Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 70]

Hein Hundertmark en Bart Klück
De 16de-eeuwse boogstelling van de Hof van Zevenbergen te 's-Hertogenbosch.
Een fragment van het Bossche stadhuis teruggevonden

Af en toe kan er iets heel speciaals gedocumenteerd worden in de wereld van de bouwhistorie. Tijdens de restauratie van de Hof van Zevenbergen te 's-Hertogenbosch was dat een dichtgemetselde natuurstenen boogstelling (afb. 1). Deze werd voor het eerst bekeken door W.F. Weve toen hij dit complex als afstudeerproject voor de Technische Hogeschool Delft in de jaren 1981-1983 onderzocht.^1. Aan zijn bevindingen worden thans de opmetingen van Hein Hundertmark toegevoegd, voorzien van commentaar dat door Bart Klück bewerkt werd. Hundertmark kwam tot een documentatie tijdens de restauratie in de jaren 1990-1992 waarbij verschillende onderdelen gedetailleerd bekeken konden worden.

1 Toestand boogstelling in 1983 (foto W.F.Weve 1983).

1. W.F. Weve, Hof van Zevenbergen, 's-Hertogenbosch. Delft 1984, afstudeerrapport (5 delen); W.F.Weve, De boogstelling in de Hof van Zevenbergen te 's-Hertogenbosch. Delft 1992, niet gepubliceerd artikel (archief RDMZ); W.F.Weve, ‘'s-Hertogenbosch; Hof van Zevenbergen Keizerstraat 12’, Bulletin KNOB jrg. 1983 nr.2. mei 1984.

[p. 71]

2 P.J. Saenredam (1597-1665). Het stadhuis van 's-Hertogenbosch. Gesigneerd en gedateerd: Pr. Saenredam fecit, anno 1632 7 maent 10 dach. Pen en aquarel, 46×31cm. Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv. A3657. (foto Rijksmuseum Amsterdam).

Tot aan het onderzoek van Wim Weve bestonden er twee hypothesen over de boogstelling van de Hof van Zevenbergen: het zou een relict van een uitgebreidere 16de-eeuwse galerij van de Hof van Zevenbergen zijn geweest, danwel een herplaatst oxaal uit de voormalige Joriskapel.

Wim Weve kon deze opvattingen over de boogstelling vervangen door een goed onderbouwde verwijzing naar het laat-gotische bordes van het stadhuis aan de Markt in 's-Hertogenbosch. Daarvoor vergeleek Weve niet alleen oude afbeeldingen op schilderijen en tekeningen van dit bordes, maar raadpleegde ook 16de-eeuwse archieven met betrekking tot de bouw van de stadhuispui. De meest informatieve oude afbeelding is een door Pieter Saenredam in 1632 gemaakte tekening (afb. 2).

Volgens Weves reconstructie bestond de pui uit een open galerij, bestaande uit een driedelige boogstelling

[p. 72]

3a Documentatietekening, situatie boogstelling Hof van Zevenbergen 's-Hertogenbosch 1992. (tekening H.F.G. Hundertmark 1992).

aan de voorkant en een enkelvoudige boog aan de zijden. Daarop rustte een door gewelven gedragen bordes, dat aan drie zijden door een stenen balustrade met gotische traceringen was omgeven. De bogen waren voorzien van smeedijzeren trekstangen. In de 17de eeuw is deze pui verdwenen, het laatst de aanvankelijk herplaatste balustrade aan het eind van die eeuw (in 1693). Bij de bouw van een éénlaags vleugel van de Hof van Zevenbergen langs de Keizerstraat werd de boogstelling in de binnenplaatsgevel aangebracht. Weve vond niet alleen duidelijke aanwijzingen die op her-montage wezen, maar ook toevoegingen en aanvullingen, waarvoor elementen van onbekende herkomst (zoals een fragment van een grafplaat) benut waren. Tijdens de uitvoering van de restauratie-werkzaamheden werd de boogstelling aan alle zijden vrijgemaakt van aanbouwsels en dichtzettingen (afb. 3a). Daarbij bleek dat er van de linkerboog zoals verwacht vrijwel niets over was. Verder kwamen sommige toegevoegde onderdelen geheel in het zicht, zoals het voornoemde fragment van een grafplaat (afb. 4).

Tot de belangrijkste vaststellingen behoort de vondst van trekstang-gaten, die in de huidige situatie niet functioneren of niet gefunctioneerd kunnen hebben, maar wel precies overeenkomen met trekstangen die Saenredam tekende. Een aansluiting voor de vroegere gewelven aan de achterzijde van de bogen werd niet aangetroffen, maar de ruwe afwerking van het achtervlak maakt het zeer aannemelijk dat dit kenmerk opzettelijk verwijderd is. Ook bleek het geheel van hardsteen, zandsteen, baksteen en toegevoegde pleisterdecoratie met een blauwe verf tot eenheid geschilderd te zijn (afb. 3b). Behalve de in de jaren '80 gevonden steenhouwersmerken kwamen er nog twee onbekende merken te voorschijn (afb. 5). Eén van de merken komt ook voor in de St. Jan op een pijler, die waarschijnlijk tijdens de bouwperiode 1505-1517/1522 geplaatst is. De door Weve in de historische bronnen gevonden bouwer van de stadhuispui, Jan Derkennis (uit Erquennes in Henegouwen), was in diezelfde periode als meester-steenhouwer in de St. Jan werkzaam. Zijn werk aan het stadhuis vertoont zowel gotische als renaissance stijlkenmerken (afb. 3c). Dit is aan het bewaard gebleven fragment in de Hof van Zevenbergen heden ten dage nog af te lezen.

[p. 73]

3b Reconstructie 17de-eeuwse situatie boogstelling Hof van Zevenbergen 's-Hertogenbosch. (tekening H.F.G. Hundertmark 1992).

3c. Reconstructie 16de-eeuwse situatie bordes stadhuis 's-Hertogenbosch naar P.J. Saenredam. (tekening H.F.G. Hundertmark 1992).

[p. 74]

4 Documentatietekening grafplaat/kapiteel boogstelling Hof van Zevenbergen 's-Hertogenbosch. (tekening H.F.G. Hundertmark 1992).

5 Steenhouwersmerken. *Het met een in de St. Jan aangetroffen voorbeeld corresponderend merk. (tekening H.F.G. Hundertmark 1992).

Het gedetailleerde onderzoek toont aan dat dankzij een bouwhistorisch onderzoek, voorafgaande en tijdens de verbouwing, eerdere vaststellingen of hypothesen meer bewijslast kunnen krijgen. Het omvangrijke onderzoek van Weve naar de bouwgeschiedenis van de Hof van Zevenbergen kan nu, na de restauratiecampagne, met vele documentatie-tekeningen aangevuld worden.