Jaarboek 17 van het Stijn Streuvelsgenootschap 2011. Stijn Streuvels en 'Avelghem'

[p. 241]

Der Flachsacker Schauspiel in vier Akten
Paul Thiers

Toneelstukken worden doorgaans niet in grote oplage verspreid en zijn daardoor moeilijk te vinden. Veel literatuur over die uitgaven is dikwijls al evenmin beschikbaar. Toch hebben de bibliografen Rob. Roemans en Hilda van Assche de uitgave van Streuvels' Schauspiel Der Flachsacker ontdekt. Ze noteerden:

In 1943 verscheen tevens een toneelbewerking [van De vlaschaard in het Duits]:
Der Flachsacker. Schauspiel in vier Akten. Für die deutsche Bühne bearbeitet von Nora Reinhard, Leipzig, Der junge Bühnenbetrieb/Ralf Steyer Verlag¹, [1943], [II] + 104 pp., 20 × 14,4 cm. (stencil), met de vermelding: ‘als unverkäufliches Manuskript vervielfältigt’.²

De twee zeldzaam beschikbare boektypes van die uitgave vertonen daarenboven, wat het voorwerk en de typografie betreft, nogal wat collatieverschillen (zie verder onder ‘Bibliografie’). Een van de meest opvallende afwijkingen is de datering. Type 1 is niet gedateerd, het type 2 echter wél (in het copyright): 1943 wordt vermeld als jaar van verschijning.³ Dat het stuk echter al eerder, in 1942 werd opgevoerd kan met zekerheid worden bepaald (zie verder). Andere afwijkingen, onder andere zoals die in de betiteling onder het later aangebrachte etiket (idem, zie verder), laten vermoeden dat type 1 wel degelijk vroeger te dateren is dan type 2. Type 1 was kennelijk bedoeld als acteurs-exemplaar bij de eerste opvoering(en). Dat het stuk later, in 1943, herdrukt werd met een andere betiteling, in een nieuw typoscript en met een gezette titelpagina, mag aanzien worden als een correctie van type 1.

1 Het in toneeluitgaven gespecialiseerde Ralf Steyer Verlag werd in 1938 te Leipzig opgericht. Behalve de Duitse toneelbewerking van De vlaschaard werd er geen ander werk van Streuvels uitgegeven.

2 Rob. Roemans & Hilda van Assche, Bibliografie van Stijn Streuvels. Werk in boekvorm. Antwerpen/Utrecht: De Nederlandsche Boekhandel, 1972, p. [100]. Vermoedelijk kregen de auteurs een exemplaar van type 2 (zie bibliografie) onder ogen, mogelijks het exemplaar dat in de Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel berust.

3 Een niet gedateerd exemplaar (hier type 1) bevindt zich in de verzameling van Paul Thiers. Gedateerde exemplaren (hier type 2) bevinden zich in de collecties van Bertus van den Belt, in de Koninklijke Bibliotheek van België (ref. IV 17250 A) en in de Deutsche Nationalbibliothek (onder ‘Erscheinungsjahr’ 1943).

[p. 242]

Een eerste spoor van de toneelopvoering vinden we in een niet ondertekend artikel ‘“De Vlaschaard” van Stijn Streuvels op het tooneel’ dat in juli 1942 verscheen in het weekblad Laagland:⁴

Intusschentijd [tijd voorafgaande aan de verfilming van De vlaschaard, p.t.] is deze beroemde roman in de Duitsche taal voor het tooneel bewerkt geworden en heeft de eerste tooneelvoorstelling te Rijsel plaats gevonden.
De bewerking is van de hand van Nora Reinhard. Alleen op het einde wordt afgeweken van het oorspronkelijk verloop en een gelukkig slot in vooruitzicht gesteld: terwijl in Streuvels' roman de vlasboer Vermeulen zijn zoon een doodelijken slag toebrengt, is de zoon in de toneelbewerking slechts gekwetst en zinkt de vader met een verkropt snikken van vreugde op de knieën. Hieruit blijkt dat de bewerkster eenigszins teruggedeinsd is voor de onverbiddelijke epische dramatiek van Streuvels.
Naar Dr. Karl Jacob [sic]⁵ mededeelt in ‘Brüsseler Zeitung’ heeft Nora Reinhard van artistiek inzicht en beleid blijk gegeven bij de ontwikkeling van het gegeven. Het is een spannend en scenisch goedgebouwd stuk geworden.
De eerste opvoering werd gegeven door het Duitsch Theater te Rijsel, met Maximilian Schmaek als boer Vermeulen, Lola Anders als zijn vrouw, Rolf André als de zoon, Margaret Taudse [sic]⁶ als Schellebelle, enz.
De regie was toevertrouwd aan Otto Roland. Die samenwerking liet toe het Vlaamsche karakter van het werk volkomen te vrijwaren.

Het laat dus geen twijfel dat de eerste voorstelling van het Schauspiel plaatsvond in Rijsel, in de periode die 11 juli 1942 - de verschijningsdatum van Laagland - kort voorafging. Bovendien kan uit een brief (zie verder) die Streuvels op 30 juni 1942 schreef aan Staf Bruggen met zekerheid worden afgeleid dat de voorstelling in Rijsel plaatsvond op vrijdag 26 juni 1942.⁷ Het is dus duidelijk dat de in 1943 gedateerde boekjes (type 2) verschenen nadat het stuk

4 Laagland: Weekblad voor tooneel, letteren en kunsten (jg. 4, nr. 28 van 11 juli 1942). Laagland was een collaboratietijdschrift dat uitgegeven werd bij de uitgeverij Steenlandt. Het periodiek besteedde veel aandacht aan initiatieven binnen de Duitsgeoriënteerde cultuur onder de bezetting.

5 Hier wordt waarschijnlijk Doctor Karl Jacobs (Essen (D), 1906-1997) bedoeld.

6 Bedoeld wordt: Margareta Taudte (1920-2009).

7 Kopie van de brief in het bezit van Paul Thiers.

[p. 243]

voor het eerst was opgevoerd. Of er later nog opvoeringen in Rijsel of elders zijn gevolgd, is onwaarschijnlijk, maar kon niet met zekerheid worden achterhaald. Als het aan Streuvels had gelegen, kwamen er zeker geen bijkomende opvoeringen (zie verder).

In Rijsel was in die tijd het Duits theater actief. Het is aannemelijk dat de in de bijdrage in Laagland vermelde doctor Karl Jacobs, daarbij betrokken was.

Jacobs was een van Essen (D) afkomstige academicus, schooldirecteur en toneelschrijver. Hij was in Vlaanderen bekend als vertaler in het Duits van werk van onder anderen Karel van de Woestijne en Felix Timmermans en na de oorlog ook van Ernest Claes. Van Stijn Streuvels vertaalde hij De teleurgang van den Waterhoek (Die grosse Brücke, 1938) en ‘Groeikracht’ en ‘Zomerland’ (de bundel Das heisse Leben, 1939). Vanuit Gent, waar hij tijdens de oorlog als gegradueerde militair gestationeerd was, dirigeerde Jacobs het uitgeven van literatuur voor de soldaten van het Duitse bezettingsleger. Hij onderhield goede contacten met vele vooraanstaande Vlamingen, met schrijvers bijvoorbeeld, onder anderen ook Stijn Streuvels. Hij schreef een monografie over Rijsel (Lille, 1942) en bewerkte een toeristische gids voor Noord-Frankrijk, Vlaanderen en Artesië (1943).

Het ‘werkgebied’ van Jacobs strekte zich uit tot Noord-Frankrijk, want onder de Duitse bezetting waren de departementen Nord (dus ook de stad Rijsel) en Pas-de-Calais administratief losgemaakt van het Franse moederland en onder jurisdictie geplaatst van Alexander von Falkenhausen, de Duitse militaire gouverneur van België.⁸

Het was vooral de bedoeling van de Duitsers de bezettingstroepen uit zowel de onmiddellijke omgeving van Rijsel als uit België naar het Duitse toneel in Rijsel te sturen, maar ook burgers konden de opvoeringen bijwonen. Het theater was gevestigd in het gebouw van de Rijselse opera en kon er dus gebruikmaken van de goed

8 Zie: William Abbey & Katharina Havekamp, ‘Nazi performances in the occupied territories: the German Theatre in Lille’, hoofdstuk 6 in: John London (ed.), The Theatre under the Nazis. Manchester and New York: Manchester University Press, [2000], p. 262 e.v.

[p. 244]

uitgeruste accommodatie. De Duitsers hadden het sterk bemand met tientallen (Duitse) personeelsleden, die ervaring hadden met het theatergebeuren. Als intendant was Ernst Andreas Ziegler aangesteld. Die was eerder directeur/dramaturg geweest van het Nationaal Theater van Weimar. Het geprogrammeerde repertoire bestond zo goed als uitsluitend uit Duitse klassiekers (Goethe, Schiller, enz.), aangevuld met gerenommeerde stukken van zowel Duitse als vreemde auteurs, waarbij al wat strijdig was met de nazidoctrine nauwgezet geëlimineerd werd.⁹ Het Rijselse theater had dus hoge ambities. Het is evident dat Duitse auteurs van die jaren, maar ook buitenlandse schrijvers van Duitsgezinde signatuur ermee opgezet waren in het theater van Rijsel een opvoering te krijgen. Merkwaardig is dat Streuvels' Schauspiel het enige stuk was dat door het Rijselse Duits Theater ‘in (wereld)première’ werd opgevoerd.

Wist Streuvels dat intendant Ziegler naast een bevlogen theaterman een al even overtuigde nazi was? Hij kon het vermoeden. Het op 10 mei 1941 met Goethes treurspel Egmont ingespeelde Duits Theater kaderde perfect in het geheel van de door de nazi's gestuurde culturele propaganda. Dit zal Streuvels zeker hebben afgeschrikt, reden te meer om zich (op minder dan 50 kilometer van zijn veilige Lijsternest in Ingooigem) niet zo opvallend met de nazi's te identificeren. Maar zijn aversie werd zeker (mede) aangewakkerd door het stiekeme karakter van de programmering van de hem onbekende Duitse toneelbewerking van zijn roman, inclusief het mislopen van het honorarium. Het hele gebeuren was immers opgezet zonder zijn medeweten. De stiptheid van Streuvels in die zaken was legendarisch en het moet hem dus mateloos hebben geërgerd. Die ergernis was allicht cruciaal bij de afkeuring van de toneelbewerking.

Meerdere bedenkingen moeten echter overwogen worden, enerzijds zijn afkeer voor de overweldiger, anderzijds zijn ergernis, maar ook de zorg ‘om den brode’. In die context moet ook gezegd dat

9 Heel wat over de oprichting en de werking van het Duits Theater in het algemeen en in het bijzonder dit van Rijsel staat te lezen in het in noot 8 aangehaalde boek.

[p. 245]

de uitgave onder de oorlog van vele duizenden exemplaren van de roman Der Flachsacker en van vele andere titels in Duitse vertaling, voor Streuvels minstens even compromitterend was als de (eenmalige?) opvoering van de toneelbewerking van Der Flachsacker. De oorlog had hem echter meer dan ontredderd, aan nieuw werk kwam hij niet meer toe. In de jaren 1940 tot 1945 werd slechts één oorspronkelijk boek uitgegeven (het autobiografische Heule, 1942), alle andere uitgaven waren herdrukken en/of bewerkingen van bestaande literatuur. Begrijpelijk dat hij zich zorgelijk voelde en zich uiterst omzichtig opstelde: ook onder de oorlog had hij een gezin te onderhouden, er moest brood op de plank komen. Het was geen makkelijke oefening.

In 1942 had Streuvels al heel wat ervaring in de omgang met de Duitsers. Hij wist hoe geraffineerd nazi's, soms met de beste bedoelingen,¹⁰ probeerden hem en andere Vlaamse cultuurdragers in te kapselen. Begin 1941 had zijn Duitse vriend en uitgever Adolf Spemann hem uitgenodigd tot een voordrachtenreis in enkele grote Duitse steden. Stiekem had Spemann daarbij pogingen ondernomen om hem door Hitler te laten ontvangen. Dit was reden genoeg voor Streuvels om zich met een smoesje van de uitnodiging te ontdoen. Hetzelfde jaar nog bleef hij afwezig op zijn inauguratie tot doctor honoris causa van de universiteit van Münster en toen de rector in groot ornaat, de oorkonde en versierselen thuis in Ingooigem wilde overhandigen, gaf hij ‘niet thuis’.¹¹ Gebrek aan moed kan Streuvels moeilijk verweten worden.¹²

Het Duits Theater te Rijsel was duidelijk een nazigestuurd project. Voor de voorzichtige Streuvels voldoende reden om zowel de Duitse toneelbewerking als de opvoering ervan, af te wijzen.

Streuvels is in zijn brief aan Staf Bruggen (zie verder) vooral erg kritisch voor het inhoudelijke van het Schauspiel. Voor het scenario van de Duitse verfilmde De vlaschaard (Wenn die Sonne wieder scheint), die ook in 1942 werd opgenomen, stelde hij zich heel

10 Onder meer had Adolf Spemann ongetwijfeld ook de verspreiding van Streuvels' Duitse vertalingen op het oog.

11 Zie: Luc Schepens, Kroniek van Stijn Streuvels 1871-1969. Brugge: Orion, 1971, p. 109.

12 Hoe attent Streuvels ook was, toch liep hij steeds maar weer het risico onterecht beoordeeld te worden. Zoveel jaren na datum verscheen nog de valse mededeling dat hij in de week van 7 [tot 13] december 1940, in gezelschap van leden en sympathisanten van de collaborerende organisatie De Vlag een bezoek bracht aan Duitsland (met [op 11 december] ontvangst door minister van propaganda Joseph Goebbels). Deze bewering is totaal uit de lucht gegrepen. Streuvels maakte geen deel uit van die groep, maar toch is de beschuldiging in alle ernst (?) opgenomen in: Paul Aron & José Gotovitch (sous la direction de), Dictionnaire de la Seconde Guerre mondiale en Belgique. Bruxelles: André Versaille (éditeur), 2008, p. 466.

[p. 246]

wat soepeler op, hoewel dit scenario net als de toneelbewerking afweek van zijn boekversie.¹³

Later, in 1943, schreef Streuvels naar aanleiding van de verfilming onder de titel ‘De gefilmde vlaschaard’:

De auteur die de opvoering bijwoont van zijn roman voor toneel bewerkt, staat perplex, herkent zijn eigen werk niet meer - doet de ondervinding op, dat de techniek van het toneel aan vaste wetten gebonden is, over andere mogelijkheden beschikt - het boek is om gelezen, het toneel om gezien te worden.¹⁴

Geen van die bedenkingen zijn terug te vinden in zijn brief van 30 juni 1942 aan de Vlaamse toneelspeler en regisseur Staf Bruggen. Streuvels is onmiskenbaar hard voor de toneelbewerking. Vraag is of zijn kritiek gesteund was op, naar zijn mening, het gebrek aan intrinsieke kwaliteiten van het stuk, of op de andere hem storende ervaringen? Hier ligt een open veld voor het Streuvelsonderzoek.

Tijdens een eerder gevoerd gesprek, of in een brief, was het Duitse Schauspiel al eerder aan de orde geweest, want Streuvels begint zijn brief aan Bruggen met:

Wat die tooneelbewerking betreft, kan ik U melden.
Dit is gebeurd zonder mijn voorkennis - met onderhandeling tusschen de bewerker en de Duitsche uitgeverij. Ik was eigenlijk voor een voldongen feit geplaatst en bij de aankondiging der eerste opvoering (in Rijsel) werd zelfs mijn naam niet vermeld. Ik heb toen...... geprotesteerd en geëischt dat tenminste de tekst mij zou voorgelegd worden, ter goedkeuring. Die tekst heb ik ontvangen, en gelezen, met het gevolg: dat heel die bewerking mij onverschillig laat - van de openlucht-atmosfeer komt niets terecht, de karakters zijn.... Verduitscht en het Vlaamsch is er heelemaal in verdoezeld gerecht, - de karakters veel te brutaal, enz. Ik laat dus maar begaan alsof ik er niets mede te maken had.

13 Zie Roel Vande Winkel & Ine Van linthout, De vlaschaard 1943. Een Vlaams boek in nazi-Duitsland en een Duitse film in bezet België. Kortrijk-Brussel: Groeninghe Uitgeverij, [2007], p. 109-111.

14 Stijn Streuvels, ‘De gefilmde vlaschaard’, opgenomen in: Stijn Streuvels, Uit lust-met-de-penne [...]. Beveren/Nijmegen: Orbis en Orion/B. Gottmer, 1982, p. 278.

[p. 247]

Er werd mij van zakelijken kant ook geen enkel aanbod gedaan. Die bewerking is van: Frau Nora Reinhard, Dreilindenstrasse, 41 Essen.
Het stuk werd verleden week vrijdag [26 juni, p.t.] opgevoerd in Rijsel. Putman heeft de vertooning bijgewoond, doch is niet kunnen blijven voor het laatste bedrijf; hij kan er dus geen oordeel over hebben, noch er over schrijven.
Ik hoop maar dat ze met die bewerking van de Vlaschaard langs ‘ginder’ blijven en ‘mijn’ Vlaschaard met rust laten. Nu gaan ze ook aan het verfilmen er van, en ik vrees dat het ook niet beter wordt dan met de tooneelbewerking.

Het lijkt erop dat Frau Nora Reinhard erop uit was de rechten van haar werkstuk maximaal voor zich te houden en Streuvels zo goed als niet te erkennen als initieel auteur van Der Flachsacker. Op de titelpagina van de vroegste editie (zie type 1, lager in ‘Bibliografie’) is een etiket gekleefd. Dit etiket verbergt de titelbeschrijving zoals ze er oorspronkelijk stond, nog leesbaar onder het etiket:

Der Flachsacker
Schauspiel in 4 Akten von
Nora Reinhard |
Nach Motiven von Styn Streuvels

Op het etiket staat:

Stijn Streuvels
Der Flachsacker
Schauspiel in 4 Akten
für die deutsche Bühne bearbeitet
von Nora Reinhard

In de daarnet aangehaalde brief zegt Streuvels dat ‘de aankondiging der eerste opvoering’ zelfs zijn naam niet vermeldde. Dit zal Streuvels uitermate hebben vergramd en waarschijnlijk zal hij, onmiddellijk

[p. 248]

nadat hij kennis kreeg van die ‘aankondiging’, stappen hebben ondernomen om een kopie van de tekst toegestuurd te krijgen.

Streuvels zegt in de brief de tekst van de toneelbewerking te hebben ontvangen, toch was er bij de inventarisatie van de bibliotheek¹⁵ van het Lijsternest geen spoor van het boekje te bekennen. Verwees hij de toneelbewerking ‘alsof hij er niets mee te maken had’ naar de prullenmand? Streuvels' beoordeling wijkt hoe dan ook erg af van de recensie van de anonieme verslaggever in Laagland, die heel wat positiever is.

15 Luc Schepens, e.a., Plaatsingscatalogus van de boeken, kunstvoorwerpen, meubelen e.d.m. Het Lijsternest, Provincie West-Vlaanderen, 1977-79.

Bibliografie van Der Flachsacker Schauspiel in vier Akten

Der Flachsacker. Schauspiel in vier Akten verscheen onder twee gedeeltelijk afwijkende types. De tekst van beide uitgaven is elk apart (de grootte van het lettertype verschilt) gedactylografeerd en gestereotypeerd (van een clichéplaat afgedrukt). Bij beide types werden oorspronkelijk de opeengestapelde bladen met boven- en onderaan een papieren omslagblad links aan de rug aaneen geniet (drie nietjes), een ordentelijke rug ontbreekt. Sommige van de boekjes werden later, op een wat onorthodoxe wijze, in van elkaar afwijkende genres van bandjes ingepakt, evenwel zonder de nietjes te verwijderen.

Type 1:

Stijn Streuvels | [etiket waarop:] Der Flachsacker | Schauspiel in 4 Akten | für die deutsche Bühne bearbeitet | von Nora Reinhard. [buiten etiket:] ‘Das Aufführungsrecht | ist allein vom Verfasser zu erwerben’. [Stempel:] ‘Der Junge Bühnenvertrieb | Ralf Steyer Verlag | Leipzig S3, Fockestr. 19’, z.d., 21 × 14,5 cm, [II] + 100 p.

Geniet in (slordig) groen halflinnen kartonnen amateurbandje met op het voorplat een etiketje waarop in typoscript ‘Der Flachs-

[p. 249]

acker’. De volledige tekst, incluis het voorwerk is gedactylografeerd (uitgezonderd de stempel).

Notitie: Het volledige boekje is gedactylografeerd. Sommige van de toneelnamen van de acteurs werden verkort weergegeven. Deze uitvoering dateert hoogstwaarschijnlijk van vóór 1943 en was vermoedelijk in die vorm dienstig bij de opvoering van 26 juni 1942.

Type 2:

Stijn Streuvels | Der Flachsacker | Schauspiel in vier Akten | für die deutsche Bühne bearbeitet von | Nora Reinhard | ‘Als unverkäufliches Manuskript vervielfältigt. Dieses Buch darf weder verkauft, noch verliehen noch sonst irgendwie weitergegeben werden. Alle Rechte, insbesondere die der Übersetzung, Verfilmung und Übertragung durch Rundfunk und Schallplatten vorbehalten. Dieses Buch darf zu Bühnenzwecken, Vorlesungen und Vereinsaufführungen nur benutzt werden, wenn vorher das Aufführungsrecht einschließlich des Materials von nus [sic] rechtmäßig erworben worden ist. Das Ausschreiben der Rollen is nicht gestattet. Übertretung dieser Bestimmung verstößt gegen das Urheberrechtsgesetz. Wird das Stück nicht zur Aufführung angenommen, so ist das Buch umgehend zurückzusenden an: | Der junge Bühnenvertrieb / Ralf Steyer Verlag | Leipzig S 3, Fockenstraße 19' | Cpoyright [sic] 1943 by Der Bühnenvertrieb, Ralf Steyer Verlag, Leipzig’, z.d., 21 × 14,5 cm, [II] + 104 + [II] p.

Een van de hier gecollationeerde exemplaren had een (dik) papieren omslag met daarop de hoofding van de titelpagina, het tweede was een bibliotheekband.

Notitie: Het voorwerk, tot en met de titelpagina is gedrukt in een gezette letter. Het overige gedeelte van het boek is gedactylografeerd in een wat groter korps dan type 1. Alle toneelnamen van de acteurs zijn onverkort vermeld. Op de bladzijde t.o.v. de titelpa-

[p. 250]

gina staat bij sommige van deze edities: ‘Hergestellt bei | Otto Strese, Berlin - Steglitz | Zimmermannstraße 19 - Fernruf: 72 18 34’, bij andere weer niet.