Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 80]

Ben Kooij
De spouwmuur in oude Nederlandse buitenhuizen
Een eerste verkenning van de oudste voorbeelden

Spouwmuren zijn tegenwoordig zo algemeen bekend, dat zij uit de bouwpraktijk niet meer weg te denken zijn. In de bouwhistorie kunnen de schaarse voorbeelden van vóór ca 1850 tot de curiosa gerekend worden.
De vroegste toepassingen bij buitenhuizen komen in de westelijke provincies voor. De opdrachtgevers uit de meer vermogende milieus gaven de architecten van het Hollands Classicisme opdracht hun buitenhuis te ontwerpen. De bouwtraditie heeft er voor gezorgd dat de spouwmuur, die als idee mee kwam met de introductie van het Classicisme in Nederland, in de tijd vóór 1850 eigenlijk nauwelijks plaats kreeg. Pas vanaf begin deze eeuw krijgt de spouwmuur brede erkenning.

Begrippen

Een woonhuis-spouwmuur is een muur die bestaat uit twee evenwijdige, door een smalle luchtruimte, een zogenoemde spouw, gescheiden muren.^1. Omdat voor muren bijna alleen baksteen werd toegepast bij de bouw van huizen, was vochtwering het grootste voordeel van spouwmuren. Eénsteens muren zijn niet waterdicht, zodat de binnenzijde tamelijk vochtig kan zijn.

Bij huizen zijn spouwmuren meestal buitenmuren die bestaan uit een binnen- en een buitenblad.

Tegenwoordig wordt de tussenruimte, de spouw, opgevuld met een hoogwaardig isolatiemateriaal om het warmteverlies te beperken. De breedte van de spouw varieert in de meeste gevallen tussen de vijf en tien centimeter.

Het zogenoemde dichtsteken van de spouw past men toe als het kozijn voor of achter de spouw geplaatst moet worden. Wanneer op verschillende plaatsen de spouwmuren dicht gemetseld zijn, dus niet alleen bij de kozijnen maar ook bijvoorbeeld op de hoeken van het gebouw, spreekt men over onvolwaardige spouwmuren. Er ontstaan als het ware kamers in het metselwerk. Het nadeel van dit type spouwmuur is de koude- en vochtbrug, plaatsen waar kou en vocht de woning kunnen binnendringen.

Spouwmuren waarvan de bladen niet gekoppeld zijn met hetzelfde metselwerk, zowel horizontaal als verticaal, worden volwaardige spouwmuren genoemd.

Het voordeel is dat koude- en vochtbruggen bijna geen problemen vormen. Bij dit tweede type spouwmuur is alleen bij de kozijnen en doorgangen de muur soms dicht gestoken. Vergeleken met het eerste type is het tweede type echter minder stabiel.

1. Onder een spouwmuur wordt niet verstaan een tweetal muren die, ooit gescheiden door de osendrup, door verbouwingen samen zijn gevoegd; de ‘spouw’ is hier veelal meer dan tien cm. Spouwmuren worden meestal in één keer gebouwd, maar het is mogelijk dat men later bij een enkele muur een extra muur aanbrengt, zodat een spouwmuur ontstaat. Hiervan zijn (nog) geen oude voorbeelden bekend.

De eerste spouwmuren

Bij Huis ten Bosch in het centrum van Maarssen, het oudste nog bestaande buitenhuis aan de Vecht en een van de vele die in de 17de eeuw door vermogende Amsterdammers daar gebouwd werden, zijn spouwmuren aangetroffen.^2. De Amsterdammer Pieter Belten, zwager van de Amsterdamse burgemeester Joan Huydecoper, liet Jacob van Campen (1596-1657) tussen 1627-'29 in de bocht van de Vecht het buitenhuis bouwen. Het huis heeft een T-vormige plattegrond en naar alle waarschijnlijkheid rondom een volwaardige spouwmuur.

De tot nu toe oudste bekende tekening waarop (onvolwaardige) spouwmuren staan aangegeven is van de Amsterdamse architect Philips Vingboons (1607-1678) uit 1642. Het betreft hier het definitieve ontwerp voor het buitenhuis Vredenburg in de Beemster.^3. Frederick Alewijn (1603-1665), een vermogend koopman en architectuurminnaar, gaf zowel Philips Vingboons als Pieter Post (1608-1669) opdracht om ontwerpen te maken voor dit buitenhuis.^4.

2. Op een tweetal restauratiefoto's uit de collectie van de RDMZ zijn in de zijgevels van het huis spouwmuren waar te nemen. De muren zijn ca 43 cm dik en opgebouwd uit eensteens-buitenmuur (dragende muur) en een halfsteensbinnenmuur; daartussen een kleine spouw.

3. Koen Ottenheym, Philips Vingboons (1607-1678) Architect, Zutphen 1989, 59, 177, 210. In het eerste afbeeldingenboek van P. Vingboons uit 1648 is het definitieve ontwerp opgenomen I 33 en I 34; een eerder ontwerp mèt spouwmuur van hetzelfde huis is eveneens hierin opgenomen I 46 en I 47.

4. Ottenheym, zie noot 3, 47-59. Op de tekeningen van de 17de-eeuwse architect Pieter Post kon tot op heden nog geen spouwmuren ontdekt worden.

[p. 81]

1 Voorgevel van Huis ten Bosch in Maarssen; RDMZ, IJ. Th. Heins 1996

De eerste tekeningen van Vingboons dateren uit 1639, het definitieve ontwerp is van 1642. Niet op al zijn ontwerpen staan spouwmuren aangegeven.

Uiteindelijk werd niet zijn ontwerp gerealiseerd, maar dat van Pieter Post. Het huis bestaat al geruime tijd niet meer.

Een voorbeeld uit de tweede helft van de 17de eeuw is huis De Nes te Nigtevecht van de Amsterdamse architect (stadsmetselaar en keurmeester van baksteen) Herbert Kramer († 1705). Het is in opdracht van Pieter Reael gebouwd in 1687. Er is van het huis een tekening bekend uit 1700 van D. Stoopendaal, waarop duidelijk een volwaardige spouwmuur is te zien.

18de-eeuwse voorbeelden

In het eerste stenen woonhuis in Broek in Waterland, Leeteinde 12 is een (volwaardige) spouwmuur aangetroffen. In 1740 werd het huis gebouwd in opdracht van Jan Hillebrandsz Verlaan en Vroutje Pieters Kok. Beiden waren afkomstig uit Broeker regentenfamilies.^5. De vochtige streek bracht de ontwerper er waarschijnlijk toe om een spouwmuur toe te passen met een smalle spouw van vijf cm en de begane grond een viertal treden boven het maaiveld aan te brengen. De balklaag is hier opgelegd in de buitenmuur.^6.

Bij Huis Zypendaal te Arnhem heeft Dik Berends tijdens de restauratie in de jaren 1979-'82 vastgesteld, dat de muren uitgevoerd waren als onvolwaardige spouwmuren. In 1762-'64 is het naar alle waarschijnlijkheid gebouwd door stadsarchitect Hendrik Viervant in opdracht van mr. Hendrik Willem Brantsen, secretaris van Arnhem.^7. De muurdikte was totaal 56 cm, het binnenblad was halfsteens, de spouw ca 9 cm en het buitenblad was anderhalfsteens. Het huis staat deels in het water, en dat is waarschijnlijk de reden waarom hier spouwmuren zijn toegepast.

Uit de late 18de eeuw is een tekening bekend van P.E. Duyvené waarop volwaardige spouwmuren staan aangeven. Het betreft het uit 1789 daterende huis Buitenrust aan het Zuider Buiten Spaarne te Haarlem.

5. R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue, P.T.E.E. Rosenberg, Huizen in Nederland, Friesland en Noord-Holland, Amsterdam-Zwolle 1993, 316-319. In 1862 werd er door Adriaan Tolk een kruidenierswinkel in gevestigd. Bij de restauratie van 1971-'72 werd het vroeg 19de-eeuwse winkelinterieur verwijderd en geschonken aan het Openluchtmuseum te Arnhem.

6. Vriendelijke mededeling van H.J. Zantkuijl te Hoorn.

7. J.C. Bierens de Haan, ‘Huis Zypendaal’, in Gelders Landschap, jrg. 5 no. 2, juni 1983, 10-11. Het oude huis werd afgebroken.

Technische ontwikkeling

Bij de spouwmuren uit de 17de, maar ook uit de 18de en 19de eeuw, is het buitenblad steeds de dragende muur en minstens eensteens dik. De spouw bevindt zich dan ‘binnen’. De niet-dragende muur, soms wel spouwmuur genoemd, werd dus aan de binnenzijde van de bouwmuur toegevoegd. Deze wijze van bouwen sloot bij de bouwtraditie uit die tijd aan. Er gold toen de regel dat een halfsteensmuur geen balkdragende muur mocht zijn. Vrij spoedig, waarschijnlijk al ten tijde van P. Vingboons, ontstond de onvolwaardige spouwmuur, die een ‘verbetering van de spouwmuur’ was. De architectuur moet het mogelijk maken om een spouwmuur toe te passen.

Een gevel met veel ramen, glas en kleine muurdammen leent zich veel minder om dubbele muren toe te passen dan een blinde gevel. Om die reden komt op het ontwerp voor het buitenhuis Vredenburg een onvolwaardige spouwmuur die gedeeltelijk is uitgevoerd voor.

Tot begin deze eeuw kwamen de twee typen ongeïsoleerde spouwmuren naast elkaar voor. Omdat in de spouwmuren van historische huizen geen isolatie is

[p. 82]

2 Beemster, gepubliceerde versie van het definitieve plan voor huis Vredenburg (plattegrond en voorgevel) van Philips Vingboons; coll. RDMZ

aangetroffen kan men de conclusie trekken dat men aan de thermische isolatie geen hoge eisen stelde. Bij andere toepassingen van spouwmuren paste men wel isolatiemateriaal toe, zoals turfmolm en zaagsel bij ijsopslagplaatsen. Vanaf begin deze eeuw (en nu nog steeds) komt hoofdzakelijk de volwaardige spouwmuur (twee maal halfsteens) voor, waarvan het binnenblad de dragende muur is.

Oude benamingen

Pieter de la Court van der Voort (1664-1739) gebruikt in zijn boek ‘Byzondere Aenmerkingen Wegens het aenleggen van Pragtige en Gemene Landhuizen, Lusthoven, Plantagien, en aenklevende Cieraden’ uit 1737 een viertal benamingen voor hetzelfde begrip door elkaar: 1) dubbele muuren, 2) gespouwde muuren, 3) spouw-muur, 4) gespouwe muuren.^8.

Door het ontbreken van oude bestekken van (buiten) huizen is men voor oude benamingen aangewezen op bestekken van andersoortige objecten. In het bestek van het Gemeenlandshuis te Diemen uit 1726 komt men het begrip ‘gespouwde muren’ tegen.^9. In het bestek van het Nieuw Wees- en Armenhuys tot Oostzaandam uit 1737 gaf men de spouwmuur slechts in een omschrijving aan.^10.

Het woord ‘spouw’ is afgeleid van het Middelnederlandse ‘spouden’ dat splijten betekent.^11. Vanaf omstreeks 1850 komt de benaming spouwmuur algemeen voor. Werd voorheen het begrip spouwmuur (taalkundig) af en toe met een bijvoeglijk naamwoord aangeduid, na 1850 wordt het dus uitsluitend aangegeven met een zelfstandig naamwoord.

8. Pieter de la Court van der Voort, Byzondere Aenmerkingen Wegens het aenleggen van Pragtige en Gemene Landhuizen, Lusthoven, Plantagien, en aenklevende Cieraden, Amsterdam 1737, 234-236. De vierde benaming wordt in de inleiding genoemd.

9. Amsterdam, Archief van Hoogheemraadschap Amstelland. ‘Bestek en de Conditien, waar na de Heeren Dykgraaf en de Hooge Heemraaden van den Zeeburg en de Diemerdyk sullen aanbesteeden by inschryvinge,............ tot het maaken en opbouwen van een Huys, agter den Zeedyk aan Jaaphannes, even buyten de stad Amsterdam,....’
Kopje 10 uit het bestek: ‘....Overmits de voorgevel geen gespouwde muur heeft gelyk d'andere buyten muren, en geen loot in de selve word gelegd, sal den Aanneemer op ider boven drumpel van de kosynen, loot moeten leggen van 10 duym breet en so lang als ider kosyn breet is, ook op alle de steene neuten onder de kosynen stukken loot so groot als de stylen in 't vierkant zyn...’ Kopje 14 uit het bestek: ‘.....Op de tweede verdieping in de groote kamer na de Iperslooter Sluys te maken en op te metselen, alsmede in alle de kamers tegen de endel ofte symuuren en tegen de agtergevel, na dat alvorens de strooken loot wel tegen de muren zullen zyn opgeslagen, halve steensmuren, dienende voor de gespouwde muren tot boven met de derde laag balken gelyk,...’.

10. Bestek uit 1737 voorde bouw van een Nieuw Wees en Armenhuys te Oostzaandam. Hoofdstuk 3: ‘Dan ter hoogte van 24 voeten de muur regt op een mop dik, met een half steens muur van goütze bovensteen, aan de binnenkant een duijm van den ander af.......’. Met dank aan de heer S. de Jong te Zaandam; hij heeft een kopie van het bestek in bezit.

11. N. van Wijk, Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche taal, 's-Gravenhage 1912. In oude bouwkundeboeken komt het begrip splijtmuren voor, maar hiermee worden geen spouwmuren bedoeld, maar doorgaande dragende binnenmuren die de verdieping splijten, indelen.

De spouwmuur in de bouwkundige literatuur

In de bouwkundige literatuur uit de 17de en 18de eeuw is over spouwmuren niets te vinden: de twee meest bekende boekwerken, het uit 1681 daterende

3 Tekening (plattegrond en achtergevel) uit ca 1700 van Huis de Nes te Nigtevecht van D. Stoopendaal naar ontwerp van architect H. Kramer; coll. RDMZ

[p. 83]

bouwkundeboek van Goeree en de handleidingen voor de metselaar van Cornelis Redelykheid en Corn. Joh. Krayenhoff uit 1775, melden hier niets over.^12. Een belangrijk Nederlands werk over bouwkunde is in 1833 uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Deze Handleiding tot de Burgerlijke Bouwkunde, geschreven door Leendert van Heusden, diende tot het geven van doelmatig onderwijs aan handwerksgezellen in de burgerlijke bouwkunde. Hoewel uitgebreid wordt ingegaan op de diverse bouwmaterialen, worden de gezellen niet onderwezen over spouwmuren.^13. Blijkbaar was rond 1833 de spouwmuur nog niet ingeburgerd. Hetzelfde geldt voor de ‘Handleiding tot de kennis der Burgerlijke en Militaire Bouwkunst voor de Kadetten der Genie’ uit 1850.^14.

Kort na het midden van de 19de eeuw komen de eerste vermeldingen. In bijna alle bouwkundeboeken die vanaf ca 1870 verschijnen, zijn korte passages gewijd aan de spouwmuur. Een eerste boek is bijvoorbeeld het ‘Handboek voor Burgerlijke Bouwkunst’ van Van Grieken uit 1871. Vergeleken met de stroom bouwkundeboeken en handleidingen voor de metselaar zijn de bouwkundige handwoordenboeken iets eerder met het verschijnsel spouwmuur. Zo vermeldt architect Pijtak de spouwmuur al in 1848.^15.

Pas in het begin van de 20ste eeuw komt er over de spouwmuur voor het eerst wat polemiek op gang, vooral uit de Delftse hoek.

12. W. Goeree, D'Algemeene bouwkunde volgens de d'antike en hedendaagse manier, Amsterdam 1681. Het boek geeft wel duidelijk de traditie weer hoe men in die tijd bouwde. In plaats van technische noviteiten vindt men er gegevens over de rol van de bouwmeester en over de orden welke men precies moet volgen. ‘Den Metzelaar als een van de vier boukundige Ambagten, speeld in den Huisbou nevens den Timmerman by na de meeste rol: in alles wat hy van 't zijne daar aan toebrengt, en van hem geweten werd, moet den Bouwmeester grondig afgericht zijn’. Opmerkelijk is het feit dat er rijkelijk wordt gestrooid met Bijbelse namen, vergelijkingen en citaten, zoals men dat in geen enkel ander bouwkundeboek tegenkomt.
Corn. Joh. Krayenhoff en Cornelis Redelykheid, De aloude metzelwerken, vergeleken tegen de hedendaagsche, of vertoog, waarom de zwaare muren, van dezen tyd, krachteloos en bouwvallig zyn, in tegenoverstelling van die der ouden, beoordeeld en wederlegd door Cornelis Redelykheid, 's-Gravenhage 1775.

13. Leendert van Heusden, Handleiding tot de Burgerlijke Bouwkunde, uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, Amsterdam-Uithoorn 1833.

14. Jhr. C.M. Storm van 's-Gravesande, Handleiding tot de Kennis der Burgerlijke en Militaire Bouwkunst voor de Kadetten der Genie, Breda 1850².

15. G.C.W. Pijtak, Architect, Hoofd-opzigter bij den Aken-Maastrichtschen Spoorweg, Bouwkundig Woordenboek, 's-Hertogenbosch 1848, 560; L. van Puyvelde, Handwoordenboek voor de Bouwkunst en de Oudheidkunde, 's-Gravenhage 1924, 98.

Spouwmuren op ontwerp- en bouwtekeningen

Op het al genoemde ontwerp van P. Vingboons voor huis Vredenburg wordt de spouw in de korte westgevel (regengevel) en oostgevel (boekenkastgevel?) duidelijk aangegeven met twee lijnen. Niet altijd werden op ontwerptekeningen spouwmuren zo aangegeven. In bepaalde gevallen, vooral in de late 18de en de eerste helft van de 19de eeuw, werd de spouw enkel met een zwarte lijn aangegeven. De tekening van D. Stoopendaal van huis de Nes is hiervan een karakteristiek voorbeeld.^16. Dezelfde wijze van een spouw aangeven vindt men bijvoorbeeld ook op de tekeningen uit 1814-'16 van B.W.H. Ziesenis voor de uitbreiding van Paleis Noordeinde te Den Haag. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw worden in bijna alle gevallen de spouwmuren, als zij aanwezig zijn, duidelijk aangegeven met twee muren.

16. Spouwmuren zijn mogelijk nog te vinden op tekeningen of in werken van de volgende architecten: Daniël Stalpaert (1615-1676), Arent van 's-Gravensande (1662 †), Adriaen Dortsman (1625-1682), Steven Vennecool (1657-1719), Jean Coulon (1678-1760), de groep van de architectenfamilie Husly-Otten (18de eeuw), Abraham van der Hart (1747-1820), Jan de Greef (1784-1835) en de Genie.

De introductie in Nederland

De bakstenen spouwmuur kan op twee manieren zijn ontstaan. De eerste mogelijkheid is dat het idee afkomstig is uit de houtbouw: een houten wand van regels met een binnen- en een buitenbetimmering.

4 Voorgevel Leeteide 12 te Broek in Waterland, voor de restauratie; RDMZ, G.J. Dukker 1964

De tussenruimte kan eventueel met isolatiemateriaal of tochtremmers zijn opgevuld. Wanneer deze constructie wordt ‘vertaald’ in steen, dan heeft men de spouwmuur. Deze relatie is moeilijk aan te tonen.

Een andere mogelijkheid is dat de spouwmuur al lang bekend was, afkomstig uit andere cultuurperiodes of -stromen of het buitenland. Pieter de la Court van der Voort is een van de eersten die iets over spouwmuren heeft gepubliceerd, terwijl men het van hem eigenlijk niet zou verwachten. Hij is immers geen bouwkundige of architect. Hij wordt in de literatuur wel gekarakteriseerd als een dilettant-tuinarchitect. Hij geeft aan dat hij niet de ontdekker van de spouwmuur is. In zijn inleiding schrijft hij: ‘Hunne muren waren veeltyds dubbelde, en van goede steenen met steen-kalk gemetzelt, op dat de regen niet zoude doordringen;...’.^17. Hij heeft het hier over de ouden, onze voorouders, waarmee hij de Grieken en Romeinen bedoelt, met andere woorden zoals Vitruvius het beschrijft.^18. Pieter de la Court, een zeer ontwikkeld en vermogend man (multimiljonair), zal zeker een heruitgave van Vitruvius gelezen hebben en hieruit ideeën hebben opgedaan.

Juist bij de theoretische architecten van het Hollands Classicisme leefde veel belangstelling voor de tien boeken van Vitruvius. De architecten J. van Campen en P. Vingboons waren van huis uit geen technisch onderlegde bouwkundigen, zodat de spouwmuur als innovatie zeer waarschijnlijk niet van hen is. Zowel in de ontwerpen als in de uitvoering van gebouwen probeerden zij de ideeën van Vitruvius toe te passen.

17. Pieter de la Court, zie noot 8, 5-6. ‘... Daerentegen bestaen veele hedendaegse Landhuizen uit meer verdiepingen, met dunder, en geen gespouwe muuren opgehaelt, waer in groote lichten met groote glazige schuifraemen gestelt zyn, de welke niet alleen van buiten geen houte vensters hebben, maer slegts van binnen met zeeer dunne blinden, die het licht naeulyks afkeeren, voorzien zyn;......., dog vooral de doorslaende vogtige muuren in het voor- en najaer, aen 's mensen gezontheid, en de daer in zynde meubelen ten uiterste nadeelig en schadelyk zyn; dae by komt dat de meeste hedendaegse Gebouwen met derzelver Cieraeden veeltyds zoo ontydig en haestelyk geplaetst worden, dat ze dikwils aen 't vergaen zyn, eer de regte tyd van haer gebruik aenkomt.’

18. J.H.A. Mialaret, Vitruvius' Bouwkunst, vertaald en toegelicht, Maastricht 1914, 37, 238. De Romeinen pasten dubbele muren, vloeren en plafonds toe bij hun warme badhuizen; het was bedoeld als warmte-isolatie. Pagina 37: ‘.....4. Wenscht men niet in dat euvel te vallen, dan zal men, door een middenruimte (daartoe) vrij te houden, achter (en tevens) tusschen de buitenzijdsche muurwanden, inwendig twee-voets (vullings-) muren optrekken, 't zij uit behakten rooden steen of uit gebakken tichel-steenen, of uit lagen van “harden steen”, en er tevens de buitenwanden met ijzeren ankerhaken en lood mede in verbinding brengen.......’

Conclusies

In de late 16de en de vroege 17de eeuw werd de spouwmuur waarschijnlijk nog niet toegepast.

[p. 84]

5 Huis Zypendaal te Arnhem; RDMZ, P.v. Galen 1996

Er zijn geen voorbeelden uit deze periode bekend.

Wel zijn er duidelijke aanwijzingen dat met de komst van het Classicisme in Nederland de spouwmuur werd geïntroduceerd. De oudste voorbeelden komen uit de tijd van de opleving van de bouwactiviteiten na het Twaalfjarig Bestand (1609-'21). Bij de particuliere (buiten)huizen werden de eerste spouwmuren toegepast. De vermogende opdrachtgevers wilden extra financiële middelen uitgeven voor meer comfort in het binnenklimaat van hun huizen.

Bleef de toepassing van de ongeïsoleerde spouwmuur in de 17de eeuw hoofdzakelijk beperkt tot de particuliere (buiten)huizen, rond 1700 werd het toepassingsgebied allengs groter en zijn er meer voorbeelden van geïsoleerde spouwmuren. Bekend zijn toepassingen in een weeshuis, een museum, enkele oranjerieën en ijskelders. Uit de tijd na het midden

6 Ontwerp uit 1789 van de Amsterdamse architect P.E. Duyvené voor het landhuis Buitenrust aan het Zuider Buiten Spaarne te Haarlem; GAH

van de 19de eeuw zijn grote aantallen toepassingen bekend.

Oude spouwmuren zijn moeilijk te herkennen zodat ze vaak bij toeval, bijvoorbeeld tijdens restauraties, worden ontdekt. In de oude stadscentra vindt men ze nagenoeg niet, omdat men dikwijls te maken heeft met gebouwen met middeleeuwse kernen.

In het begin van de 20ste eeuw is men nieuwe wegen gegaan. Vragen over energiebesparing en optimale vochtwering kwamen aan de orde. Vooral na de Tweede Wereldoorlog maakte de spouwmuur een sterke ontwikkeling door; niet alleen in praktische, maar ook in theoretische zin. Uitgebreide verhandelingen over de zogenoemde beredeneerde spouwmuur treft men aan in de moderne bouwkundeboeken.^19. Mede door de bouwfysica heeft de spouwmuur een vaste plaats gekregen in de bouwwereld.

19. Bijvoorbeeld: Algemene Bouwkunde, Onder redactie van C.G. Engelsman, C. Punselie, A. van der Tol, en H. Uffen, Delft 1984⁶.