Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 220]

Bart Klück
Het verborgen geheugen van een schuilkerk: Voorstraat 97-99 te Vianen

Een oud gebouw is een historische bron die roept om zorgvuldige lezing. Daarbij heeft de bouwhistoricus een benadering nodig die het verkennende en het associerende van Herman Janse verenigt met het streng klasserende en toetsbaarheid vooropstellende van Dik Berends. Alleen door al het muurwerk, de houtconstructies en de ondergrond op gelijkwaardige wijze te analyseren, is het mogelijk om een oud huis als een betrouwbare historische bron te ‘lezen’. Pas na een deugdelijke ‘waarheidsvinding’, dat is een consequente documentatie van zo zorgvuldig en zo volledig mogelijk vrijgelegde informatie, kan getracht worden het niet meer aanwezige, de ontbrekende regels in het verhaal in te vullen. Uit bekrast en gebroken celluloid kan de film van opeenvolgende wijzigingen en verval worden gereconstrueerd waaruit, als finale, de contouren en soms zelfs de details van het huis in zijn oorspronkelijke staat opdoemen. De historicus kan daarna met een speurtocht in de bronnen deze beelden verder inkleuren. Aldus geschiedde het in Vianen voorafgaand aan de restauratie van het pand Voorstraat 97 in 1990.

De bouwhistoricus moet er zich voordurend voor hoeden dat vermoedens niet te snel van het vagevuur der mogelijkheden naar het hemelse rijk der zekerheden worden versleept. Want het voorrecht om te mogen kijken in de afgesloten kamers van de Tijd is slechts weinigen gegeven. Wie dat voorrecht ten deel valt is verplicht om daarvan zo nauwkeurig mogelijk verslag te doen in woord en beeld. En wie daar te lichtvaardig mee omgaat, zal door diezelfde Tijd eens genadeloos te kijk worden gezet.

In deze geest, maar met andere woorden, kan ook de pastoor van de katholieke gemeente van Vianen zijn gelovigen hebben toegesproken in de 150 jaar dat zijn gemeente in Voorstraat 97-99 kerkte, zondags op een tijdstip dat de schaduw van de grote toren hen bijna onmerkbaar met hun oude middeleeuwse parochiekerk verbond. Hun uiterst bescheiden kerkzaal was tot stand gebracht door de verdieping van een tweebeukig huis via een galerij van Toscaanse zuilen tot één ruimte te maken. Vergeten en gedegradeerd tot magazijn bleek deze ruimte nog herkenbaar boven een kleine kruidenierswinkel die in 1990 ontruimd werd. In het winkeltje leek nog slechts het gestolde tijdvak van de jaren vijftig te worden verkocht.

Het weinig opvallende pand aan de Voorstraat is in dat jaar gerestaureerd onder leiding van het architectenbureau Verlaan en Bouwstra. De gegevens die daarvoor al tijdens een uitgebreide bouwhistorische opname en opmeting door J.J. Jehee vergaard werden, konden na de ontmanteling ten behoeve van de restauratie worden uitgebreid door voortgezet bouwhistorisch onderzoek door ondergetekende. Bij dit onderzoek kon door nadere bestudering van metselwerk, balklagen, kapconstructie en bodemonderzoek meer inzicht verkregen worden over de vroeg 16de-eeuwse voorganger van het tweebeukige huis.

Al bij de opname van J.J. Jehee kon de oudere fase van het huis worden vastgesteld: enkele sleutelstukken met gotisch peerkraal-profiel onder de eiken moerbalken van voor- en achterhuis vormden de onmiskenbare getuigen. Bij het ontpleisteren van de muren bleek dat deze voor het grootste deel eveneens uit een laat-gotische bouwfase stammen. Resten van trapgevels in de noordgevel van voor- en achterhuis tonen aan dat dit eerdere huis één laag hoog was (afb. 3). Hoewel deze trapgevels doen vermoeden dat er ook aanvankelijk van een tweebeukig huis

[p. 221]

1 Voorstraat 97 en 99 Vianen, achtergevels en oude notenboom. De verdieping van beide panden was vanaf midden 17de eeuw tot 1807 als schuilkerk in gebruik.

2 Plattegrond van Voorstraat 97 met de 16de-eeuwse balklaag boven de begane grond.
S: resten van 16de-eeuwse stookplaatsen
T1: plaats van de oorspronkelijke trap
T2: plaats van de 17de-eeuwse trap naar de kerkzaal (in de 19de eeuw dichtgelegd met stijlen uit de kerkzaalconstructie)
G: fundering van l6de-eeuwse gangmuur
K: met leemspecie gemetselde muren van 17de-eeuwse zijkamers
(Opmeting J.J. Jehee en architectenbureau Verlaan en Bouwstra, bewerking auteur)

3 Voorstraat 97 Vianen. Dwarsdoorsnede naar het Noorden. Resten van de trapgevels in de topgevels. Het bovenjuk van de spanten in het voorhuis (rechts) is afkomstig van de oorspronkelijke kap. Resten van de l6de-eeuwse stookplaatsen in het voorhuis (begane grond) en achterhuis (l6de-eeuwse zolder). Op de begane grond van het achterhuis is de scheidingsmuur met de huidige kelderkamer weergegeven met daarin een bouwspoor van de toegang naar de l6de-eeuwse opkamer. Daarboven de vrijgelegde 17de-eeuwse muurschildering en nissen voor een altaarstuk en beelden (?) als markering van de plaats van het altaar.
(Opmeting J.J. Jehee, bewerking auteur)

[p. 222]

4 Voorstraat 97. Detail van het in de 17de eeuw aangebrachte en beschilderde ‘gewelf’ boven de kerkzaal. De verdwenen zijschotten zijn o.a. gebruikt als lambrisering. Het ovaal bevat een stralenkrans met de letters IHS. Elders in de schildering de afkorting IOS (Johannes) en het monogram van Maria en vlak bij het altaar een afdruk van vermoedelijk een uitgesneden duif (H. Geest).

5 Voorstraat 97. Moerbalk met aangehakt sleutelstuk (XVI A).

sprake was, dat in de 17de eeuw met een verdieping extra zijn hoofdopzet behield, blijkt echter bij nadere bestudering van een complexere eerste opzet sprake te zijn.

Tevens kon vastgesteld worden dat het buurhuis, Voorstraat 99, dat zo vanzelfsprekend tot de 17de-eeuwse opzet van no 97 lijkt te behoren, in de 16de eeuw als een zelfstandig éénkamerhuis figureerde en pas in een latere fase betrokken werd bij no 97. Aanwijzingen hiervoor zijn afgeleid uit de karakteristiek van de zuidgevel van no 99. Hierin bevindt zich evenzeer een laat-middeleeuwse trapgevel, behorende bij een eenlaags huis, maar de maten van de geveltrappen wijken af van die in de noordmuur van het voorhuis van no 97. Bovendien is in deze gevel een verhakt, maar wel oorspronkelijk rookkanaal te volgen. Wanneer echter dit bouwdeel tot dezelfde opzet als no 97 zou horen, zou een haard in de tegenoverstaande muur vanzelfsprekend zijn: aan de andere zijde van deze muur bevond zich een oorspronkelijke haard van no 97. Beide zouden dan hun rook door één kanaal afgevoerd hebben. Bovendien is er in de 16de eeuw geen sprake geweest van een verbinding tussen beide panden. Ook heeft dit bouwdeel geen rol gespeeld in de verbouwing tot schuilkerk in de 17de eeuw. Waarschijnlijk werd het wel in ongewijzigde staat als woning bij de kerk getrokken. Dat het achtererf in het midden van de 17de eeuw ten behoeve van de kerkzaal in no 97 bebouwd kon worden, wijst in ieder geval op één eigendomssituatie. Een schuilkerk kon, zeker in de moeilijke eerste periode, alleen veilig gebruikt worden als de naaste omgeving door sympatisanten bewoond werd.

Met uitsluiting van het buurpand no 99 kunnen we het vroeg 16de-eeuwse no 97 omschrijven als een eenlaags huis met rechthoekige plattegrond, bestaande uit een dwars geplaatst voorhuis en een achterhuis van dezelfde breedte. Dit achterhuis evenwel blijkt niet als een tweede beuk benoemd te kunnen worden, gezien de complexe opzet die uit de balklagen en het bijbehorende metselwerk blijkt.

De vroeg 16de-eeuwse balklaag van het achterhuis overspant op de begane grond een ruimte tussen de scheidingsmuur met no 99 en een muur van een kelderkamer aan de noordzijde en is haaks gelegd ten opzichte van de samengestelde balklaag van het voorhuis (afb. 2). Daarbij blijkt de moerbalk pengaten te hebben van een vroeger spant, behorende bij een kap haaks op die van het voorhuis. Weer haaks daarop (dus evenwijdig aan die van het voorhuis) heeft een kap gestaan die aan de noordzijde met een trapgevel afgesloten was en ondersteund moet zijn geweest door een spant op een ruim 2 meter van de noordgevel af geplaatste bouwmuur.

De oost-west geplaatste kap van het achterhuis kan in afgewolfde vorm aangesloten hebben op deze laatste

[p. 223]

6 Voorstraat 97 Vianen. De verschijningsvorm van het samengestelde huis in de eerste helft van de 16de eeuw. De opkamer van het achterhuis steekt tot boven de zoldervloer uit. Daaronder bevindt zich een keldergewelf. Tekening auteur.

kap; dan zou er wel een heel ingewikkelde constructie bedacht zijn, alleen om de kap een haakse bocht te laten maken. Veel eerder wijst deze opzet op een afsluiting van de kap aan de westzijde met een trapgevel op de achtergevel. Deze luxe variant zou wijzen op een zolderkamer en goed beschouwd kan alleen de behoefte aan een extra woonvertrek als reden aangevoerd worden om af te wijken van een veel eenvoudiger te construeren doorgaande kap. Deze gedachte wordt ondersteund door de aangetroffen resten van een 16de-eeuws zolderschouwtje in de noordmuur: een aanwijzing dat deze zolder meer status had dan een opslagfunctie (afb. 6).

De oorspronkelijke indeling van de begane grond is grotendeels bewaard gebleven, (afb. 2) Een éénsteens moppenmuur verdeelt het voorhuis in een ongeveer vierkante kamer aan de zuidzijde en een smaller vertrek daarnaast. Beide hadden een haard in het hart van respectievelijk de zuid- en de noordmuur.

De kamers waren onderling verbonden met een doorgang tegen de achtermuur. De entree van het huis is altijd ter plaatse van de huidige ingang geweest. In beide kamers is de moerbalk in de as van het vertrek gelegd, wat in de kap tot een ongelijke spantafstand geleid heeft. Eén van de spanten heeft op een muurplaat op de scheidingsmuur gestaan. Van de oorspronkelijke eiken spanten zijn de bovenjukken in de huidige 17de-eeuwse kapconstructie hergebruikt. Daarbij zijn de onderdelen door elkaar toegepast, maar herkenbaar aan de oorspronkelijke ingeritste telmerken (I-III) De laat-middeleeuwse kap heeft een borstwering gehad. Bij de borstweringsloze opzet van de 17de-eeuwse kap boven de toegevoegde verdieping konden de onderste jukken met hun gekromde spantbenen niet gebruikt worden en zijn vervangen door grenen jukken met rechte benen.

Het achterhuis was eveneens door een eensteens muur opgedeeld in een vierkant deel en een smalle kelder met opkamer aan de noordzijde. Van het vierkante vertrek was door middel van een halfsteens muur een anderhalve meter brede gang langs de zuidmuur afgescheiden, waarin tegen de scheidingsmuur met het voorhuis een (spil)trap stond. Deze gang kreeg licht door een hooggeplaatst venster in de zuidmuur, een aanwijzing dat het aangrenzende erf toen nog onbebouwd was, maar tevens een andere eigenaar toebehoorde. De grote achterkamer heeft een haard gehad tegen de scheidingsmuur met het voorhuis.

De spanten van de vroegere complexe kap van het achterhuis waren geplaatst op respectievelijk een muurplaat op de muur tussen achterkamer en opkamer en op de moerbalk die gang en achterkamer overspande. Zowel het in de gang als in de achterkamer zichtbare deel van deze balk was aan weerszijden van peerkraalsleutelstukken voorzien, getuige de afdrukken daarvan. Tijdens de bouw was vermoedelijk

[p. 224]

7 Voorstraat 97. Reconstructie van een 16de-eeuws kruiskozijn aan de hand van onder de vloer teruggevonden fragmenten. Bouwsporen van twee van dergelijke vensters zijn in de achtergevel aangetroffen. Tekening auteur.

uit zuinigheid tot deze ene moerbalk met bijbehorend spant besloten: de kostbare vensters in de westelijke zoldergevel noopten kennelijk tot het afzien van een indeling in drie balkvakken. De kinderbinten van de gerealiseerde twee balkvakken van ruim drie meter moesten bij een volgende verbouwing halverwege worden ondersteund door smalle (15 × 29 cm) eiken balken met sleutelstukken van een eenvoudig renaissance type. Gedeelten van één van de oorspronkelijke 2 eiken kruisvensters van de achterkamer (met geprofileerde stijlen langs het bovenlicht) zijn teruggevonden onder de vloer (afb. 7).

De kelder, die oorspronkelijk een korfbooggewelf had, had een toegang in de achtergevel en een verbinding met de aangrenzende kamer. De opkamer, waarvan het plafond tot borstweringshoogte boven de zoldervloer uitstak, was via een steektrapje vanuit de achterkamer bereikbaar. Zelfs deze smalle ruimte beschikte over een haard! Licht kwam uit een tweelichtvenster in de achtergevel.

Bij de grote verbouwing tot katholieke schuilkerk, die na het midden van de 17de eeuw plaatsvond, werd het achterhuis uitgebreid op het erf van no 99. Het geheel kreeg een verdieping onder twee evenwijdig geplaatste kappen. Uiterlijk behield no 97 het uiterlijk van een woonhuis; no 99 leek daarnaast nog steeds een zelfstandig éénlaags woonhuis.

Op de begane grond bleef de middeleeuwse indeling grotendeels intact, alleen de achterkamer werd verkleind en de gang opgeofferd ten behoeve van een zijkamer die een verbinding kreeg met het nieuw aangebouwde stuk achter no 99. De verdieping daarboven werd als één grote zaal over no 97 en no 99 aangelegd met een houten gewelf in de constructie van de achterste kap. Dit werd, evenals de trekbalken rijk beschilderd; een beschildering die ook op de noordmuur is aangebracht, waar het altaar heeft gestaan. In deze muur bevinden zich ook drie nissen voor waarschijnlijk een altaarstuk en beelden. De decoratie past in het derde kwart van de 17de eeuw (afb. 3 en 4) en bood voldoende afleiding als de preek al te stichtelijk werd.

Op een tussenvloer onder het wolfseind van de kap aan de zuidzijde stond vermoedelijk een orgeltje, waarvan de klanken als opluchting over het einde van de fanatieke vervolging verstaan konden worden. In het voorhuis is een kleine kamer aan de noordzijde afgescheiden, die in de 17de eeuw een deur en een ovaal venster naar de altaarzijde van de kerkzaal had, wat duidt op een functie als sacristie. De 17de-eeuwse deur van deze sacristie naar de ‘leken’ zaal, is compleet met 76 cm lange gehengen bewaard gebleven. Pas toen de schuilkerk in 1808 verkocht werd, heeft no 99 een verdieping gekregen en werd de kap overeenkomstig de 17de-eeuwse kap van het voorhuis van no 97 vernieuwd en daarmee verbonden. Dat moet ten koste gegaan zijn van de zuidelijke topgevel van no 97.

De laat-middeleeuwse verschijningsvorm van Voorstraat 97 kan zeker als een hoogontwikkeld gerieflijk woonhuis omschreven worden met een grote diversiteit aan ruimten, waardoor een verscheidenheid aan functies mogelijk was. Als huistype is het te beschouwen als een interessante overgangsvorm tussen het L-vormige huistype en het tweebeukige huis.

Het is niet verwonderlijk dat dit complexe huis in de periode van religieuze onverdraagzaamheid uitstekend de mogelijkheid bood voor het houden van godsdienstoefeningen.