Jaarboek 14 van het Stijn Streuvelsgenootschap 2008. Voor altijd onder de ogen. Streuvels en de beeldende kunsten

[p. 134]

De afgewezen tekeningen van Henri Van Straten
Jan Baes

Voor een geplande, maar nooit verschenen herdruk van Werkmenschen (1926), waarin de novelle ‘Het leven en de dood in den ast’ is opgenomen, werd in 1943 een heroep gedaan op de Antwerpse kunstenaar Henri Van Straten (1892-1944). Van Straten is met Masereel, de gebroeders Cantré en Joris Minne vooral bekend als een van de Vijf die de houtsnede in Vlaanderen heeft vernieuwd en heeft onder meer voor verhalen van Timmermans, Claes en Elsschot indrukwekkende illustraties gemaakt. De tekeningen die aan Streuvels werden voorgelegd, konden echter niet op diens enthousiasme rekenen. Integendeel:

Ik laat de tekeningen voor 't geen ze zijn, doch zijn figuren zijn over 't algemeen echte caricaturen, ofwel monsters!, - daarbij hebben die tekeningen geen betrek met het onderwerp. [...] Ik denk dat V.d. Straeten [sic] nooit een Ast heeft gezien; zijn figuren gelijken beter aan koolmijners.²⁵⁹

Naast de vraag of Streuvels zelf ooit in een mijn was neergedaald, past hier een citaat uit een brief van 8 februari 1962 waarin hij zelf het belang van concrete kennis van zaken onderuit haalt:

Verschiet niet als ik u beken dat ik nooit een ast (langs binnen) heb gezien, ik evenmin een duivenkot had gezien toen ik de schets geschreven heb van Stafkes duiven, in Lenteleven. Wel over een en ander heb horen praten. De rest heeft de verbeelding gedaan. [...]
In Leven en dood in den Ast nu is het voornamelijk de atmosfeer die het moet doen en daarom is die novelle uitsluitend geschikt om gelezen te worden. Daarom ook heb ik

259 Brief van Streuvels aan Maurits De Meyer (1/02/1943), zoals geciteerd in Joke Debusschere, ‘Editie van de briefwisseling tussen Stijn Streuvels en zijn Nederlandstalige uitgevers’, in: Edward Vanhoutte en Yves T'Sjoen (red.), Epistolaria. Tekstgenetische studies. Antwerpen; amvc-Letterenhuis, 2003, p. 83.

[p. 135]

alle aanbod (zelfs van 't ministerie!) radikaal afgewezen en alle illustratie, bewerking voor toneel, voor radio, en voor televisie ten stelligste verboden.²⁶⁰

Behalve het vermoeden dat Streuvels de tekeningen gewoon niet mooi vond, is de reden voor de afwijzing niet helemaal duidelijk. Als de verbeeldingskracht moet volstaan, dan geldt dat immers ook voor de grafisch kunstenaar.

Dan blijft er nog Streuvels' opvatting dat precies deze novelle, ‘Leven en dood in den ast’, geen illustratie mocht krijgen, een verbod dat hij overigens zelf zou overtreden door in 1944 een luxe-uitgave te laten verluchten door Albert Saverys (1886-1964).

Wat we wel weten, is dat Streuvels op het vlak van illustraties en lay-out erg kritisch was en als een ‘veeleisend perfectionist en waardevol artistiek raadgever’ meermaals richtlijnen neerschreef waarin hij een ‘strikte en opmerkelijke visie op boekillustraties’ vertolkte: ‘Illustratie moet vooreerst en in volle zin opgevat worden als “boekversiering” - het opluisteren, mooi-maken van het boek, in denzelfden aard en karakter’ en: ‘Ik wil geen bepaalde figuren in mijn boek, - de uitbeelding van figuren moet overgelaten worden aan den lezer - de tekenaar mag zijn fantasie niet opdringen aan de lezer, en vooral is het uit den booze, als die uitbeelding niet strookt met de geest van het verhaal.’²⁶¹

Bij het bekijken van de tekeningen die Henri Van Straten aanleverde, kunnen we niet zeggen dat aan deze voorwaarden niet zou zijn voldaan. Om te beginnen waren de tekeningen niet alleen voor ‘Het leven en de dood in den ast’ gemaakt maar voor de gehele bundel en hadden ze de bedoeling een beeld te geven van de tot hard labeur gedoemde proletariër. De krachtige lijnen, in Vlaams-expressionistische stijl met een goed oog zowel voor de compositie als voor de menselijke duiding van de figuren, benadrukken het inlevingsvermogen van de kunstenaar die, zoals bekend, niet de zoveelste boekillustrator wilde zijn maar als een volwaardig artiest de autonome kracht van zijn werk naar voren wilde schuiven. Elsschot had die kwaliteit bij Van Straten trouwens perfect aan-

260 Brief van Stijn Streuvels (8/02/1962). Geciteerd in het Hulpboekje bij de uitgave van ‘Het leven en de dood in de ast’. Brugge: Desclée De Brouwer, 1964, p. 11.

261 J. Debusschere, ‘Editie van de briefwisseling (...)’, p. 78.

[p. 136]

gevoeld toen hij hem na zijn linosneden voor de heruitgave van Lijmen (1924) in 1932 zovele jaren later ook aanbeval bij de uitgever voor de illustratie van het vervolg erop, Het been (1938).

Als we Streuvels' richtlijnen er nog eens op nalezen, is bij hem het ‘opluisteren’ van de tekst de eerste vereiste. Illustraties mogen dus geen artistieke concurrentie zijn, maar moeten zich ten dienste stellen van de tekst. Ze moeten ‘decoratief’ blijven, zich beperken tot ‘het weergeven van de atmosfeer’, zonder ‘handeling van bepaald uitgebeelde figuren op het voorplan of zonder achterplan’.²⁶² Van Straten kende die richtlijnen niet en zou in het geval hij ze wel kende, waarschijnlijk niet eens een poging gedaan hebben om een illustratie te maken. Maar dat is speculatie, want er is absoluut niets bekend over deze episode in zijn leven. Zijn leven zou trouwens een jaar later eindigen, vermoedelijk in de frontlijn aan het Albertkanaal ten noorden van Antwerpen, waar hij op 4 september 1944 voor het laatst werd opgemerkt.

Als besluit kunnen we misschien stellen dat naast de hierboven aangemerkte redenen de mogelijke samenwerking wellicht ook stukliep op fundamentelere tegenstellingen in de karakters van beide protagonisten. De persoonlijkheid van Van Straten was bepaald door het leven in de stad, waar die van Streuvels het landleven als basis had. Dit maakte de graficus tot een meer uitgesproken en vitalistisch kunstenaar tegenover de meer terughoudende en fatalistisch gekleurde levenshouding die de schrijver kenmerkte. Blijkbaar kon de stijl noch de instelling van Van Straten de mens en de schrijver Streuvels charmeren.

De afbeeldingen (afb. 13-17) worden opgenomen met de vriendelijke toestemming van Marc van de Wiele, Brugge, en van de erven Van Straten.

262 Brief van Streuvels aan Maurits De Meyer (1/02/1943), zoals geciteerd in J. Debusschere, ‘Editie van de briefwisseling (...)’, p. 86.