, Utrecht/Antwerpen 1989). In dit artikel is voor de naam beluik gekozen, omdat deze term gangbaar is in Belgische kunsthistorische beschrijvingen van dergelijke verkavelingen waarbij nog onderscheid wordt gemaakt in steegbeluiken, pleinbeluiken en stratenbeluiken.

2. Kees van Dijk en André Handgraaf, Slopjes en poortjes in Haarlem, Haarlemse verkenningen no. 6, Haarlem 1987; W.J. Kret, Bewoonde en onbewoonde poorten omstreeks 1850 te Leiden, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en Omstreken 1957 (137-144); Gemeentelijke Monumentencommissie, Hofjes in Utrecht (rapport), Utrecht 1980; Stichting Werkgroep Herstel Leefbaarheid oude stadswijken Utrecht, Utrechtse Stegen in het slop, Utrecht 1978.

3. Verschillende publicaties van het M.I.A.T. (Museum voor Industriële Archeologie en Textiel) bevatten informatie over arbeidershuisvesting, eenkamerwoningen en beluiken.

4. Een aanzet voor een dergelijk onderzoek is gegeven in de dissertatie aan de TH te Aken: Peter Hans Ropertz, Kleinbürgerlicher Wohnbau vom 14. bis 17. Jahrhundert in Deutschland und im benachbarten Ausland, Aachen 1976.

Eenkamerwoningen

De eenkamerwoning kan worden beschouwd als het eenvoudigste zelfstandige woningtype, dat zoals de naam reeds zegt één woonruimte bevat.^5. Soms is er nog sprake van enige kleine bijruimten of een zolderruimte,

5. De eenkamerwoningen in gestapelde bouw (huur- of woonkazernes) worden hier buiten beschouwing gelaten.

[p. 226]

1 Plattegrond van de eenkamerwoning Baansteeg 34 te Schiedam, gesloopt in 1985 (schets van J.A. van der Hoeve, 1985/1996). De ruimte links werd oorspronkelijk mogelijk gebruikt als werkplaats of atelier.

2 Plattegrond van Kerkslop 92 te Den Haag, naar een opmeting in het Gemeentearchief van 's-Gravenhage (schets van J.A. van der Hoeve, 1996).

die echter niet als woonruimten worden gerekend. Het merendeel van de eenkamerwoningen was een eenlaags gebouw met een zadeldak, het zogenoemde eengezinsrijenhuis.^6. Op de begane grond bevond zich een verwarmde kamer, waarin gewoond, geslapen en gekookt werd. De bedstede kwam vrijwel altijd voor in combinatie met een brandstoffenkeldertje en/of de trap naar de zolder. Welhaast elke eenkamerwoning heeft een deur en één venster in de voorgevel. Ventilatie-venstertjes in de achtergevel komen slechts zelden voor. De plee bevond zich op enkele uitzonderingen na buitenshuis (afb. 1 en 2). Een beschrijving uit circa 1860 van zo'n Middelburgse eenkamerwoning geeft het volgende beeld: ‘Het kleine voorportaal geleidt naar boven naar een net beschoten, doch slecht onderhouden zoldertje.

Op de zijde van het voorportaal is de deur der woonkamer (...) de vloer is van klinkers of tighel-steen gemaakt. Men vindt er een paar kasten en een schoorsteentje. Het kamertje is 28 palm lang, 32 breed en 20 hoog, en bevat dus 18 cub. meters lucht.^7.

In het vertrek vindt men eene donkere, vochtige bedstede, en het water van het kleinen dak wordt in een regenbakje voor de deur bewaard (...) Een privaat vindt men er niet; de kinderen voldoen dus aan hunne behoefte binnen 's-huis, terwijl het dan dikwerf morgens wordt voor men de excrementa verwijdert. De meer bejaarden gebruiken den publieken mestput op het plein aanwezig (...) In dit kamertje leven man, vrouw en drie kinderen’.^8.

Hoewel eenkamerwoningen reeds in de Middeleeuwen in ruime aantallen gebouwd werden, is er in de late 18de eeuw en in de eerste helft van de 19de eeuw een aanzienlijke toename van dit type woningen te constateren. Dit had verschillende oorzaken, waaronder: toenemende armoede, ontvolking van het platteland, verstedelijking, verdichting van de stad, industrialisatie (en daaraan gekoppeld: het ontstaan van een verpauperde arbeidersklasse) en stijging van de kosten van bouwmaterialen.^9. Eenkamerwoningen op het ‘platteland’ zijn vaak in verband te brengen met plaatsgebonden industriële activiteiten, waaronder de winning van grondstoffen. Daarnaast kwamen ook in de primaire sector veel eenkamerwoningen voor. Met name in vissersdorpen bevonden zich opvallende concentraties van eenkamerwoningen, zoals bijvoorbeeld in Huizen en Scheveningen. De grote hoeveelheden eenkamerwoningen (en plaggenhutten) in Drenthe kunnen in verband gebracht worden met turfwinning en nieuwe ontginningen.

Binnen de boven omschreven hoofdvorm van eenkamerwoningen zijn nog enkele varianten aan te duiden, waaronder de wevershuisjes. Deze woningen onderscheiden zich met name door de grootte van de kamer, waar plaats was voor een weefstoel. Dergelijke woningen kwamen veel voor in bijvoorbeeld Leiden, Tilburg en Twente. Een bijzonder voorbeeld van woningen met werkruimte valt aan te treffen in de Rue Balleux en de Rue Brahy te Luik, waar elke woning een zelfstandig atelier voor wapenproductie aan de overzijde van het steegbeluik heeft.^10. Mogelijk waren ook de houten gebouwen tussen de eenkamerwoningen aan de Baansteeg te Schiedam oorspronkelijk als werkruimte of atelier in gebruik (afb. 1).

6. N.L. Prak, ‘Klein behuisd. De wooncultuur van arbeiders in de 19e eeuw’, in: Wonen in het verleden, ekonomie, politiek, volkshuisvesting, cultuur en bibliografie, Amsterdam 1987.

7. De palm moet worden gelezen als een decimeter.

8. A.A. Fokker en J.C. de Man, Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving van de stad Middelburg, Middelburg z.j. (na 1856). Citaat via: N.L. Prak, Klein behuisd. De wooncultuur van arbeiders in de 19e eeuw (zie noot 6).

9. Deze periode valt te beschouwen als een economische overgangsperiode tussen een ‘primaire of agrarische samenleving’ en een ‘secundaire of industriële samenleving’, waarbij de uitstoting van landarbeiders groter is dan de tewerkstelling van industrie-arbeiders (J. Fourastié, Le grand espoir du XXe siècle (1949), vertaald als: Moderne techniek en economische ontwikkeling, Utrecht/Antwerpen 1965).
In het begin van de 19de eeuw voerden veel steden het octrooirecht in op onder andere voedingswaren en bouwmaterialen (G. Deseyn/Gentse vereniging voor industriële archeologie en textiel, De Gentse beluiken (rapport), Gent 1983).

10. De beide genoemde straten zijn te karakteriseren als steegbeluiken.

Beluiken

Vrijstaande eenkamerwoningen kwamen voor zover bekend alleen in dorpen voor.^11. In steden werden dergelijke woningen alleen in groepen gebouwd, veelal in beluikverkavelingen. Een bruikbare definitie van dergelijke verkavelingen is gegeven door P. Bakker Schut: ‘groepen woningen soms 5 of 6, soms vele tientallen en zelfs honderdtallen op inpandige terreinen, afgescheiden van de openbare straat door een randbebouwing van grootere huizen en van de straat toegankelijk door een nauwe en in de meeste gevallen overbouwde poort’.^12. De meest voorkomende woningtypen in beluiken waren eenkamerwoningen en tweekamerwoningen, soms in combinatie met werkruimtes of magazijnen.

11. R. Meischke, ‘Achttiende eeuwse “bovenhuijse” te Amsterdam’, Jaarverslag Hendrik de Keyser 1980 (21-27).

12. Citaat uit: M. van der Mast (red.), Den Haag werkt, Den Haag 1984.

[p. 227]

Op grond van de verkavelingswijze is de volgende indeling aan te houden:

-	pleinbeluiken: verkavelingen op binnenterreinen of -hoven, rondom een onbebouwde binnenruimte.
-	steegbeluiken: verkavelingen in de vorm van doodlopende straten of sloppen met een enkel- of tweezijdige bebouwing. Er kan in deze categorie nog onderscheid worden gemaakt tussen steegbeluiken met een toegang via een (overbouwde) poort of een toegang op straatbreedte.
-	stratenbeluiken: verkavelingen aan een complex van stegen en secundaire straten.^13.

Ook beluikverkavelingen komen reeds voor in de middeleeuwen. Het aantal nam sterk toe in de 18de en de 19de eeuw. De meest opvallende concentraties van beluiken waren te vinden in sterk groeiende industriekernen. In Nederland was de grootste dichtheid van beluiken te vinden te Den Haag (circa 1880: ongeveer 9000 woningen in bijna 700 beluiken), in België te Gent (in 1890: 8038 beluikwoningen in 651 beluiken). In kleine kernen en dorpen komen beluiken vooral voor als speculatie-objecten en in samenhang met de vestiging van bedrijven en fabrieken (‘bedrijfshuisvesting’).

13. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu, Monumenten- en Landschapszorg (Michèle Eeman, Hilde Kennes & Lydie Mondelaers), Bouwen door de eeuwen heen, inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Deel 9n, Stad Mechelen. Binnenstad, Gent 1984.

De Bilt

In 1983 heeft een monumenten-inventarisatie plaatsgevonden in de gemeente De Bilt.^14. Eén van de geïnventariseerde objecten was een reeks van acht eenkamerwoningen, die in een steegbeluik aan de ‘Dorpsstraat vanouds Steenstraat’ lagen.^15. Deze woningen waren reeds in 1956 onbewoonbaar verklaard en successievelijk leeg komen te staan. Uiteindelijk heeft de sloop pas in juni 1983 plaatsgevonden. Dat gaf de gelegenheid om vlak vóór en tijdens de sloop nog enige foto's te maken, en opmetingen en waarnemingen te verrichten.

14. Deze inventarisatie is uitgevoerd door Els Dikland en auteur als stage voor hun opleiding aan de TH te Delft.

15. In de rest van dit artikel zal de verkorte naam ‘Dorpsstraat’ worden aangehouden.

Dorpsstraat 5-19, geschiedenis

In het midden van de 18de eeuw stonden aan de oostelijke rand van de dorpskern van De Bilt twee boerderijen, ter plaatse van de huidige panden Dorpsstraat 1-3 en Dorpsstraat 21. De boerderij Dorpsstraat 1-3 werd in 1751 verkocht aan Rutger Bosveld, een meestertimmerman. Na zijn overlijden in 1779 kwamen erf en huis in handen van zijn schoonzoon Rutger van Santen. In de jaren 1792/93 bouwde hij aan de westelijke begrenzing van het erf een woonhuis met een schuur (ter plaatse van Dorpsstraat 21-23) en vier aansluitende eenkamerwoningen (Dorpsstraat 5-9).^16.

Deze woningen waren in eerste instantie bestemd voor personeel van zijn timmer- annex aannemersbedrijf. Op die wijze was een enkelzijdig bebouwd

3 Geschematiseerde kadastrale situatie van het zuidoostelijke deel van de Dorpsstraat 5-19 in De Bilt in 1830 en 1982 (tekening van J.A. van der Hoeve, naar een schets van J.H.W. Meijer, 1983).

steegbeluik ontstaan, dat te karakteriseren valt als een bedrijfsstichting.

Direct ten zuiden van de achterste eenkamerwoning bevond zich de toegang tot het naastgelegen erf van de boerderij van Pieter Broekhuizen (ter plaatse van Dorpsstraat 25). Deze situatie is afgebeeld op de eerste kadasterkaart uit circa 1830 (afb. 3). Na verkoop in 1837 aan een zekere Soeders werd deze boerderij verbouwd tot een rijtuigfabriek. Omdat er grote deuren in de voorgevel zijn geplaatst, kon de toegang via het terrein van Van Santen vervallen. Vervolgens heeft Jacobus van Santen nog drie eenkamerwoningen gebouwd, die zijn gedateerd middels een tekst in een baksteen: ‘IVS 1838 ../27’ (afb. 4).^17. Deze tekst bestaat uit het monogram van de bouwheer (IVS: Jacobus van Santen) en de aanduidingen van het jaar (1838), de maand (door een beschadiging onleesbaar) en de dag (27), waarop de ‘eerste steen’ is gelegd.

Bij verkoop in 1857 blijken twee van de eenkamerwoningen niet meer in gebruik als woning, maar als bergplaats en ‘slagthuis’. Vermoedelijk is omstreeks 1881 in het zuidelijke deel van de tuin een huis met een bijbehorende schuur (‘huis, werkplaats en tuin’)

4 Baksteen met de ingekraste datering: ‘IVS 1838 ../27’. De maand-aanduiding is door een beschadiging onleesbaar geworden (foto: E.H. Dikland).

16. Bij een verbouwing omstreeks 1903 zijn drie van deze woningen heringedeeld, waarbij het aantal werd teruggebracht tot twee woningen.

17. Gegevens verstrekt door J.W.H. Meijer.

[p. 228]

5 Plattegrond van de woningen Dorpsstraat 5-19 in 1983 (opmeting: E.H. Dikland en J.A. van der Hoeve, tekening: J.A. van der Hoeve, 1985/1996).

6 Overzicht van de woningen Dorpsstraat 5-19 tijdens de sloop in juni 1983 (foto: J.A. van der Hoeve).

gebouwd, dat omstreeks 1886 gewijzigd is in twee huisjes. Tussen circa 1890 en 1903 zijn de vier noordelijke woningen in gebruik geweest als een kerk, waaronder de twee bovengenoemde die als bergplaats en slachthuis in gebruik waren. Kort na 1903 is de kerk weer opgedeeld in eenkamerwoningen, waarbij drie 18de-eeuwse eenkamerwoningen zijn gewijzigd in twee ruimere eenkamerwoningen.

De twee noordelijke woningen (Dorpsstraat 5 en 7) zijn na een brand in de jaren vijftig als bergingen in gebruik genomen. In 1956 zijn de zes eenkamerwoningen, die nog als woning in gebruik waren, onbewoonbaar verklaard en successievelijk ontruimd. In 1960 is de tweede woning (Dorpsstraat 7) verbouwd tot een fietsenberging voor het naastgelegen gemeentehuis (Dorpsstraat 25-27). In de achterwand werd een deur gemaakt met daarvoor een trap met drie treden. Na langdurig marginaal gebruik en leegstand zijn de woningen in juni 1983 gesloopt.

Dorpsstraat 5-19, beschrijving

Ondanks de verschillen in de bouwperiode (1792, 1838, ca 1881 en 1903) en constructie is de indeling van deze acht eenkamerwoningen vrijwel identiek (afb. 5 en 6). Feitelijk verschilt alleen de plaats van de trap en het gebruik van de ruimte achter de bedstede. De tot een rij aaneengeschakelde woningen bestaan alle uit één bouwlaag met een zadeldak.

Conform het ‘standaardtype’ had elk van de woningen precies een deur en een venster in de voorgevel. De constructie en afwerking zijn uitermate eenvoudig. De begane grond was onderverdeeld in een nagenoeg vierkante woonkamer (gemiddeld ongeveer 4×4 meter) en een langwerpige achterruimte. De stookplaatsen bevinden zich rug aan rug tegen de woningscheidende wanden. In enkele woningen waren de eenvoudige houten schoorsteenmantels nog bewaard gebleven. Direct achter de voordeuren bevonden zich eenvoudige houten portaaltjes (formaat circa 1,2 × 1,4 meter).

In de achterruimte bevonden zich een onderkelderde bedstede met een ongeveer een meter brede zijruimte, een halletje en de zoldertrap.^18. Hoewel de zolders onbeschoten zijn, waren ze voorheen in gebruik als slaapkamers voor kinderen.

De wanden en de plafonds (bestaande uit balken en vloerdelen) van de woonkamers, portaaltjes, bedsteden en overige ruimten hadden van oorsprong een geschilderde afwerking, waarbij met name de kleuren rood, lichtblauw en zachtgeel zijn toegepast. In enkele woningen zijn plafonds en wanden in een later stadium geel en/of wit overgeschilderd. De portaaltjes hadden ook een geschilderde afwerking, echter nagenoeg steeds in andere kleuren dan de woonkamers. De wanden van de portaaltjes waren voorzien van een (geschilderde) plint of lambrisering. De zolders waren ongeschilderd.

Uit deze korte beschrijving blijkt duidelijk de eenvoud van dergelijke eenkamerwoningen. Een bijzondere omstandigheid is dat de oudste interieurafwerking van de Biltse woningen nagenoeg geheel

18. Het oorspronkelijke gebruik van deze ruimte is onbekend.

[p. 229]

viel te reconstrueren, enerzijds vanwege de relatief korte bewoningsgeschiedenis en anderzijds omdat er nauwelijks onderhoud en verbouwingen hebben plaatsgevonden.