Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 29]

Dick Zweers
Van stergebinten en torenspitsen, een merkwaardige kapconstructie boven de koorsluiting van gotische kerken

Hoewel het vakmanschap van middeleeuwse timmerlieden niet zelden bewondering afdwingt, mag niet uit het oog worden verloren dat de tijd voor een negatieve selectie heeft gezorgd. Het minder goede is verdwenen of heeft slechts door verbetering zijn bestaan kunnen rekken. Inspiratie door de voorbeelden van Dik Berends leidde tot een aanpak waarbij het onderwerp niet alleen bouwhistorisch maar ook thematisch wordt benaderd. Gekozen is ook voor plaatsing in een breed kader. Vergelijkend onderzoek van houtconstructies levert een beeld op van de ontwikkeling die ze als gevolg van ‘trial and error’ hebben doorgemaakt. De introductie van de gotische koorsluiting bij kerkgebouwen kon gevolgen hebben voor de kapconstructie. Waar een schorende langsondersteuning niet volstond, bood het stergebint een oplossing. Het vertoont constructieve verwantschap met een zekere groep torenspitsen.

Inleiding

Het dak boven de koorsluiting van gotische kerken blijkt in een aantal gevallen te zijn ondersteund door spanten die - in plattegrond gezien - stervormig geplaatst zijn. Kortheidshalve wordt dit begrip aangeduid met de term stergebint. Deze bijdrage heeft een oriënterend karakter en wil de aandacht vestigen op dit merkwaardige fenomeen dat tot dusver in de literatuur nauwelijks aandacht kreeg. Een uitputtende behandeling zou meer studie en ruimte vergen dan in dit kader mogelijk is. Wanneer die gelegenheid zich voordoet, zouden ook constructieve details en dateringen moeten worden bestudeerd en heroverwogen, want ‘je leert een oud gebouw niet kennen zonder er aan te peuteren’, zegt Berends terecht. Aan de hand van één onderzocht voorbeeld (Terwolde Gld) en een bouwhistorisch verkende constructie (Elburg) is getracht samen met andere voorbeelden een zo compleet mogelijk overzicht van het stergebint te geven waarbij het fenomeen in een breder verband wordt geplaatst (zie afb. 1 ).^1.

1. De voorbeelden zijn hoofdzakelijk te danken aan raadpleging van visueel materiaal en terloops vermelde gegevens. Bronnen waren ondermeer; H. Janse, Houten kappen in Nederland 1000-1940, Delft 1989 en verschillende delen van de Geïllustreerde Beschrijving. Van volledige verwijzing is afgezien omdat registers aldaar het zoeken gemakkelijk maken. Verder is het tekeningen-archief van de Rijkdienst voor de Monumentenzorg geraadpleegd. De auteur houdt zich aanbevolen voor inlichtingen omtrent het bestaan van stergebinten die niet vermeld zijn.

Voorgeschiedenis

Bij romaanse kerken kunnen we een zuivere sporenkap verwachten. Het merendeel van de weinige nog bestaande voorbeelden is 13de-eeuws. De sporen gaan, zonder enige langsondersteuning, op van de dakvoet tot de nok en ze staan ongeveer een meter uit elkaar. Door haanhouten zijn ze verbonden met het tegenoverliggende exemplaar. In de lengterichting is zo'n kap als gevolg van winddruk vervormbaar. Parallel aan de opkomst van de gotiek vindt een geleidelijke ontwikkeling van sporenkap naar gebintenkap plaats.^2. Gebintjukken worden evenwijdig aan- of dwars op de nok opgetrokken en maken een langsschoring mogelijk. Het dwarsgeplaatste gebint vormt een algemeen gangbare oplossing. De gebinten vormen een repeterende reeks elementen die enkele meters van elkaar zijn geplaatst. Juist onder het dakvlak dragen ze flieringen die de 50 tot 70 cm uit elkaar geplaatste - nu veel lichtere - sporen ondersteunen.^3. Bij toepassing van houten gewelven zijn de gebintjukken doorgaans vanuit het interieur

2. Vergelijk Janse o.c; resp. hoofdstuk II-1a en II-3a-b. Een belangrijke rol speelde de verkrijgbaarheid van materiaal. Grote houtlengtes in zware afmetingen, nodig voor een sporenkap, waren door toenemende bouwactiviteiten steeds moeilijker te bekomen (met dank aan F.J. van der Waard die deze gedachte ontwikkelde). De opkomst van harde dakbedekkingen zal hebben bijgedragen tot de verbreiding van een steviger constructie. Het overlangs onder de nok geplaatste gebint (Nijbroek Gld) bracht een betere langsschoring en een sterkere constructie, maar kwam niet tegemoet aan het eerste probleem omdat zowel voor het gebint als voor de sporen grote houtlengtes nodig waren.

3. Grotere gebouwen zullen in dezen het voorbeeld zijn geweest voor de kleinere. Grote afmetingen, met de daarbij horende op elkaar gestapelde jukken, komen bij kerken vaker voor. Het systeem is evenwel niet wezenlijk anders dan het bij woonhuizen gebruikelijke.

[p. 30]

1 Overzichtskaart waarop respectievelijk zijn aangegeven: * stergebinten boven een stenen gewelf.
∩ gecombineerd met een houten gewelf.
Λ kappen met ingesnoerde eindschilden.

2 (Deel van) een opmetingstekening van de hervormde kerk te Zeerijp door H. van der Wal (Rijksdienst voor de Monumentenzorg), gepubliceerd in de Geïllustreerde Beschrijving van Oost-Groningen ('s-Gravenhage 1940).

zichtbaar. Ze zijn hoog en volgens een inwendige boogvorm afgewerkt. Is er onder de kap een stenen gewelf bedoeld, dan zijn de jukken lager en missen ze een verfijnde afwerking. Anders dan in romaanse kerken vormen koor en absis in gotische kerken een ongedeelde ruimte. Zo wordt de kap boven een veelhoekige koorsluiting onderdeel van de kap boven het koor. Dit kapgedeelte zou, wanneer het op zichzelf zou staan, gemakkelijk naar het westen kunnen overkantelen. De westwaartse druk op het overige deel van de kap is dan ook niet gering.^4. Wanneer een kap niet of onvoldoende in de langsrichting geschoord is, kan vervorming het gevolg zijn. In Zeerijp (Gr. XIVb, afb. 2), waar gebinten ontbreken, is die vervorming aanzienlijk.^5. Dergelijke ervaringen zullen een verbreiding van de gebintenkap hebben bevorderd.

Blijkbaar is de betere langsschoring van de gebintenkap niet altijd afdoende, want ook hier is geconstateerd dat ze naar het westen zijn gaan overhellen. Het meest duidelijk manifesteert zich dit bij onvoltooide kerkgebouwen. Bekend zijn de kerken met een laag schip tussen de toren en het hoge koor. Deze vorm is vaak aantoonbaar een gevolg van gestaakte bouwactiviteiten. De vervanging van een romaans gebouw door een gotisch wordt begonnen bij het koor dat, met het hoofdaltaar als liturgisch middelpunt, het meest waardige deel van een kerkruimte moet zijn.

4. Romaanse kerken kennen dit probleem in principe niet. Ze hebben een rechte koorsluiting (overwegend in het zuiden) of een halfronde absis (vaker in het noorden, de Romano-gotiek buiten beschouwing gelaten). De overkapping van de absis oefent slechts druk uit op een zware tussengevel.

5. Deze kap is bij restauratie vervangen. Door respectvolle herstelling echter kunnen vervormde kappen meestal wel bewaard blijven. Ze hebben zich immers, met al hun gebreken, tot de huidige dag kunnen handhaven.

[p. 31]

3 Opmetingstekening van de kap boven het koor van de hervormde kerk te Terwolde door auteur 1996.

4 Opname van het stergebint In Terwolde; het benedenjuk gezien naar het noorden. Foto auteur 1989.

Het bijpassende nieuwe schip komt niet meer tot stand en een topgevel sluit het koor aan de westzijde af. Waar een toren geen steun biedt aan de kapconstructie kan de druk van de kap de gevel in een hellende positie brengen. Op termijn leidt dat soms tot toevoeging van verstijvingen maar ook wel tot sloop van de topgevel die van weer en wind veel te lijden heeft en voor onderhoud moeilijk bereikbaar is.^6.

6. Vele voorbeelden zijn te vinden in het rivierengebied: Wadenoyen, Silvolde, Wilp, Vorchten, Leur en Dennenburg (N.Br.), maar ook in Vries (Dr.) en Wognum (N.H.). Anderszins hebben ook de Martinikerk in Groningen, de St. Jacob in Den Haag en de St. Janskerken van Utrecht en Maastricht een hoog koor en een lager schip. Als gevolg van herstellingen kreeg Wilp omstreeks 1700 een dakschild aan het westelijk eind van de koorkap. Het overeenkomstige dakschild van de Maastrichtse St. Jan vervangt eveneens een verticale afsluiting die op een afbeelding uit 1612 te zien is (‘Momentopnamen langs de Maas’, J.M.C. Bruijnzeels en J.M.W.C. Schatorjé (red), m.m.v. E.P.M. Voermans, Maastricht 1989; afb. 54).

Overkapping van een veelhoekige koorsluiting

Vele gotische kerken hebben een koorsluiting op basis van vijf zijden van een achthoek, welke in steen of in hout overwelfd is.^7. De eenvoudigste kapconstructie boven een stenen gewelf zien we bijvoorbeeld in de Boxtelse St. Petrus (vergelijk afb. 8a). Het laatste schaargebint is zo ver mogelijk naar het

7. H. Janse toont verschillende oplossingen voor de koorsluiting bij houten gewelven. Als voorbeeld met tegenspanten wordt de Grote Kerk te Alkmaar (o.c. hoofdstuk 3g en; 193, afb. 362) genoemd.

[p. 32]

5 Opname van het stergebint in Terwolde; bovenjuk met makelaar en zetel, gezien naar het oosten. Foto auteur 1989.

oosten opgeschoven. Het bevat een makelaar die op het bovenste juk staat en door de nok naar buiten steekt, alwaar deze een smeedijzeren kruis draagt. Door kepers zijn de vier hoeken van de koorsluiting met de makelaar verbonden. Halve jukken, die in de dekbalk van het volle gebint vergaard zijn, ondersteunen de sluitingsvlakken. Deze constructie - vermoedelijk de meest voorkomende - levert een fraaie dakvorm op welke voldoet aan een ongeschreven esthetische wet, die bepaalt dat de eindschilden van een schilddak steiler moeten zijn dan de zijvlakken. Wanneer een makelaar boven het meetkundig midden van een vijf-achtste sluiting wordt geplaatst, ontstaat een geringere helling van de oostelijke dakvlakken en neemt de westwaartse druk toe. In principe zijn er bij deze variant vier halfgebinten ter plaatse van de kepers. Ze steunen tegen het laatste volle gebint. Een zekere verbreiding kent deze bouwwijze in het noorden, de omgeving van Zwolle en de stad Utrecht (vergelijk afb. 8b).^8.

8. In Zwolle in de Onze-Lieve-Vrouwe- (dendrochronologisch gedateerd in 1417, vriendelijke mededeling D.J. de Vries, Rijksdienst voor de Monumentenzorg) en in de Grote Kerk (ca 1548). In de omgeving van Zwolle te Dalfsen, Vorchten en Zalk. In Utrecht in de Jacobi- en Nicolaikerk.

Binten en tegenbinten

De hierboven beschreven vorm bepaalt eveneens de daken die worden gedragen door een stergebint. In de jaren zestig werd dit door schrijver dezes voor het eerst aangetroffen in de hervormde kerk van Terwolde (zie afb. 3, 4 en 5, alsmede afb. 8c). Een recent bouwhistorisch onderzoek bood gelegenheid tot nadere bestudering. Deze kerk viel onder het gezag van het St. Lebuïnuskapittel te Deventer, dat nauwe connecties met de Utrechtse bisschop had, en het koor van de kerk werd waarschijnlijk rechtstreeks door het kapittel onderhouden.^9. Het heeft één rechte travee en een sluiting, bestaande uit vijf zijden van een achthoek. De kap wordt gedragen door tweejukkige schaargebinten. Onder de dubbele muurplaten zijn trekbalken aangebracht en de spantbenen rusten via blokkeels op deze muurplaten.^10. De sporen die met de gebinten in één vlak staan rusten op hetzelfde blokkeel. Door middel van toognagels zijn de dekbalken van het onderste juk met deze sporen verbonden, terwijl alle sporen uit één lengte zijn gemaakt en bovenin met elkaar verbonden door een haanhout. In hun plaatsing zijn de overige sporen vanuit de gebinten verdeeld, ze rusten op blokkeels en standzonen. Van spantbeen naar fliering gaan wijd uitstaande schoren die boven gepend en beneden gespijkerd zijn.^11. Vanaf de triomfboog zijn er, in de richting van het koor, twee gebinten waarvan het tweede op de scheiding tussen de eerste travee en de koorsluiting staat. Zestig centimeter oostelijk van het meetkundige midden van de denkbeeldige achthoek is een makelaar aanwezig. Rondom de makelaar staat een zestal halfgebinten, die in plaatsing nagenoeg met de diagonalen van de achthoek overeenkomen. Ze vormen onderling een hoek van ongeveer 45 graden. De twee westelijke staan onder een grotere hoek en reiken tot dicht bij het tweede volle gebint.^12. De bedoeling om een schoorsysteem tegenover de oostelijke dakvlakken tot stand te brengen, is duidelijk kenbaar. Tengevolge van een latere herstelling is niet meer te zien hoe de dekbalken van de halfjukken in de makelaar zijn vergaard.^13. Gesneden telmerken in de binten zijn van west naar oost genummerd van 1 tot en met 5, aan de linkerzijde is één van de tekens steeds gebroken.^14. De makelaar die door de nok priemt, bleef behouden vanaf het knooppunt ter hoogte van het eerste juk. Rondom deze makelaar staat ter hoogte van het tweede juk een viertal halfgebinten, zonder tegenbinten. De dekbalken daarvan worden ondersteund door een zetel die aan de makelaar is bevestigd en die bestaat uit een plaat die de makelaar omgeeft. Het principe van de zetel kennen we van een groep torenspitsen die hierna nog ter sprake komt.

9. In dit verband zij gememoreerd dat het bij dorpskerken niet ongebruikelijk was dat koor, schip en toren elk door verschillende instanties werden gebouwd en onderhouden. Een voorbeeld is de kerk van Leur bij Nijmegen. Zie H.J. van Capelleveen en D.J.K. Zweers, De kerk te Leur, geschiedenis en bouw, Leur 1991.

10. Zo ook in Huizinge (Gr. met hoge gewelven, zonder trekbalken), Kampen (koorkapellen Bovenkerk), beide XIV. In Haarlem (koor St. Bavo, ca 1400) en Utrecht (koor Nicolaikerk). In Zwolle in het voormalig Vleeshuis en in (delen van) vijf kerken (koor Bethlehemse kerk, XVa, als oudste voorbeeld). In het schip van de Kamper Bovenkerk en in Bolsward, Sneek, Steenwijk, Nijeveen (Dr.) en Elburg (alle XV). Jonger zijn Utrecht (Jacobikerk en Buurkerk), beide XVIm. Met dank aan G. Berends en D.J. de Vries (Rijksdienst voor de Monumentenzorg) die verschillende voorbeelden aandroegen.

11. De doorgaande sporen, verbonden met de dekbalken van de jukken, wijzen op een overgangsvorm tussen sporenen gebintenkap. De windschoren staan onder een hoek van ongeveer 45 graden met de fliering. D.J. de Vries en schrijver dezes zijn, onafhankelijk van elkaar, tot de bevinding gekomen dat een wijde spreidingshoek van de windschoren als een relatief vroeg kenmerk van kappen moet worden gezien.

12. Een doorgaande makelaar boven de koorsluiting kwam in XIII m reeds in Vlaanderen voor: St. Jacob en St. Gillis in Brugge (Janse o.c; p. 190). Een verwante opstelling kenmerkt het stergebint van de Lutherse kerk in Utrecht (na 1412, met houten tongewelf) en van de Martinikerk te Groningen (voltooid 1425). Zie voor Utrecht: A.F.E. Kipp ‘Hamburgerstraat 9’, in: Archeologische en bouwhistorische kroniek gemeente Utrecht, 1984; 79-81 en voor Groningen: P.L. de Vrieze en Jelle Otter, in: Koor Martinikerk, Groningen z.j. (ca 1969); 49), waaraan de datering is ontleend.

13. Het ondereind van de makelaar is daarbij afgezaagd. Er voor in de plaats kwam een plaat met eronder een staander. De staander rust op een oost-west gerichte balk die in twee trekbalken is opgelegd.

14. Hetzelfde systeem is te vinden in de Oude Kerk te Amsterdam (H. Janse, ‘De overkapping van de Oude Kerk te Amsterdam’, in: Bulletin KNOB 1958; kol. 141-178, in het bijzonder kol. 145-146, tabel 2) en wordt daar gedateerd XIVB-XVA. Verder in de Nicolaikerk te Utrecht (zie noot 17) en in het koor van Breukelen (XVA, Janse, o.c; 41).

[p. 33]

Het bouwhistorisch onderzoek leverde voor het koor een datering in XIVd of omstreeks 1400 op.^15. Getracht is deze te verifiëren door te zoeken naar vergelijkbare voorbeelden voor verschillende aspecten en elementen van het gebouw. Ter vervanging van een laag schip (XIIId) ontstond omstreeks 1540 het tegenwoordige tweebeukige schip. Het hoofdschip draagt een kap in het verlengde van de kap boven het koor. De topgevel die het koor aan de westzijde afsloot, werd tijdens de bouw van de schipkap gesloopt.^16. Inmiddels had een westwaartse vervorming van de koorkap plaatsgevonden. De eerdergenoemde herstelling, die een vrij oude indruk maakt, bevestigt dat er al vroeg ontzetting is opgetreden. Denkelijk was het ondereind van de makelaar teveel verzwakt door onvermijdelijke - maar vermoedelijk onnodig diepe - pengaten ten behoeve van de dekbalken die alle op één hoogte moesten komen. Zich bewust van dit - weliswaar onderschatte - risico zullen de bouwers zich ter hoogte van de bovenjukken hebben beperkt tot vier halfgebinten die met hun dekbalken rusten op een zetel, waardoor tegendruk op deze hoogte niet geboden kon worden. Aldus maakt het systeem een wat onvoldragen indruk en lijkt het een schuchtere poging tot schoring van een koorsluitingskap.

15. Dateringen in de (overzichts) literatuur (XVB of XVI) zijn strijdig met bouwhistorische en stilistische kenmerken van dit gebouw. Zie D.J.K. Zweers en P.M. le Blanc, De kerk van Terwolde, bouwgeschiedenis en schilderingen, Terwolde-Arnhem 1995.

16. Uit de vergane einden van de flieringen kan worden opgemaakt dat ze lang in de muur hebben gelegen. Dit gegeven bevestigt mede het grote tijdsverschil tussen de bouw van koor en schip.

Voorbeelden elders

Het koor van de Utrechtse Nicolaikerk draagt eveneens een stergebint.^17. De spantvorm is aan de Terwoldse enigszins verwant. Waar echter in Terwolde de einden van de dekbalk zijn verbonden met de sporen, staan hier in de plaats van sporen lichte spantbenen van een dusdanige lengte dat ze tevens

6 Opname van het stergebint boven het koor Van de Grote kerk in Elburg, gezien naar het noorden. Foto auteur 1989

als spantbeen van het bovenjuk dienen. Deze kap is dendrochronologisch gedateerd na 1413 (±6 jaar).^18. De koorsluiting bezit een doorgaande makelaar met daaromheen zes halve jukken in twee etages. Het stergebint is bij een uitbreiding van de kerk rond 1520 oostwaarts verplaatst. Uit de telmerken blijkt dat de constructie daarbij niet gewijzigd is, wat bewijst dat zij deugdelijk is bevonden. Denkelijk heeft het systeem hier beter voldaan dan in Terwolde.

Uit omstreeks 1448 zal het koor van de Elburgse Grote Kerk dateren. Het is van een stergebint voorzien, welk systeem consequenter - en zonder zetel - is doorgevoerd dan in Terwolde (zie afb. 6 en afb. 8d). Diagonaalsgewijs geplaatste halve jukken zijn hier precies in elkaars verlengde geplaatst. Theoretisch is de schorende werking van de tegenbinten zodoende wat geringer, maar kennelijk heeft dat geen consequenties gehad voor de stabiliteit. Rond de makelaar, die iets beneden de dekbalk van het onderste juk eindigt, staan zes halfgebinten die er alle met hun dekbalk in zijn bevestigd. Ter hoogte van het tweede juk is het systeem herhaald. Het is ondenkbaar dat de jukdekbalken op twee hoogten diep in de makelaar zouden zijn ingewerkt, maar waarschijnlijk was inmiddels duidelijk geworden dat dat, technisch gezien, overbodig was. De weldoordachte, zorgvuldig getimmerde kap is zonder vervorming gebleven en verkeert in een gave, oorspronkelijke staat.

De dwarskapellen van de Elburgse kerk zijn voorzien van dakschilden die zijn uitgevoerd met ingesnoerde beëindigingen. Opmerkelijk is het feit dat deze eindschilden worden gesteund door stergebinten. De kapellen zijn nauwelijks jonger dan het koor, de zuidelijke

17. Zo blijkt uit afbeeldingen bij: L.H. Boot, ‘De middeleeuwse kapconstructie van de Nicolaikerk te Utrecht’, in: Jaarverslag 5, Restauratie vijf hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht, (1977); 115-144, met name; 119 en afb. 75 en 81). Lengtedoorsnede in Jaarverslag 8 (o.c. 1985-1988); 212.

18. Deze kap wordt beschouwd als een jong voorbeeld met een verbinding tussen dekbalk en sporen. Vriendelijke mededeling D.J. de Vries (Rijksdienst voor de Monumentenzorg).

[p. 34]

was in 1457 voltooid.^19. Een uitwendig kenmerk, dat de aanwezigheid van het stergebint verraadt, is dat de kepers waarmee de dakflanken eindigen niet haaks op de nokrichting staan (vergelijk afb. 8g). Tot bestudering van dergelijke ingesnoerde dakschilden is door Berends in de jaren tachtig een aanzet gegeven. Hij gaf een overzicht van bestaande en verdwenen voorbeelden dat onderstaand volgt: Kampen (Bovenkerk), Elburg, Harderwijk, Wijhe, Deventer (Bergkerk), Zutphen (St. Walburg), Arnhem (St. Eusebius), Groesbeek, s-Hertogenbosch (St. Jan) en Roermond (Munsterabdij) (zie ook afb. l).^20. Behalve van Elburg, Deventer en s-Hertogenbosch is niet geverifieerd welke inwendige constructie deze ingesnoerde eindschilden bezitten. Voorzover na te gaan, staan de kepers op drie uitzonderingen na overal haaks op de nokrichting, wat de aanwezigheid van een stergebint vrijwel uitsluit.^21.

De kap boven het zuidportaal (XVc) aan de Bovenkerk in Kampen wordt gedragen door een stergebint. Naar de vorm is dit een - lage - achtkantige torenspits met ingesnoerde hoeken en een vierkante voet van het gangbare type. Constructief heeft deze kap verschillende kenmerken met een achtkante torenspits gemeen.^22. Er zijn geen bovenjukken, de makelaar rust op het knooppunt van dekbalken, gevormd door het benedenjuk. Anders dan we tot dusver zagen, loopt de dekbalk van één gebint door, terwijl de overige halfbinten erin bevestigd zijn. Het gewicht van de makelaar bovenop dit ontmoetingspunt was er de oorzaak van dat de dekbalk is doorgebogen.

Stergebinten kunnen ook voorkomen boven gebouwen met een centraliserende aanleg of boven veelhoekige straalkapellen rond het koor van grote kerken.^23. Het koor van de Dom in Aken is voorzien van een hoefijzervormige koorsluiting op basis van negen zijden van een veertienhoek en gebouwd kort na 1355. Het dak vertoont uitwendig hoekkepers die westelijk van de noord-zuidas zijn opgesteld. Een dergelijke constellatie maakt een stergebint denkbaar. Een vergelijkbare koorplattegrond ontmoeten we ook elders.^24.

De Maastrichtse St. Jan heeft een stergebint boven de koorsluiting die zeven zijden van een twaalfhoek beslaat. H. Janse geeft een dwarsdoorsnede van de kap waaruit blijkt dat in elk schaargebint een middenstijl aanwezig is, zowel in het beneden- als in het bovenjuk alsook een nokstijl. Evenwijdig aan de nok is tussen de bovenste stijlen een kruisverstijving aangebracht. De dakvlakken van de koorsluiting zijn verstijfd door middel van gekruiste schoren, een systeem dat ook bij torenspitsen voorkomt.^25. Vergelijk het koor van Noorbeek (eind XIV).^26. De voetraveling in de Maastrichtse kap is, typologisch gezien, een vroeg kenmerk dat een datering van dit koor omstreeks 1400 ondersteunt.^27.

Het koor van de Martinikerk in Groningen (gereed omstreeks 1425) heeft een ongebruikelijk gevormde koorsluiting welke bestaat uit zes zijden van een twaalfhoek, met een pijler in de middenas. De kap is voorzien van een stergebint, zowel in het benedenals in het bovenjuk.

In hoeverre men elders het risico van ontzetting van een kap onderkend of ondervangen heeft, valt moeilijk te beoordelen. Behalve het stergebint zijn er andere schoringssystemen die succesvol waren.

19. Dateringen zijn ontleend aan bestudering van de bouwgeschiedenis door schrijver dezes, welke leidde tot een herinterpretatie van de in de literatuur vermelde gegevens. Telmerken zijn niet aangetroffen, mogelijk bevinden ze zich op de verbindingsvlakken.

20. De laatste is in zekere zin een variant. Met dank aan G. Berends (Rijksdienst voor de Monumentenzorg). Zijn lijst kan worden aangevuld met Groningen (Martinikerk), Kampen (Buitenkerk), Deventer (Waaggebouw en Grote Kerk). In het aangrenzende gebied: het klooster Altencamp (bij Rheinberg) en de Stiftskerk van Stoppenberg (bij Essen). Ook in de stad Praag komt een vijftal voorbeelden voor.

21. De uitzonderingen zijn: Elburg, Harderwijk en Zutphen. In Deventer en Harderwijk zijn geen stergebinten aanwezig. In afb. 2 sub e is de constructie van de Deventer kerk weergegeven en onder afb. 2 sub f die van Harderwijk.

22. Zie Janse o.c; 233, afb. 475. Een vergelijkbare vorm kenmerkt ook de bekroningen van het noordportaal van de Zwolse Grote Kerk (niet oud) en de Elburgse Vispoort.

23. Het tentdak (eind XV) van de St. Barbarakapel, een straalkapel aan de St. Salvator in Brugge, is zeshoekig. Het wordt gedragen door één doorgaand spant waartegen vier halve spanten zijn geplaatst, (bron: L. Devliegher, ‘De Sint Salvatorskathedraal te Brugge, Geschiedenis en architectuur’, deel 7 in de reeks Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen, Tielt/Bussum 1981; fig. 38). Een vergelijkbare oplossing wordt aangetroffen in de veel lichtere kap boven het stenen gewelf van de twaalfzijdige Jeruzalemkapel te Gouda. Deze, en soortgelijke kapellen te Delft, Amsterdam en Leiden worden gekenmerkt door een sleutelgatvormige plattegrond. De Goudse kapel is daarvan de enige die nog de originele kap bezit (Vriendelijke mededeling R. Glaudemans). Een minder zuivere vorm van het stergebint vinden we boven een straalkapel in de Amsterdamse Nieuwe Kerk (Janse o.c; afb. 476).

24. Een soortgelijke plattegrond hebben Keulen (St. Andreas; 1414, zonder stergebint), Dinant (Notre Dame), Bödingen, Soest (Wiesenkirche en St. Petri), Munster (St. Ludgeri, eind XIV), en in het voormalige oostblok; Marienstadt, Stettin (St. Johann) en Quedlinburg (St. Servatius).

25. Het kruissysteem komt in de dakflanken van zuidelijke kappen veelvuldig voor, evenals het vorengenoemde tussen de nokstijlen. Bijvoorbeeld in Noorbeek (eind XIV) en in de jongere kappen van 's-Hertogenbosch (St. Jan) en Boxtel (St. Petrus). Het meest noordelijke voorbeeld is de kap op het koor van de Janskerk te Utrecht (1504-1539), een kap die in westelijke richting overhelt. Opmerkelijk genoeg is het gewelfpatroon van dit koor, evenals dat van de kapittelzaal van de Domkerk (1495) van een type dat verder alleen ten zuiden van, en tussen, de grote rivieren wordt aangetreoffen.

26. Dit in afwijking van de datering (XVm) die de Geïllustreerde Beschrijving geeft. Guido de Werd pleit in Die Parler I; 117, Köln 1978, voor een datering omstreeks 1400 en meldt een inscriptie uit 1414 in de noordkapel welke hij als een jongere toevoeging beschouwt.
Inmiddels wordt één en ander bevestigd door een dendrochronologische datering van deze kap omstreeks het jaar 1400 (vriendelijke mededeling D.J. de Vries, Rijksdienst voor de Monumentenzorg). Het architectonische idioom van het Maastrichtse koor leidt tot het vermoeden dat hier sprake is van een - vereenvoudigde - navolging van het koor van de Dom in Aken (na 1355).

27. De wenselijkheid en het effect van een schoringssysteem worden mede bepaald door de afstand tussen de schaargebinten en door de hoogte van de jukken. Zo wordt de schorende werking gunstiger naarmate de driehoek - gevormd door spantbeen, fleiring en windschoor - groter wordt. Verstijvend werkt ook het dakbeschot. Bij de sporenkap is soms een oplopende schoring langs de sporen gespijkerd, al weten we niet altijd of deze oorspronkelijk is. Moderner is het bij kerken zeldzame langsspant (Nijbroek, XIV en in zekere zin Doesburg, XV). De schoring is hier effectief omdat deze hoog aangrijpt. Het oudste voorbeeld is dendrochronologisch gedateerd in 1324 (vriendelijke mededeling D.J. de Vries Rijksdienst voor de Monumentenzorg). Effectief is ook een kruisverstijving (vergelijk noot 25). Tegenoverliggende dakschilden bieden een zekere schoring tegen de druk van de kap boven een koorsluiting: Groesbeek (westzijde koorkap, XVIb), Wijhe (idem westzijde zuidbeuk, XVA) en de eindschilden van de hoofdkappen rondom de vieringstoren van de Bossche St. Jan. De laatste zijn alle voorzien van ingesnoerde hoeken (vergelijk noot 20).

Een stergebint gecombineerd met een houten tongewelf

Bij kerken met houten tongewelven lijkt het stergebint wat veelvuldiger voor te komen dan boven stenen gewelven. Voorzover na te gaan, hebben ze alle een doorgaande makelaar waartegen halfgebinten zijn geplaatst. Een andere verbindingswijze ligt bij de combinatie met een houten gewelf niet voor de hand. Het schorend effect van de tegenbinten is groot omdat de jukken hoger zijn dan boven stenen gewelven gebruikelijk is. Bovendien verhoogt een middengording in het gewelf de stabiliteit van het geheel. De tot dusver bekende voorbeelden zijn, van noord naar zuid: Alkmaar (St. Laurens, tussen 1502 en 1519), Alkmaar (Kapelkerk, XVB), Oude Niedorp, Hoorn (St. Ceciliakapel, 1433), Monnikendam (XV), Muiden (ca 1400-XVA), Weesp (waarschijnlijk omstreeks 1460 voltooid), Maarssen, Utrecht (Lutherse kerk, begin XV), Jaarsveld, Hoornaar (westwaarts verplaatst in 1842) en Geertruidenberg (koor, XVIA).^28. Binnen deze reeks zijn Alkmaar (Grote Kerk) en Geertruidenberg de enige voorbeelden met een koorsluiting bestaande uit vijf zijden van een tienhoek (zie ook afb. 1)

28. De kap van de Alkmaarse Kapelkerk is afgebeeld door Pieter Saenredam in 1661, en in 1760 verbrand. De kerk van Oude Niedorp is verbrand in 1977 en afgebeeld bij: Mieke Vink-Sluis, Langs de oude Noordhollandse kerken, deel I, Baarn 1976 afb. 78. De datering van het koor in Weesp is gebaseerd op bouwhistorisch onderzoek door schrijver dezes.

Verwantschap met de constructie van torenspitsen?

De zo boeiende constructie van torenspitsen vormt een nog weinig betreden onderzoeksterrein.^29. Het hemelvuur vormt de oorzaak voor het verlies van vele middeleeuwse exemplaren. Jongere voorbeelden zijn echter niet minder interessant. Zo is de enorme 18de-eeuwse spits van Leende (oostelijk Brabant) nog geheel volgens het middeleeuwse constructie-systeem gebouwd. Berends heeft verschillende spitsen gedocumenteerd en anderen gestimuleerd zijn voorbeeld te volgen. Verheugend is het daarom dat ze in de jongste delen van de Geïllustreerde Beschrijving aandacht hebben gekregen. Dergelijke spitsen

29. H. Janse geeft daartoe een aanzet en stelt terecht dat er over spitsen verhoudingsgewijs weinig gepubliceerd is, terwijl ook betrouwbare dateringen schaars zijn. Zijn pleidooi voor nadere verdieping wordt van harte ondersteund. Zie H. Janse, ‘Houten torenspitsen’, in: Restauratievademecum RVblad Torenspits 01-1 (1994), 1-18. Bij het ter perse gaan van deze bijdrage bleek dat ook P. Hoffsummer verwantschap ziet tussen de constructie van torenspitsen en kappen boven absiden. Les charpentes de toitures en Wallonie, Typologie et dendrochronologie (XIe-XIX siècle), Namur, 1995.

[p. 35]

staan, ondanks hun vaak grote afmetingen, vrijwel altijd los op de muren. Ze hebben die eigenschap gemeen met andere traditionele kapconstructies.^30. Een spits van aanzienlijke hoogte heeft een groot windvangend oppervlak, reden genoeg om voor een achtkantige plattegrond te kiezen. Het effect van winddruk is bij toepassing van een achtkantige basis aanzienlijk geringer dan wanneer de basis vierkant zou zijn.^31. Neogotische spitsen zijn doorgaans lichter geconstrueerd en behoeven daarom een verankering die tevens de achilleshiel van hun constructie is. Enkele zijn dan ook omgewaaid. Traditionele spitsen, die veel zwaarder zijn, zullen door een lager gelegen zwaartepunt minder gemakkelijk omwaaien.^32.

Tussen de constructie van een zekere groep torenspitsen en het stergebint zoals dat in Terwolde wordt aangetroffen, lijkt constructieve verwantschap aanwezig. Deze manifesteert zich in de aanwezigheid van een stergebint met zetel rondom een makelaar welke de halve jukken ondersteunt (als weergegeven in afb. 8j). De gebruikelijke zwaarden zijn bij dit type niet aanwezig (vergelijk afb. 8h). Veelal zijn de dakvlakken voorzien van gekruiste schoren, zoals die ook in de Maastrichtse koorsluiting voorkomen. Voorbeelden met een zetel zijn: Horssen (XIV?),

7 Opmeting van de spits op de toren van de hervormde kerk te Ruurlo (Gld). Ter hoogte van de tafelmenten rusten de liggers op zetels of kransen. In de dakvlakken bevinden zich kruisen.
Opmeting en tekening door G. Berends (Rijksdienst voor de Monumentenzorg), 1985.

8 Overzicht met schematische plattegronden van de hier behandelde constructies: A - algemeen type, B - Zwols-Utrechts type, C - stergebint als in Terwolde, D - stergebint als in Elburg, E - ingesnoerd eindschild, algemene vorm, F - als in Harderwijk, G - als in Elburg, H - torenspits met zwaarden (algemene vorm), J - torenspits met zetel. Opmerking I: H en J komen ook voor met hoofdbinten die evenwijdig aan de gevels staan. II: binten zijn met onderbroken lijnen aangegeven, (hoek)kepers en omtrek met getrokken lijnen.

30. Dit in afwijking van elders gesignaleerde zienswijzen (vergelijk noot 31; 11). Ook achtkantige houten windmolens, waarop grote horizontale krachten worden uitgeoefend, staan los op hun onderbouw of fundering.

31. De open constructie van houten (maar ook stenen) lantaarns, zoals die zich sinds de late gotiek manifesteert, zal eveneens te verklaren zijn uit de behoefte de winddruk te reduceren. De (grotendeels latere) ontwikkeling van carillons kan geen afdoende verklaring zijn voor deze bouwwijze.

32. Dit kan gebeuren wanneer de ankers bezwijken of zich uit het metselwerk loswerken. Verloren gingen zo ondermeer Weert (1940) en Leeuwarden (1976). De laatmiddeleeuwse spits van Voorst (Gld) daarentegen waaide in 1972 stuk zonder om te vallen. Bij herstel van oorlogsschade waren in 1946 enkele nieuwe onderdelen op vrij gebrekkige wijze bevestigd. Ze zijn in een zware storm losgeraakt, met als gevolg dat de overige constructiedelen in korte tijd geheel ontzet waren.

[p. 36]

Ruurlo (ca 1400?, zie afb. 7), Zutphen (Nieuwstadstoren 1459), Groesbeek (eind XV), Ermelo (ca 1500) en Wijchen (XVI). De voorbeelden, alle in Gelderland gelegen, zijn willekeurig en door toevallig beschikbare gegevens bepaald.^33.

Een ander aspect van spitsen is hun scheefstand. Een aanzienlijk aantal traditioneel gebouwde spitsen en torenbekroningen in en buiten ons land toont dit verschijnsel. Van die scheve spitsen hellen de meeste naar het zuidwesten over, een eigenschap die ze gemeen hebben met een aantal houten molens van het type bovenkruier.^34. Er wordt wel gezegd dat ze ‘tegen de wind in hangen’. Uit statistieken en ervaring van molenaars blijkt namelijk dat de wind in ons land meestal uit zuidwestelijke richting komt. Bovendien komt neerslag het meest bij deze windrichting voor. Op een dergelijke hoogte stuwt de wind met kracht aanzienlijke hoeveelheden water tegen de dakvlakken. De in slechte conditie verkerende dakbedekking weerstaat dit geweld niet afdoende, met inwatering als gevolg. Zoals uit herstelwerkzaamheden blijkt, doet dat euvel zich inderdaad het meest aan de zuidwestkant voor. De voet van de constructie is daar vaak ingerot en wordt door het grote gewicht dat erop staat in elkaar gedrukt. Op den duur kan een spits - of molenromp - daardoor scheefzakken.

33. Zie ook Janse (noot 31). Het type zal zeker ook elders voorkomen terwijl het bestaan van meer vroege voorbeelden denkbaar is. De voorbeelden zijn ontleend aan Janse (als boven; in afwijking van aldaar gestelde, is het denkbaar dat de spits van Ruurlo wat verder, eventueel tot ca 1400 zou kunnen teruggaan) en aan de desbetreffende delen van de Geïllustreerde Beschrijving.

34. Opvallend scheve spitsen staan in Leur (XVII) en Groesbeek (XV). De St. Walburgkerk te Zutphen bleef bij de torenbrand van 1948 grotendeels gespaard toen de scheefgezakte bekroning in zuidwestelijke richting op straat viel. Een verzakking in zuidwestelijke richting, zoals die bij molens kan worden vastgesteld, wordt beïnvloed door het zware wiekenkruis, dat meestentijds op het zuidwesten staat.

Besluit

Het stergebint is ontstaan door een wisselwerking tussen stijlevolutie en een empirisch streven naar technische vooruitgang. Nieuwe ruimtevormen vergden betere constructies, waarbij verwantschap met een torenspits soms aanwijsbaar is. In tijd en ruimte is het stergebint sterk gespreid. De geringe spreidingsdichtheid leidt tot de vraag wie in het bouwproces de constructies bedacht. De taakverdeling op de bouwwerf heeft reeds velen beziggehouden.^35. Ambachtslieden werden wel op reis gestuurd om elders gebouwde objecten ter navolging te bestuderen. Mogelijk werd aldus bepaald welk constructiesysteem (i.c. het stergebint) gevolgd zou worden.

De ontwikkeling van het langsverband in houtconstructies is een thema dat onze aandacht waard is. Inzicht in de toepassing is beperkt door een betrekkelijk gering aantal gepubliceerde langsdoorsneden. In een nadere verdieping van dit onderzoeksaspect ligt een mogelijkheid het werk van onze pioniers voort te zetten, want zowel bouwhistorische documentatie als thematisch bouwhistorisch onderzoek kan helpen bij het verwerven van meer inzicht in de gebouwde omgeving.

35. Ondermeer die van R. Meischke, De Gothische bouwtraditie, 1963 (herziene uitgave: Amersfoort 1988) en Chr.J. Kolman, Naer de eisch van 't werck, De organisatie van het bouwen te Kampen 1450-1650, Utrecht 1993. Zo maakt ook Leonhard Helten in zijn Kathedralen für Bürger, die St. Nikolauskirche in Kampen und der Wandel architektonischer Leitbilder Städtischer Repräsentation in 14 Jahrhundert (over Boven- en Buitenkerk, Amsterdam 1994) duidelijk hoe opdrachtgevers in het ontwerpproces een minstens zo belangrijke rol konden spelen als de bouwmeesters.