Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 122]

Marieke Kuipers
Seriewerk voor het interieur: de opkomst van de Bruynzeeldeur^*.

Meestal houdt het bouwhistorisch onderzoek op bij de introductie van fabrieksmatig vervaardigde serieproducten of van geïndustrialiseerde bouwmethoden. Nu zijn het juist deze nieuwe ontwikkelingen die voor een groot deel het huidige aanzien van onze dagelijkse woon- en werkomgeving bepalen. Inmiddels zijn alweer diverse interieur-elementen uit de pioniersfase van de prefabricage vrijwel uit het zicht verdwenen, zonder dat enige aandacht is besteed aan hun betekenis voor de modernisering van het bouwbedrijf en de (binnenhuis-)architectuur. Dit geldt bij uitstek voor een kenmerkend onderdeel van menig 20ste-eeuws interieur: de Bruynzeeldeur. Sinds de vestiging van Bruynzeel's Deurenfabriek in 1921 te Zaandam zijn miljoenen binnendeuren afgeleverd over heel de wereld. Maar nu is het toekomstig lot van de oudste fabrieksgebouwen, ontworpen door Jan Wils, onzeker.

*. Dit artikel kwam tot stand dankzij de royale medewerking van mw. D. van Busschbach-Bruynzeel te Laren aan wie ik hierbij grote dank wil uitbrengen voor haar hulp en inspiratie en voor de inzage in het familie-archief.

De mechanisering van de houtbewerking

De ontwikkeling van Bruynzeel's Deurenfabriek valt niet los te zien van de algemene veranderingen die de houtbewerkingsindustrie rond 1900 doormaakte. De invoering van de stoommachine in de 19de eeuw had ook zijn weerslag op de productie van bouwmaterialen. Voorheen werd het hout, onbewerkt aangevoerd vanuit Scandinavië, Rusland en andere landen, eerst ‘gewaterd’ in speciale balkenhavens en na natuurlijke droging vervolgens gezaagd, hoofdzakelijk met de hand of met behulp van windmolens. Omstreeks 1860 begon de ‘verstoming’ van tientallen van de toen circa 500 werkzame houtzaagmolens in ons land, spoedig gevolgd door de toepassing van gasen oliemotoren.^1.

Daarnaast nam de import toe van reeds gezaagd hout, dat hier dan verder (al dan niet mechanisch) werd bewerkt voor de juiste maat en vorm óf al kant en klare timmerwerken omvatte. Houthandel, zagerij en schaverij, en verdere houtbewerking gingen zich ieder steeds meer als zelfstandige bedrijfstakken ontwikkelen maar behielden, op een enkele uitzondering na, een kleinschalig karakter.^2. Door de mechanisering werd ook de vervanging van massief hout mogelijk door de aanmaak van fineerlagen en triplex.^3.

Mede naar het voorbeeld van enkele buitenlandse machinale houtbewerkingsbedrijven werden hier vanaf circa 1880 de eerste stoomtimmerfabrieken opgericht voor de toelevering van houten bouwonderdelen als balken, vloerdelen, lijsten, ornamenten en consoles uit voorraad en soms ook van kozijnen, trappen, deuren, luiken en jaloezieën naar tekening of uit catalogus. Deze houten onderdelen behoorden, samen met het seriewerk in ijzer, zink en terracotta, tot de eerste geprefabriceerde bouwelementen en zij waren goedkoper dan het traditionele handwerk.^4.

Voordat het gezaagde hout verdere bewerking kon ondergaan, moest het goed worden gedroogd. Meestal werden de houten delen hiertoe opgestapeld in de open lucht of in half-open loodsen (afb. 1). Het natuurlijke droogproces kon soms jaren duren en dat gaf problemen bij de bouwhausse van de late 19de eeuw. Voor versnelling van het droogproces werden zogenoemde droogstoven ingevoerd.^5. Bij deze kunstmatige droog-inrichtingen werd het hout gestapeld naast of boven een stenen oven, die werd gestookt met houtafval of steenkool. Behalve de snellere droging had deze methode het voordeel dat het beroken de duurzaamheid van het hout vergrootte. Nadeel was echter dat door het gebruik van ovens en stoommachines het risico van brandgevaar nog groter werd dan in de brandgevoelige houtbewerkingssector al het geval was.

1. Zie J.M. Bos, ‘Houtzagen’, in: P. Nijhof (red.), Monumenten van bedrijf en techniek in Nederland, Industriële archeologie in Nederland, Zutphen 1978, 89-107; J.A. van der Kloes, Onze Bouwmaterialen, Hout, Maassluis (tweede druk, [1908]); E. Müller, Houtindustrie, PIE-rapportenreeks 17, Zeist 1995.

2. Zie J.J.C. Sprenger, ‘Schets van de geschiedenis van de Nederlandse houtnijverheid’, in: Hout-, meubel-, bouwmaterialen-, aardewerk- en glasindustrie. Een geschiedenis en bronnenoverzicht, Historische bedrijfsarchieven, deel 8, Amsterdam 1993 (NEHA-uitgave); H. Steketee, ‘Verwerkende industrieën, Houtindustrie’, in: Eerste Nederlandse Systematisch Ingerichte Encyclopedie, Achtste deel, Techniek, Amsterdam 1950, 579-585.

3. Zie Müller, o.c. (noot 1), 51; Steketee, o.c. (noot 2).

4. Zie noot 2; A. de Groot, ‘Rationeel en functioneel bouwen 1840-1920’, in: Het Nieuwe Bouwen, Voorgeschiedenis, Delft 1982, 23-83; N.L. Prak, Het Nederlandse woonhuis van 1800 tot 1940, Delft 1991, 94.

5. Zie van der Kloes, o.c. (noot 1), 64-71.

[p. 123]

1 Paltrokmolen De Arend met bijbehorende houtloodsen langs de Rotte (en in het midden de vroegere buitenplaats Woelwijk), zoals getekend door Paul van Lienden in 1750. Bijna anderhalve eeuw later vestigde zich op deze plaats de stoomtimmerfabriek van C. Bruynzeel en Zonen (foto Gemeentelijke Archiefdienst Rotterdam).

Een nieuwe ontwikkeling werd ingeluid door de toepassing van droogkamers, waarbij de hete lucht (verwarmd door stoom of elektriciteit) door middel van ventilatoren over de houtstapels werd geblazen. Het was de jonge Rotterdamse ondernemer Cornelis Bruynzeel (1875-1955) die in 1897 als eerste in Nederland een dergelijke droogkamer liet bouwen en wel direct bij de geheel naar eigen plannen ingerichte stoomtimmerfabriek.^6.

6. Zie Bruynzeel's Fabrieken Zaandam, Gedenkboek, Zaandam 1931, 10; Müller, o.c. (noot 1), 43.

Bruynzeels bakermat: de Arend

Al op 22-jarige leeftijd moest Cornelis Bruynzeel samen met zijn oudere broer Willem (1873-1918) per 1 januari 1897 toetreden tot het traditionele aannemings- en timmerbedrijf van hun vader (Cornelis Bruynzeel, 1842-1901). Dit bedrijf was een voortzetting van de aloude timmerfirma van Bruynzeel seniors schoonvader C. de Haas, die toen gevestigd was aan de de Leuvehaven in het hart van Rotterdam. Zoon Cornelis had een opleiding aan de Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen gevolgd maar zag zijn toekomst meer als fabrikant van goede en goedkope producten voor de markt dan als architect-timmerman-aannemer van handwerk op bestelling zoals zijn vader (en zijn broer Willem). Van meet af aan richtte de aankomend firmant zich sterk op nieuwe buitenlandse ontwikkelingen, zowel in het bedrijfsleven als in de techniek en de architectuur. Zo had hij in 1896 een industrie-tentoonstelling in Berlijn bezocht, een studiereis naar Engeland gemaakt en aldaar enige machines aangekocht.^7.

Ondanks aanvankelijke afkeuring door zijn vader wist Cornelis Bruynzeel zijn plannen voor een volledig gemechaniseerd houtbewerkingsbedrijf door te zetten, mèt diens financiële steun. De dependance vond onderdak aan het Zwaanshals bij de Rotte, waar kort tevoren de stoomzagerij van de firma Van Mierop door brand was getroffen (afb. 2). De ruïne werd in vier maanden opgeknapt en op 2 augustus 1897 vond de feestelijke opening plaats van de Stoomtimmerfabriek ‘De Arend’.^8. De naam was afkomstig van de paltrokmolen die hier vroeger had gestaan en drie jaar eerder was afgebrand.^9. Het beeld van de arend werd direct opgenomen in het logo van de nieuwe firma C. Bruynzeel en Zonen II, een afsplitsing van de oude firma. Deze deling was bedoeld om de jonge Cornelis meer vrijheid te geven voor de uitvoering van zijn ambitieuze productieplannen.^10. Na twee moeizame aanvangsjaren kon De Arend zijn vleugels uitslaan. In 1900 had de fabriek al telefoon en in 1905 een speciale afdeling voor eiken parketvloeren.^11.

Overigens was De Arend niet de eerste en zeker niet de enige stoomtimmerfabriek in Rotterdam, waar vooral het eeuwenoude houthandelsbedrijf Abr. van Stolk en Zoonen met zeven ‘verstoomde’ zaagmolens een groot deel van de lokale houtbewerking verzorgde en in 1897 nog zes andere houtzagers en schavers actief waren.^12.

7. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 5-7.

8. Voor de nieuwe vestiging was een terrein aan de Crispijnlaan aangekocht maar de Bouwpolitie verordonneerde dat de stoomtimmerfabriek in verband met de Hinderwet buiten de bebouwde kom moest worden opgetrokken, zodat naar de locatie aan de Rotte werd uitgeweken. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 6-8.

9. Zie J.S. Bakker, De Molens van Rotterdam in oude ansichten deel 1, Zaltbommel 1979, bijschrift bij afb. 3; zie ook afb. 1 bij dit artikel.

10. Het oudste deel van het bedrijf werd voortaan Cornelis Bruynzeel & Zonen I, architecten en timmerlieden; de timmerwinkel werd toen gevestigd op de aanvankelijk voor de fabriek bestemde locatie aan de Crispijnlaan en bleef daar in bedrijf tot het bombardement van 1940. Stoomtimmerfabriek De Arend werd de hoofdvestiging van de nieuwe afdeling Cornelis Bruynzeel & Zonen II en bleef aan het Zwaanshals in gebruik tot aan de overplaatsing naar Zaandam in 1928 en werd daarna afgebroken (Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 8-9, 65).

11. Zie opgaven en advertenties in Adresboek der gemeente Rotterdam, Rotterdam 1900, 237 en idem, 1905, 1079.

12. Van Stolk had zelfs al in 1821 een stoommachine in een houtzaagmolen willen plaatsen, maar dit plan werd door de Fabrieksmeesteren van de gemeente Rotterdam afgewezen wegens onzekerheid over de veiligheid; in 1859 voorzag het bedrijf molen ‘de Koe’ van de eerste stoommachine (zie W.A.H. Crol, Van houtnegotie tot houthandel n.v. 1727-1952, Gedenkboek Abr. van Stolk & Zoonen n.v., Rotterdam 1952, 56). Zie voor andere gegevens Adresboek van de gemeente Rotterdam, Rotterdam 1897, 105; de firma C. de Haas & Bruynzeel wordt dan nog vermeld onderde rubriek ‘timmerlieden en aannemers’ (128).

[p. 124]

2 Stoomtimmerfabriek De Arend na herstel van de brandschade op 1 augustus 1897 (RDMZ reproductie uit gedenkboek Bruynzeel's Fabrieken 1931).

Buitenlandse inspiratie voor specialisatie

De onverholen voorkeur van Cornelis Bruynzeel voor machines en gerationaliseerde productieprocessen was zeer opmerkelijk voor die tijd, vooral omdat het Nederlandse ondernemersklimaat nogal behoudend was en ook de timmerlieden weinig voor mechanisatie of specialisatie voelden. Pas toen ook in Nederland de artistieke vernieuwing in de bouwkunst doordrong van de Art Nouveau met haar kromgelijnde lijsten en andere incourante, nauwelijks met de hand te maken ornamenten, kreeg de timmerfabriek De Arend meer orders. Na een productie van bijna 7000 deuren in het eerste jaar werden daarna steeds grotere aantallen deuren, kozijnen, lijsten, dorpels, vloeren en trappen afgeleverd.^13.

Tegelijkertijd nam de concurrentie uit binnen- en buitenland toe. Bruynzeel begon daarom serieus te denken aan productspecialisatie, namelijk deuren. Deze keuze was ingegeven door het voorbeeld van de Zweedse fabrieksdeuren die in Nederland werden geïmporteerd.^14. Om dit succes te kunnen overtroeven, oriënteerde Bruynzeel zich niet alleen op Europa maar ook op Amerika, het land van massafabricage en scientific management.^15. Al in 1901 ging hij op studiereis naar de Nieuwe Wereld en bezocht daar ondermeer de destijds grootste deurenfabriek ter wereld. Dat was het bedrijf van O.H. Stange & Co te Merrill, waar toen al 1000 deuren per dag werden gemaakt.^16.

Waarschijnlijk hadden diverse publicaties in vaktijdschriften en kranten Bruynzeel op het idee gebracht om de Amerikaanse ontwikkelingen met eigen ogen te aanschouwen.^17. In ieder geval toonde hij ook naderhand grote belangstelling voor alle aspecten van het Amerikaanse ondernemingsklimaat, van kapitaalverschaffing tot arbeidsomstandigheden.^18. Om het niet alleen bij theorie te laten, voerde Bruynzeel als eerste fabrikant in Rotterdam een kortere werkdag (die toch nog 10 uren omvatte) en een evenredige loonsverhoging in.^19.

De hoge investeringskosten beletten Cornelis Bruynzeel echter om direct na terugkomst een speciale deurenfabriek op te zetten. Daar kwam nog bij dat zijn vader op 24 februari 1901 was overleden, waardoor de vaste steun voor deze jonge tak van het familiebedrijf was weggevallen.^20. Toch werden in volgende jaren opnieuw buitenlandse studiereizen ondernomen terwille van technische innovatie en vanaf 1906 werden diverse nieuwe installaties geplaatst om het gevoelige droogproces te optimaliseren.^21.

Ondanks ups and downs in de conjunctuur groeide het afzetgebied, met name in de woningbouw, die dankzij de financiële regelingen van de Woningwet van 1901 spectaculair toenam.^22. De gunstige bedrijfsperspectieven werden echter doorkruist door de Eerste Wereldoorlog. De aanlevering van hout viel toen vrijwel stil en de bouwactiviteiten stagneerden door de hoog opgelopen materiaalprijzen.^23.

13. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 9 en 39.

14. Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 9.

15. Het scientific management, gericht op maximale productie-opbrengst door middel van arbeidsdeling, loonprikkels en efficiëntie in planning, transport en opstelling van machines en mensen, werd ondermeer door F. Taylor en F.W. Gilbreth ontwikkeld en vooral door Henry Ford in praktijk gebracht; zie M. Pieterson (red.), Het technisch labyrint, Een maatschappijgeschiedenis van drie industriële revoluties, Meppel/Amsterdam 1981, 135-234.

16. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 9.

17. Vgl. A. van der Woud, ‘de Nieuwe Wereld’, in: Americana, Nederlandse architectuur 1880-1930, tentoonstellingscatalogus Rijksmuseum Kröller-Müller Otterlo, 1975, 8-27.

18. In zijn bibliotheek bevond zich bij voorbeeld een vertaling van een werk van de staalmagnaat Andrew Carnegie, waarin diverse passages zijn aangestreept, zoals het pleidooi voor invoering van een 8-urige werkdag en de vergelijking van de stoel op drie poten (‘het drievoudig verbond van arbeid, kapitaal en zakenkennis’) als voorwaarden tot succesvol produceren. A. Carnegie, Het Rijk van Handel en Nijverheid, Groningen 1903, 8 en 286-287.

19. Bruynzeels werknemers hadden hierdoor in vergelijking tot hun vakbroeders elders betere arbeidsvoorwaarden en het scheppen van een goed werkklimaat behoorde ook in latere perioden tot de algemene bedrijfsfilosofie. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 10 en 50 jaar Bruynzeel 1897-1947, Amsterdam [1947], 91-94; vgl. voorts R. Giljam, ‘Bruynzeelbedrijven’, in: Encyclopedie van de Zaanstreek, Wormerveer-Zaanstad 1991, 133-135, en J.J. van der Wal, De economische ontwikkeling van het bouwbedrijf in Nederland, Haarlem 1974 (2de druk), 74-102.

20. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 9.

21. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 10-12.

22. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 11-12. Zie voor de stijgende woningbouwproductie: N. de Vreeze, Woningbouw, Inspiratie & Ambities, Kwalitatieve grondslagen voor de sociale woningbouw in Nederland, Almere 1993, 124-134; Van der Wal, o.c. (noot 19), 67-74.

23. Zie H.G. van Beusekom, Woningbouw, problemen en perspectieven, Amsterdam 1944, 19-21, 242-244; Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 13; Crol, o.c. (noot 12), 78-85.

De oriëntatie van een nieuwe generatie: andermaal Amerika

Bij alle moderniseringen die Cornelis Bruynzeel in zijn fabriek had doorgevoerd, bleef het karakter van familiebedrijf onveranderd. Al op jonge leeftijd werden ook zijn zoons - Kees (Cornelis jr., 1900-80) en Willem (1901-78) - bij het groeiende bedrijf betrokken, dat na de Eerste Wereldoorlog opnieuw positie moest bepalen op de snel veranderende bouwmarkt.^24. Voor de woningbouwproductie werd, dankzij de ruime overheidssteun, een sterke toename voorzien. Bovendien werd in grotere aantallen tegelijk gebouwd en begon - mede onder de druk van de woningnood en enkele loonstakingen - langzaam maar zeker de acceptatie van massaal vervaardigde serieproducten in de bouwnijverheid te groeien.^25. Zo hadden metaalbedrijven als de Engelse firma Crittall, De Vries Robbé & Co te Gorcum en F.W. Braat te Delft al enigszins het pad geëffend voor massale toepassing van stalen ramen volgens standaardmodellen.^26.

Ondanks de grote verscheidenheid van lokale bouwvoorschriften hadden de leerboeken voor timmerlieden en de ontwikkelingen in de materialenhandel, naast de brede acceptatie van Zweedse fabrieksdeu, wel geleid tot een zekere consensus over de afmetingen en kwaliteitseisen van deuren.^27.

De tijd leek nu rijp om het oude idee van een gespecialiseerde fabriek voor uitsluitend houten deuren

24. Zie voor een korte beschrijving van de drie Bruynzeels en hun opleiding: Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in Woord en Beeld, Nederlanders en hun werk, Amsterdam 1938, 265-266.

25. Zie voor het moeizame verloop van de aanvaarding van de normalisatie van bouwmaterialen: M.C. Kuipers, Bouwen in beton, experimenten in de volkshuisvesting voor 1940, 's-Gravenhage 1987, 38-39, 79-90; Prak, o.c. (noot 4), 168-173; Van der Wal, o.c. (noot 19), 175-180.

26. De Engelse firma Crittall leverde bijvoorbeeld de stalen ramen voor het Algemeen Rijksarchief (1903) en het Vredespaleis te Den Haag (1913), waar Bruynzeel de houten parketvloeren legde; zie Prak. o.c. (noot 4), 169; Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 51. In 1909 begon F.W. Braat met een nieuwe afdeling voor ijzeren ramen, aanvankelijk via handmatige productie, en na 1916 volgens geïndustrialiseerde methode in licentie met Crittall; zie Prak, o.c. (noot 4), 169 en 243 (noot 127). Evenzo begon het bedrijf van Willem de Vries Robbé, die na zijn Amerikaanse reis in 1904 het Taylorisme invoerde, in 1910 met een voor handwerk ingerichte ‘ramentent’ en schakelde al spoedig over op massale industriële productie; zie A. den Ouden, Een hoekstaal van de maatschappij, constructiewerkplaatsen in Nederland, van 1840 tot heden (1994), Bunnik 1994, 145-150, 164.

27. Zie A.H. Wegerif Gzn., Bouw van middenstandswoningen, Apeldoorn 1919, 75-80; L. Zwiers, Beknopt leerboek der constructieve burgerlijke bouwkunde, Rotterdam 1924; zie ook noot 25.

[p. 125]

3 Luchtfoto van Bruynzeel's Deurenfabriek in Zaandam omstreeks 1925, waar een paar jaar later aan de overzijde van de balkenhaven van William Ponts Houthandel de schaverij en vloerenfabriek van Bruynzeel zouden verrijzen (RDMZ-reproductie uit de brochure N.V. Hollandsche Deurenfabriek C. Bruynzeel & Zonen, Zaandam - Holland).

concreet uit te werken. Het zou de eerste deurenfabriek in Nederland worden. Evenals in 1901 werd hiervoor de optie tot specialisatie verkend via buitenlandse studiereizen. Omdat de 19-jarige Kees was voorbestemd om directeur van de speciale deurenfabriek te worden, ging hij in maart 1919 naar Zweden om de firma Bruynzeel te vertegenwoordigen op een tentoonstelling van parketvloeren en en passant een aantal deurenfabrieken te bezoeken. Daarna reisde hij naar Duitsland voor de inkoop van hout en verdere bedrijfsoriëntatie. Begin 1920 maakte Kees, in het voetspoor van zijn vader, een studiereis langs diverse deurenfabrieken in Amerika, waarbij hij zich ook in de Amerikaanse vakliteratuur verdiepte - van Kiln Drying of Lumber tot Henry Ford.^28.

Ook zijn broer Willem deed al vroeg ervaring op in het buitenland ter voorbereiding op zijn toekomst als aanstaand vloerenfabrikant.^29.

Uit zijn Amerikaanse reisbrieven blijkt dat Kees Bruynzeel zeker dertig fabrieken had bezocht maar bij geen daarvan een werkelijk wetenschappelijke bedrijfsleiding had gevonden en slechts in drie à vier een maximale arbeidsprestatie.^30. Wel leerde hij veel op het gebied van efficiënte routing, moderne management-methoden en nieuwe houtbewerkingstechnieken. Onder andere over de American Seating Company in Grand Rapids was Bruynzeel enthousiast. Na kritische inspectie schafte hij voor meer dan $ 30.000 de modernste houtbewerkings-machines en drooginstallaties aan. Hiermee hoopte hij vlugger en goedkoper dan zijn concurrenten honderden deuren per dag te produceren van goede kwaliteit en zo de enorme investering terug te verdienen.^31.

28. Zie voor deze studiereizen: Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 15. In zijn reisbrieven refereerde Bruynzeel regelmatig aan Ford; bovendien had hij, deels later aangekocht, de volgende boeken in zijn bezit: H.L. Arnold † en F.L. Faurote, Ford methods and the Ford shops, New York 1919; H. Ford en S. Crowther, My Philosophy of Industry, Londen-Bombay-Sidney 1920; H. Ford, Today and Tomorrow, Londen 1926; H. Ford en S. Crowther, Moving Forward, Garden City New York 1930.

29. Al in het najaar van 1918 ging hij, pas 17 jaar oud, naar Oostenrijk en de Balkan, waar de houthandel weer net na de oorlog was heropend. In 1921 bracht hij een divers werkjaar door in Amerika en in 1922 werd hij voor praktijkstudie twee maanden naar Zweden en Finland gestuurd. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 41-45.

30. Blijkens brief d.d. 1-4-19 van Kees Bruynzeel was al in maart 1919 besloten tot oprichting van de deurenfabriek. In de brief d.d. 2-5-20 aan zijn vader staat ondermeer de kritische beschouwing over de bezochte bedrijven.

31. Gegevens ontleend aan de brief d.d. 6-5-1920 van Kees Bruynzeel aan zijn vader, waaruit verder blijkt dat ondermeer de volgende machines waren gekocht: een tweezijdig werkende 6 duims-schuurmachine, 2 droogkamers, een boormachine, een deurenpers, een dubbele pennenfreesmachine, een lijstenmachine, een lijmmachine, een gecombineerde boor- en lijmmachine, een ‘van diktebank’ voor de aanmaak van drevels, een profielschaaf- en een snijmachine.

Van Zwaanshals naar Zaandam

De plannen voor bedrijfsvernieuwing waren intussen op wrede wijze versneld door de brand die op 24 mei 1919 in timmerfabriek De Arend had gewoed. Hoewel het complex na drie maanden voldoende was hersteld voor hervatting van de productie, bood het onvoldoende ruimte voor de gewenste uitbreiding. Voor de bouw van een gespecialiseerde deurenfabriek bleek in heel Rotterdam geen geschikt bedrijfsterrein te vinden. Daarom werd de blik gewend naar de plaats waar vanouds de houthandel en zagerij het sterkst geconcentreerd waren: Zaandam.^32. Behalve ligging aan diep water zonder hoge kademuren of smalle sluizen, bood de gemeente Zaandam goede spoorverbindingen en gunstige elektriciteitstarieven.^33. In juli 1920 werd in de buurt van de Hembrug aan de Pieter Ghijssenlaan, een groot stuk grasland nabij de nieuwe Zeehaven in erfpacht genomen voor de bouw van de deurenfabriek.

Onmiddellijk werd een cijferrijke circulaire met

32. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 14-17. Van de 200 Zaanse houtzaagmolens uit vroeger tijden waren er in 1911 nog 13 in bedrijf, naast 21 stoomzagerijen, aldus het gedenkboek De Zaansche Handel en Nijverheid, Haarlem, Londen, Parijs 1911 (heruitgave Bussum 1983), uitgegeven wegens de opening van de nieuwe Zeehaven.

33. Voor het eerst werd elektriciteit, in plaats van stoomkracht, gebruikt voorde aandrijving van de machines: een nieuwe fase in de modernisering van het fabricageproces; zie noot 31.

[p. 126]

4 Overzicht van het efficiënt ingerichte magazijn met voorraad van 25.000 deuren, op stapels van twee maal 40 stuks gesorteerd per model en door middel van electrische lifiwagens verplaatsbaar; situatie omstreeks 1925 (RDMZ-reproductie uit de brochure over de Hollanddeuren).

gedegen marktprognoses verspreid om investeerders te winnen voor het begrote bedrijfskapitaal van f 400.000. Alleen al voor de aanschaf van machines en installaties was een ton nodig en ook de allereerste bebouwing kostte een ton.^34. De bakstenen fabrieksgebouwen werden ontworpen door architect Jan Wils, die Bruynzeel via zijn vader in hun woonplaats Voorburg had leren kennen en die ook betrokken was bij de latere uitbreidingen (afb. 3).^35. Het eerste concept ging al direct uit van toekomstige expansie en een efficiënte routing, die geheel werd bepaald door de eisen van transport (per schip, transferrail, rollerbaan en vrachtauto) en massale opslag (van houtvoorraden en per model gesorteerde deuren). Op 12 september 1920 werd de eerste paal geslagen en op 2 september 1921 werd de nieuwe fabriek (met één hal, één loods, kantoortje, ketelhuis en twee droogkamers) opgeleverd, om naderhand gestaag te worden uitgebreid.^36.

De geografische afsplitsing werd in organisatorische zin bevestigd door de oprichting van de N.V. Hollandsche Deurenfabriek C. Bruynzeel en Zonen. Cornelis senior werd benoemd tot gedelegeerd commissaris en Cornelis junior werd directeur. Bij de Rotterdamse firma bleek spoedig uitbreiding van de fabriek noodzakelijk en dit leidde van 1923 tot 1928 tot gefaseerde verplaatsing naar Zaandam.^37. Aldus werd Zaandam de standplaats van waaruit de nieuwe generatie Bruynzeel met deuren, vloeren en schaverijproducten de wereld wilde veroveren.^38.

34. Gegevens ontleend aan de vertrouwelijke circulaire van juli 1920, uitgebracht door de N.V. Hollandsche Deurenfabriek C. Bruynzeel & Zonen en een handgeschreven begroting in het familie-archief. Blijkens brieven van Bruynzeel behoorde de Zaanse houthandelaar William Pont met 50 aandelen tot de grootste aandeelhouders in de deurenfabriek.

35. Ontwerptekeningen van deze fabriek bevinden zich in het Wils-archief bij het Nederlands Architectuurinstituut te Rotterdam; zie J. Buschman en H. Vaessen, Voorlopige inventaris van het archief van de architect Jan Wils 1903-1972, Amsterdam 1989. Bruynzeel senior kende Wils via zijn medewerker Piet Zwart en Vilmos Huszár, die eveneens in Voorburg woonden en elkaar hadden ontmoet bij de Haagsche Kunstkring; Bruynzeel junior was al met moderne interieur-inrichtingen vertrouwd via zijn ouderlijk huis De Arendshoeve (zie De beginjaren van De Stijl 1917-1922, Utrecht 1922).

36. Medio juli 1920 leverde de fabriek de eerste deuren af. In 1921-22 werd voor de directeur aan de rand van het fabrieksterrein een houten woonhuis gebouwd met de naam Stormhoek. Tussen 1923 en 1934 werd het complex van de deurenfabriek uitgebreid met o.a. twee houtloodsen, acht droogkamers, drie fabriekshallen, een dienstgebouw met conciërgewoning, een sprinkler-reservoir, een tweede ketelhuis met een tweede fabrieksschoorsteen, een triplexmagazijn, en een representatief kantoor in het midden. Bovendien kwamen door de verplaatsing uit Rotterdam de vloerenfabriek (1927-28) en de schaverij (1929-30) aan de overzijde van het verbindingskanaal (zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 22 en 72; 50 jaar Bruynzeel, o.c. (noot 19), 21-22).

37. De commissarissen waren Jan Lels, A.S. van Ommeren en Willem Bruynzeel. Tegelijkertijd bleef Cornelis senior actief in Rotterdam, waarbij de oude firma werd omgezet in de N.V.C. Bruynzeel & Zonen's Vloerenfabriek, Schaverij, Zagerij en Houthandel. De in een aparte n.v. ondergebrachte schaverij werd aanvankelijk gehuisvest in hal 1 van de deurenfabriek; in 1928 werd hiervoor achter de net voltooide vloerenfabriek een nieuwe fabriekshal gebouwd en in 1930 werd de schaverij nog uitgebreid (zie Bruynzeels' Fabrieken, o.c. (noot 6), 58-72).

38. Zie Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 40-61.

Honderdduizend Holland-deuren voor een internationale markt

De ambities van Nederlands eerste gespecialiseerde deurenfabriek waren niet gering. Voor het eerste jaar werd gestreefd naar een productie van 50.000 deuren, geheel bestemd voor de binnenlandse markt (afb. 4). Dit aantal zou daarna worden verdubbeld tot 100.000 per jaar, waarbij al direct werd gedacht aan afzet in de naburige landen. De naam ‘Holland-deur’ was bewust gekozen om de export-ambities van het internationaal georiënteerde bedrijf te onderstrepen. De eventuele Europese concurrenten meende Bruynzeel te kunnen weerstaan met de aangeschafte Amerikaanse machines. Met name Zweden had met een import van 35.000 deuren in het jaar 1920 een sterke positie in Nederland, naast de traditionele binnenlandse handgemaakte deuren en de handelsdeuren van de timmerfabrieken.^39.

Het eerste bedrijfsjaar kampte nog met aanloopproblemen. De productie was lager dan voorzien. Bovendien moest de verkoopprijs worden verlaagd om voldoende te kunnen concurreren. Niettemin werd de productie verder opgevoerd (tot ruim 300.000 in 1926) en werden tevens buitenlandse markten aangeboord om de Bruynzeeldeuren af te zetten.^40.

Juist in de omringende landen werd in de jaren '20 druk gebouwd om de schade van de Eerste Wereldoorlog te herstellen en de daarna ontstane woningnood te verminderen. Met name Engeland voerde een actieve woningbouw-politiek, onder de leus Homes fit for Heroes, en dit werd het eerste land waarnaar Bruynzeel zijn deuren exporteerde. Spoedig volgden ook België en Frankrijk. Zelfs naar de koloniën in West- en Oost-Indië en naar de emigratielanden in Zuid-Amerika en Zuid-Afrika werden honderden deuren verscheept.^41. Nog actiever werd Bruynzeel op de veelbelovende Duitse bouwmarkt, waar in 1926 een verkoopkantoor in Berlijn was opgezet onder de naam Donar-Türen. Twee jaar later

39. Blijkens de brief d.d. 2-5-20 aan zijn vader achtte Kees Bruynzeel de familienaam ongeschikt voor de export, omdat die moeilijk was uit te spreken. Ook gaf hij al zijn streven naar massale productie aan, met streefcijfers van eerst 700 en dan 1000 deuren per dag. De overige gegevens zijn ontleend aan de circulaire van juli 1920 (zie noot 34).

40. In 1921 waren 18.000 deuren geproduceerd met een gemiddelde opbrengst van f 9,39 bij een verlies van f 2,34 per deur. Het verlies moest worden goedgemaakt door opvoering van de productie, waarvoor echter weer nieuwe investeringen gedaan moesten worden (o.a. de bouw van een tweede hal voor f 60.000). Intussen waren de prijzen van onbewerkt hout gestegen van f 115 naar f 150 per standaard, terwijl de prijzen van bewerkt hout waren gedaald van f 11 naar f 6.50 per deur (gegevens ontleend aan familie-archief en Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 18).

41. Al in de reisbrieven van 1920 is sprake van mogelijke export naar Engeland, die in 1923 daadwerkelijk start en eind 1924 al 1000 deuren per week bedraagt. Zie voor de Engelse woningbouwpolitiek: M. Swenarton, Homes fit for Heroes, The Politics and Architecture of Early State Housing in Britain, Londen 1981. Zie voor alle exportgegevens, waarbij zich in 1930 nog IJsland voegt, Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 18.

[p. 127]

5 Overzicht van de inmiddels afgebroken droogkamers, waar het deurhout machinaal werd gedroogd en geïnspecteerd, situatie omstreeks 1925 (RDMZ-reproductie uit de brochure over de Holland-deuren).

werd in Hamburg een geheel nieuwe deurenfabriek gebouwd om de Noordduitse markt rechtstreeks te kunnen bedienen zonder problemen met hoge invoerrechten. Kees Bruynzeel werd de eerste directeur en vestigde zich met zijn jonge gezin in Hamburg om het Duitse bedrijf goed op gang te helpen. In 1931 kon hij weer terugkeren naar het moederbedrijf in Zaandam, dat met een productie van ruim 700.000 deuren per jaar inmiddels tot de grootste deurenfabriek in Europa was uitgegroeid.^42.

42. Voor de Hamburgse fabriek was een goed aan spooren vaarwegen gesitueerd terrein in Billbrook (Werner Siemensstraße) gekozen nabij een kanaal dat in de Elbe uitmondde en via een fabrieksbaan met de Duitse spoorlijn verbonden kon worden. Zie voor de verdere ontwikkeling van de fabrieken: Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 36-39.

Constructie en concurrentie

Toen Bruynzeel met zijn deurenfabriek begon, waren paneeldeuren het meest gebruikelijk in de (woning)interieurs. Veel voorkomende klacht was dat de deuren krom trokken, krompen of dat de verstekken uit elkaar sprongen. De Holland-deuren waren zó samengesteld dat kromtrekking en andere houtwerking zoveel mogelijk werden tegengegaan. Drie productiestadia moesten hiervoor garant staan. Ten eerste een zorgvuldig uitgevoerd stoom- en droogproces, waarbij het vurenhout gedurende een volle week dag en nacht in een van de vele droogkamers machinaal werd gedroogd en vervolgens in de buitenlucht moest acclimatiseren vóór de verdere bewerking (afb. 5). Ten tweede de samenstelling van de stijlen, die op standaardlengten werden gekort en overlangs doorgezaagd om de jaarringen te breken; daarna werden beide helften weer samengevoegd door een zwaluwstaart- en lijmmachine. Ten derde de toepassing van de Amerikaanse drevel-constructie, waarbij ronde beukenhouten pennen van ± 8 cm in voorgeboorde en voorgelijmde gaten werden aangebracht in de stijlen en gecontramalde dorpels. De drevelconstructie was alleen met succes te gebruiken bij nauwkeurige, machinale massaproductie en juiste lijmkeuze. Vervolgens werden alle onderdelen, inclusief de (triplex) panelen, in elkaar gezet en onder een zware pers tot één onwrikbaar geheel samengevoegd. Na twee schuurrondes en het aanbrengen van het fabrieksmerk ‘Holland’ waren de deuren gereed.^43.

Via brochures, reclame, verkoopkantoren en tentoonstellingen wilde Bruynzeel bewijzen dat de Hollanddeuren beter waren dan de zwakkere, met pen-en-gat geconstrueerde, deuren van de binnen- en buitenlandse concurrenten. Voor de moderne en doelmatige vormgeving van de reclamemiddelen werden ondermeer de De Srijl-kunstenaars Vilmos Huszár (overbuurman van Bruynzeel senior en ontwerper van het Holland-deur-vignet) en Piet Zwart aangetrokken.^44. Om voldoende variatie te kunnen aanbieden waren 14 deurmodellen ontwikkeld, in twee dikten (35 mm en 40 mm) en voorzien van panelen of glasruiten. Met zijn vaste variatie in lengte- en breedtematen, rekening houdend met de toenmalige bouwpraktijk,

43. Het productieproces wordt uitvoerig beschreven in een omstreeks 1925 uitgegeven brochure over de Hollanddeuren in het familie-archief.

44. Bruynzeel senior had met een paginagrote advertentie voor eiken parketvloeren de eerste uitgaven van het tijdschrift de Stijl medegefinancierd. Vilmos Huszár en Piet Zwart waren beiden betrokken bij de inrichting van de nieuwe directeurswoning ‘Stormhoek’ en bij het ontwerpen van kalenders, vloeibladen en brochures; zie voor de onderlinge contacten en de geleverde producten: K. Broos, Piet Zwart 1885-1977, Amsterdam 1982, 20, 82-85; N.J. Troy, The De Stijl Environment, Cambridge (Mass.) 1983, 35-45; en noot 35.

[p. 128]

6 Aanbod van Bruynzeels paneeldeuren in diverse modellen met standaard het karakteristieke 35 mm profiel en aanduiding van leverbare maten (RDMZ-reproductie uit Bruynzeels agenda uit 1935).

zette Bruynzeel voorgoed de standaard in de Nederlandse deurenindustrie (afb. 6). Het assortiment werd in 1933 uitgebreid met vlakke binnen- en voordeuren, dankzij de inzet van fineermachines. Deze deuren - die eenvoudig waren schoon te houden en goed pasten bij de opkomende strakke interieurs - hadden een andere constructie dan de paneeldeuren, namelijk een stevig binnenrooster waarop aan weerszijden een dubbele fineerplaat werd gelijmd. In 1935 werden de diverse modellen opgenomen in de eerste Nederlandse catalogus voor de bouwwereld, die prompt met lof werd besproken in het voor industrialisatie geporteerde tijdschrift De 8 en Opbouw.^45. Architect Albert Boeken stelde de vlakke fineerdeuren zelfs aan zijn collega's ten voorbeeld als een ‘overwinning van de hinderlijke materiaal-eigenschappen door hedendaagsche techniek en vormgeving’ bij zijn pleidooi voor de aanvaarding van normalisatie en industrieel voortgebrachte bouwmaterialen.^46.

Hoe stevig de positie van de Bruynzeel-deur op de bouwmarkt van de jaren '30 was geworden, blijkt uit de verwijzingen in de latere bouwkunde-leerboeken.^47. Toch kwam er steeds meer concurrentie, ondermeer van bedrijven die zich hadden verenigd in de Bond van Nederlandsche Deurenfabrikanten.^48. De meeste concurrentie kwam echter van de N.V. Halbertsma's fabriek voor Houtbewerking uit Grouw, die ondermeer kisten maakte voor de emballage in de zuivelindustrie maar zich kort na 1930 ook ging toeleggen op de productie van deuren en hiervoor eveneens Amerikaanse machines had aangeschaft. Dankzij de lagere Friese lonen kon Halbertsma zijn deuren voor zeer scherpe prijzen aanbieden en dat was met een aanvangsproductie van 500 deuren per dag zeer bedreigend.^49.

45. B. Merkelbach, ‘Bij het verschijnen van de 1e Nederlandse catalogus voor de bouwwereld’, De 8 en Opbouw 1935, 102-103. Zie voorde opkomst van de fineerdeuren: 50 jaar Bruynzeel, o.c. (noot 36), 24-41.

46. A. Boeken, Architectuur (1936), heruitgave met een nawoord van M. Hoogendonk, Amsterdam 1981, 53-60.

47. Zie bij voorbeeld: M. Sirag Jzn., Beknopt Leerboek der Burgerlijke Bouwkunde, Arnhem [1929], eerste deel (vierde druk), 185-186; en G. Arendzen en J.J. Vriend, Bouwkunde, Hand- en studieboek voor den bouwkundige, deel I, Amsterdam 1944 (derde druk), 83-85.

48. De concurrentie werd vooral door middel van prijsverlaging (en acceptatie van winstdaling of zelfs verlies) bestreden. Het gedenkboek van 1931 verwijst naar buitenlandse concurrentie van Zweedse, Duitse, Oostenrijkse en Amerikaanse deuren (Bruynzeel's Fabrieken, o.c. (noot 6), 18).

49. Als tegenzet kocht Bruynzeel de failliete kistenfabriek Gideon te Groningen aan om Halbertsma met eigen producten in dezelfde regio te beconcurreren en zo tot een vergelijk te dwingen omtrent de deurenproductie, wat pas na veel moeite in de loop van 1936 lukte (gegevens ontleend aan familie-archief).

[p. 129]

In navolging van de Frankfurter Küche en de ‘Holland-keuken’ van architect J.W. Janzen had Bruynzeel ook besloten de stap te zetten van kastdeuren naar gestandaardiseerde kasten en keukenelementen. Piet Zwart leverde hiervoor het ontwerp en de in 1938 geïntroduceerde Bruynzeel-keukens werden een groot succes.^50.

50. De eerste plannen voor een efficiënte keuken-inrichting met standaardkastjes dateerden al van 1936, maar het kostte nog twee jaar voordat een goed model was ontwikkeld (50 jaar Bruynzeel, o.c. (noot 36), p. 44-46). Mogelijk was het bedrijf mede geïnspireerd door de praktische publicatie van K. Limperg, G.J. Meyers en R. Lotgering-Hillebrand, Keukens, Rotterdam 1935. Zie voor de ontwikkeling van de Nederlandse keukenvormgeving in het Interbellum P. Fuhring, ‘Doelmatig wonen in Nederland’, in: Nederlandse kunstnijverheid en interieurkunst, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 1980 deel 31, Haarlem 1981, 575-585.

Ongewisse toekomst

In 1940 legde de Tweede Wereldoorlog de bouwnijverheid vrijwel lam, waardoor Bruynzeel's Deurenfabriek een moeilijke periode doormaakte en op andere producten overschakelde.^51. Na de oorlog verliep het herstel moeizaam door het gebrek aan bouwmaterialen en deviezen. Bovendien was de situatie op de Nederlandse deurenmarkt problematisch geworden door de sterkere concurrentie, de niet gehaalde prognoses voor de woningproductie en vooral door de grote veranderingen in de woningnormen. Anders dan na de Eerste Wereldoorlog werd hier bij de Wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog de invoering van gestandaardiseerde woningtypen door de krachtige overheidssteun massaal aanvaard.^52. Door de toepassing van gereduceerde woningplattegronden (zonder kelders, zolders, schuifdeuren of ingebouwde kasten) en later ook van open keukens en ‘doorzonwoningen’, daalde het aantal deuren per woning drastisch. De belangstelling voor paneeldeuren nam af en er ontstond een overproductie. In 1982 bleek bedrijfssanering voor Bruynzeel onontkoombaar.^53. Van het grote fabriekscomplex te Zaandam zijn de eens zo moderne droogkamers recentelijk afgebroken, evenals de vroegere directeurswoning ‘Stormhoek’ met De Stijl-interieur. De overige bedrijfsbebouwing bestaat nog, met inbegrip van het kantoor. De toekomst is echter ongewis en het is te hopen dat het oude deel van het Bruynzeel-complex, industrieel monument van de modeldeuren van de moderne tijd, de volgende eeuw nog zal halen.

51. Door vooruitziende blik van Bruynzeel was een grote voorraad triplex aangelegd en besloten tot de productie van houten zeilboten (Valken) en speelgoed; dit had ook tot doel om personeel uit de oorlogsindustrie te houden (zie 50 jaar Bruynzeel, o.c. (noot 19), 78-83).

52. Zie voor de naoorlogse woningbouwproductie, overheidssteun en ontwikkeling van standaardplattegronden in Nederland: De Vreeze, o.c. (noot 22), 233-339 en H.T. Siraa, Een miljoen woningen, de rol van de rijksoverheid bij Wederopbouw, Volkshuisvesting, Bouwnijverheid en Ruimtelijke Ordening (1940-1963), 's-Gravenhage 1989.

53. Om de afzetmogelijkheden te vergroten zocht Bruynzeel opnieuw expansie in het buitenland, o.a. in Zuid-Afrika; zie voorde naoorlogse bedrijfsontwikkeling: Giljam, o.c. (noot 19), 134-135.