Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 25

[p. 245]

Karen Polder
Experimenteren en continueren
Over de vormgeving van het Jaarboek

Op een vrijdagmiddag in februari bezoek ik Rudo Hartman in zijn studio in Den Haag. Aanleiding voor dit bezoek is de vraag van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging naar een artikel over de vormgeving van het Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis in de afgelopen 25 jaar. Wie kun je dan beter spreken dan de twee ontwerpers die jarenlang voor de vormgeving tekenden: Rudo Hartman en Martien Frijns.

Rudo Hartman

De werkplek van Rudo Hartman ruikt naar boenwas. De oude plankenvloer is ‘versteld’ met metalen strippen om het afkalven van de planken tegen te gaan. Het levert een prachtige compositie op. Aan de wanden hangen ingelijste typografische experimenten. Op de lange tafels staan twee computers en liggen geordende stapels werk. Dat geordende blijkt ook later, als hij moeiteloos documentatie van verschillende projecten tevoorschijn haalt, ook van lange tijd geleden. Rudo toont me waaraan hij op dit moment werkt: de typografie voor een herdenkingsplaat bij een bank op het Belgischeplein in Den Haag waar twee verliefde joodse tieners - Ellis en Bernie - afspraken om elkaar na de oorlog weer te treffen. Vanaf eind mei 1945 wacht Ellis elke dinsdagmiddag tevergeefs op het bankje op Bernie. Het is typografisch geen eenvoudig werk waarin Hebreeuws en westers schrift zijn gecombineerd. Verder ligt op tafel een boek over het Plakkaat van Verlatinghe, uitgegeven door de Historische Uitgeverij in 2006. Nu het Plakkaat van Verlatinghe ‘Pronkstuk van Nederland’ is geworden, wordt aan een heruitgave gewerkt.

Dit is de plek waar tussen 1996 en 2004 acht Jaarboeken werden verzorgd. Bij de twee jaargangen daarvoor, 1994 en 1995, was waarschijnlijk nog geen vormgever betrokken. In het colofon wordt althans geen ontwerper vermeld (alhoewel de titel op het voorplat en op de titelpagina een geoefende typografische hand verraadt). Vermoedelijk verzorgde drukkerij Ponsen & Looijen te Wageningen toen de opmaak.

Kennelijk was in 1996 het moment gekomen om verschillende ontwerpers te vragen een prijsopgave in te dienen voor de verzorging van het Jaarboek. Die prijsopgave omvat-

[p. 246]

te niet alleen de vormgeving, maar ook de productie. Rudo Hartman bracht samen met drukkerij Tulp een offerte uit. Hartmans werk was al bekend bij de Vereniging, onder andere vanwege zijn boeken voor de Historische Uitgeverij. De gunstige prijs-kwaliteitverhouding bezorgde hem de opdracht en hij begon met het ontwerp van het basisstramien voor het binnenwerk. Een randvoorwaarde was dat er veel tekst in het boek moest passen. Ten opzichte van de twee eerdere Jaarboeken vergrootte hij daarom het formaat tot de omvang die het Jaarboek nog steeds heeft, zodat papier- en drukpersformaat optimaal werden benut. Verder voorzag het basisontwerp in regels waarop veel lettertekens pasten, gemiddeld rond de 84 (als ideaal leesbaar geldt 65 tot 70 lettertekens op een regel). Deze volle regels komen overigens niet alleen in de Jaarboeken van Hartman voor, in alle nummers tussen 1994 en nu bevatten de regels gemiddeld meer dan 80 lettertekens.

Figuur 1. Schets titelpagina/omslagtypografie, Rudo Hartman, 1996

Al voor het Jaarboek in productie werd genomen, werd drukkerij Tulp overgenomen door Koninklijke Wöhrmann. De opdracht ging echter met een van de medewerkers van Tulp mee naar drukkerij Casparie in Zwolle. Casparie heeft tussen 1996 en 1998 het Jaarboek gedrukt, daarna staat drukkerij Hooiberg te Epe in het colofon vermeld - ook in die jaren was er al veel onrust in de grafische industrie.

Omdat drukkerij Casparie nog met lood zette, werd het zetwerk uitbesteed aan Zetcentrale Meppel. Hartman schetste daarvoor de pagina's globaal uit. Vervolgens kwam er een proef waar nog opmaakwijzigingen in konden worden aangegeven. Het was belangrijk om de omvang in de hand te kunnen houden want die moest binnen een aantal ka-

[p. 247]

ternen blijven. Daarom werd de tekst, gezet uit het lettertype Fournier, soms enigszins versmald. Toch was er wel lucht in de opmaak. Dat kwam mede doordat ieder artikel op een rechterpagina begon, wat zo nu en dan een geheel witte linkerpagina opleverde.

Figuur 2. Schets en proefzetsel van eerste pagina van een artikel, Rudo Hartman, 1996

Een andere manier om de omvang te reguleren was het groter of kleiner plaatsen van afbeeldingen. Om de keuze voor groot of klein te vergemakkelijken, had de eindredactie bij het aanleveren van de kopij al een hiërarchie aangegeven. Het was nieuw dat afbeeldingen in de Jaarboeken niet alleen over de volle breedte maar ook als margeafbeelding werden geplaatst. Dat leverde naast flexibiliteit ook meer afwisseling op. Ook de typografie van het binnenwerk werd rijker. Er kwam meer paginawit en er kwamen meer typografische details zoals initialen, titels en tussenkopjes in kapitalen en lijnstukjes boven de noten. De nieuwe lay-out voor het binnenwerk leverde weinig discussie op. Het feit dat ontwerpkeuzes deels op pragmatische gronden waren gemaakt was daar ongetwijfeld debet aan.

Over de omslag werd wel gediscussieerd. Een eerste voorstel om een schematische weergave van de constructie van de gulden snede als afbeelding te gebruiken werd afgewezen als ‘te rommelig’. Een vereenvoudigde voorstelling van een drukvel, eerst bedacht als afbeelding voor het achterplat, verhuisde naar het voorplat.

De geplastificeerde omslag werd gedrukt in zwart en twee steunkleuren (dat was toen nog goedkoper dan full colour). Plastificeren heeft als nadeel dat de omslag haar tactiele, papieren kwaliteit verliest. Het voordeel is dat het boek beschermd wordt tegen beschadiging en vuil. Het binnenwerk bezat overigens wel tactiele kwaliteit, het werd

[p. 248]

gedrukt op het ongestreken papier Biotop, een nog altijd gewaardeerde en veel gebruikte papiersoort.

Figuur 3. Rudo Hartman, 2018

Aan het einde van het gesprek, waarin Hartman niet alleen uitgebreid over het Jaarboek vertelt maar ook vele schetsen laat zien, krijg ik een vouwblad over zijn werk mee. Daarin lees ik dat het werk van Rudo Hartman tegelijk als traditioneel én tegendraads wordt beoordeeld, wat het bijzonder en enig in zijn soort maakt. Hartman had me al verteld dat zijn werk wel getypeerd is als te modern voor aanhangers van klassiek en te klassiek voor pleitbezorgers van modern. Bij de vormgeving van het Jaarboek heeft het klassieke zichtbaar de overhand gekregen.

Vanaf 2003 is het Jaarboek een gezamenlijke uitgave van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging en uitgeverij Vantilt in Nijmegen. Inhoudelijk is dat een logische keuze: Vantilt geeft boeken en tijdschriften uit over cultuur, geschiedenis, literatuur en filosofie. De vormgeving is vanaf dat moment niet meer in handen van Rudo Hartman. Het doet hem wel pijn van de drukker te vernemen dat niet langer van zijn diensten (en van die van de drukker zelf) gebruik wordt gemaakt. Hartman heeft ‘zijn’ acht jaargangen van het Jaarboek met veel plezier verzorgd.

[p. 249]

Martien Frijns

Uitgeverij Vantilt vraagt Martien Frijns de Jaarboeken grafisch vorm te geven. Er wordt dus niet - zoals dat in 1996 wel gebeurde - aan meerdere ontwerpers om een voorstel gevraagd. Frijns en Vantilt werkten al samen en maakten onder andere ook al het tijdschrift De Boekenwereld. Frijns is een boekenman; hij verzamelt, bedenkt en ontwerpt boeken en geeft in het mede door hem opgerichte afdh Uitgevers ook zelf boeken uit. Geen wonder dat zijn werkplek - een walhalla voor boekliefhebbers - ruikt naar papier en inkt.

Op tafel ligt de vuistdikke biografie die hij recent maakte over fotografe Maria Austria (1915-1975). Hij vertelt er enthousiast over, met name over het omgaan met de afbeeldingen in het boek. Van alle foto's van Austria zijn de negatieven bewaard gebleven. Van een groot aantal is bekend hoe zij het beeld aansneed. Soms vertelt die uitsnede een ander verhaal dan het hele negatief. Frijns vindt het belangrijk in dat geval te kiezen voor de manier waarop Austria zelf de foto gebruikte.

Hetzelfde geldt voor de manier waarop hij in het Jaarboek afbeeldingen behandelt. Steeds let hij erop dat de afbeelding dicht bij de bron blijft want de lezer moet erop kunnen vertrouwen dat het beeld dat hij ziet overeenstemt met de werkelijkheid. Dat betekent dat beelden niet zo moeten worden vergroot, verkleind of aangesneden dat de lezer niet meer begrijpt waar hij nou eigenlijk naar kijkt. Bij het vormgeven van het Jaarboek put Frijns veel voldoening uit deze manier van omgaan met de afbeeldingen. Hij vertelt blij te zijn dat de redactie het ieder jaar weer voor elkaar krijgt goed beeld aan te leveren. Deze beelden zo te plaatsen dat ze het allerbeste tot hun recht komen heeft zijn bijzondere aandacht. Dat betreft naast de keuze van het formaat en de uitsnede ook de keuze voor kleur of zwart-wit. Want sinds een aantal jaren worden een of twee katernen in het Jaarboek in kleur gedrukt.

Door de jaren heen is het aandeel beeld explosief toegenomen. Het eerste nummer uit 1994 bevatte negen afbeeldingen die samen 661,83 cm² in beslag namen. In 2017 tel ik 146 afbeeldingen die samen 8781,44 cm² beslaan. Niet alleen qua ruimtebeslag groeit het aandeel van de illustraties exponentieel, ook de waarde die eraan gehecht wordt neemt toe. Dat blijkt uit het feit dat er sinds een paar jaar een lithograaf wordt ingeschakeld om de afbeeldingen zo goed mogelijk te reproduceren. Dit kan vanzelfsprekend niet los worden gezien van het toegenomen belang van beeld in ons dagelijks leven. En omdat het Jaarboek ook in de losse verkoop zijn lezers vindt, wordt een aantrekkelijke vormgeving een steeds belangrijker aspect.

Om dezelfde reden wordt Martien Frijns in 2012 gevraagd om het omslagontwerp eigentijdser te maken. Dat resulteert in een nieuwe omslagtypografie en in een andere manier van het plaatsen van de afbeelding op de voorzijde. Waar voorheen een plaatje in een kader werd geplaatst (waardoor het beeld letterlijk en figuurlijk ingekaderd bleef), wordt het omslagbeeld nu veel ruimtelijker gebruikt. Dat is prachtig te zien als Frijns alle jaargangen op een rij legt (zie ook het omslag van dit nummer).

Ongewijzigd in al die jaren is de letterkeuze, de Trinité van Bram de Does. Deze klassieke boekletter doet nu al vijftien jaar dienst en heeft naast haar grote leesbare kwaliteit

[p. 250]

ook de eigenschap dat ze smal loopt. Dat wil zeggen dat er veel lettertekens op de zetbreedte passen. Efficiënt zetten is vanwege economische motieven nog steeds een vereiste. Ook de typografie van het binnenwerk is in de loop der jaren niet veel gewijzigd. Voor de thema-uitgaven heeft Frijns eens geëxperimenteerd met een tweekolomsopzet, maar redactie en lezers gaven aan de rust van een eenkolomsstramien de voorkeur. Toen daarna andere voorstellen om thema-artikelen te onderscheiden werden voorgelegd, koos de redactie voor het meest terughoudende ontwerp. Frijns concludeert dat men aan klassieke boekverzorging hecht. Ter illustratie toont hij het omslagontwerp van het jubileum-Jaarboek 2018 zoals het in de aanbiedingscatalogus van uitgeverij Vantilt staat afgebeeld. Op verzoek van de redactie werd nog eens naar het ontwerp gekeken. In de eerdere versie stond de titel van het Jaarboek over het afgebeelde boek heen en gingen ze een interessante combinatie met elkaar aan. Op het voorstel dat Frijns nu laat zien, zijn titel en boek uit elkaar gehaald waardoor de vorm van het boek beter zichtbaar is geworden, maar het ontwerp als geheel wel minder spannend is.

Figuur 4. Martien Frijns, 2018

[p. 251]

Figuur 4. Proefomslagen voor het Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 2018

25 Jaarboeken

In 2004 werd in het voorwoord vermeld dat het Jaarboek tot dan toe meerdere vormgevers, drukkers en uitgevers had gekend. Voor wat betreft het aantal drukkers is dat zeker juist: in de eerste tien jaar al waren vier drukkerijen betrokken bij de productie. Van 1996 tot heden hebben echter maar twee ontwerpers aan de Jaarboeken gewerkt, Rudo Hartman van 1996 tot en met 2003 en Martien Frijns van 2004 tot nu. Daaruit rijst een beeld op van trouw en loyaliteit tussen opdrachtgever en ontwerper. Dat heeft door de jaren heen een Jaarboek opgeleverd dat binnen de lijnen van de klassieke boekverzorging met veel liefde is gemaakt.