Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 25

[p. 235]

Lieke van Deinsen & Geert-Jan Koot
Metamorfose, mutilatie en mutatie
In gesprek met Irma Boom over het levende boek

Begin jaren 1990 luidde de noodklok in de Nederlandse erfgoedwereld. De teloorgang van het papier dreigde. Naar schatting verkeerde twintig procent van het papier in Nederlandse erfgoedinstellingen in zorgwekkende staat. Vooral veel negentiende-eeuwse en twintigste-eeuwse werken bleken in zo'n slechte staat dat ze niet meer verantwoord ingezien konden worden. Om dit proces een halt toe te roepen werd Metamorfoze, het nationaal programma voor het behoud van het papieren erfgoed, in het leven geroepen. Eind 2017 vierde het project haar twintigste verjaardag. Hoewel de strijd tegen de vergankelijkheid van het papieren erfgoed nog lang niet beslecht is, was er reden tot feest: dankzij Metamorfoze hebben honderdduizenden boeken, kranten, handschriften en brieven de afgelopen twee decennia een gedaantewisseling doorgemaakt van kwetsbaar papier tot bestendige microfilm of digitale bits en bytes. Als zodanig zijn zij voor de toekomst bewaard. Ter gelegenheid van het jubileum werd Irma Boom (1960), de vrouw achter veel van de opmerkelijkste boeken ter wereld, gevraagd een boek te maken. Het resultaat, Mutilaties: Metamorfoze twintig jaar, is niet alleen een ode aan de kwetsbaarheid van het papier, maar belichaamt eveneens veel van haar opvattingen over het boek en haar rol als boekenmaker.

De schoonheid van verval

‘Boekenmaker’ is het label waaronder Boom zichzelf het beste tot haar recht vindt komen. Een vormgever voelt ze zich niet. Daarvoor is de bemoeienis met niet alleen de vorm maar ook de inhoud van de boeken die zij maakt veel te groot. De opdrachten die zij krijgt, zijn vaak weinig meer dan ‘een idee’ om een boek te maken. ‘Zo ging het ook bij het verzoek van het Metamorfoze-project’, vertelt Boom. ‘Ik werd vanuit de Koninklijke Bibliotheek benaderd of ik “een boek over oude boeken” wilde maken.’ Aanvankelijk was haar enthousiasme niet bijster groot. ‘Bijna vergane boeken’, bekent Boom, ‘wat moet ik daarmee? Ik word al gezien als zo'n boekentype en ik wil niet te oubollig zijn. Integendeel: ik wil alles doen om het boek verder te brengen en het levend te houden.’ Ondanks haar initiële scepsis liet Boom zich verleiden om naar het materiaal te kijken.

[p. 236]

Ze was direct verkocht: ‘Ik kreeg foto's te zien van een scala aan beschadigde en verminkte boeken, slachtoffers van vochtschade, schimmelsporen, ongedierte, verzuring en inktvraat. Een boek was zo kromgetrokken dat het praktisch onleesbaar was geworden. Een ander had dienstgedaan als eengezinswoning voor een muizenfamilie en was volledig uitgehold. Hoe ze het hebben gedigitaliseerd is me een raadsel, maar deze teloorgang heeft een enorme schoonheid.’ Ze stemde zonder verder aarzelen in.

Figuur 1. Irma Boom met haar boek Mutilaties, Metamorfoze twintig jaar. (Foto Geert-Jan Koot)

[p. 237]

Evolutie naar het digitale

Vaak begint haar ontwerpproces in dialoog met de opdrachtgever: ‘Mijn ontwerpen zijn vrijwel altijd het resultaat van een gesprek waarbij ik me door het onderwerp laat inspireren. Tijdens het gesprek heb ik het ontwerp voor het boek meestal al uitgedacht.’ In het geval van het Metamorfoze-boek volgde na haar toezegging een ontmoeting met evolutiebioloog Tijs Goldschmidt, die was uitgenodigd om het begeleidende jubileumessay te schrijven. In het gesprek bleek in haar aanvankelijke aarzeling om met oude boeken aan de slag te gaan juist de aantrekkingskracht van het project te liggen. Goldschmidt en Boom spraken over het Metamorfoze-project als een ‘proces van culturele selectie dat darwiniaanse trekken vertoont’. Zij duidden de digitalisering van het kwetsbare materiaal als een noodzakelijke stap in de evolutie van papieren erfgoed. Het idee voor het jubileumboek was geboren.

‘Ik wilde vooral iets maken waarbij je zonder te lezen het project kon ervaren’, vertelt Boom. Dit uitgangspunt is al in de rudimentaire indeling van het boek terug te zien. Afgezien van een bescheiden tekstgedeelte, opgebouwd uit de korte introductie ‘Voor altijd bewaard’ van projectleider Marg van der Burgh en het essay van Goldschmidt, bestaat het boek uitsluitend uit beeldfragmenten van het gedigitaliseerde materiaal. ‘Ik kon me alleen beroepen op het bestaande beeldmateriaal’, vervolgt ze. ‘Zodra een werk gedigitaliseerd is, verdwijnt het in een zogenaamde lijkenzak, een hermetisch afgesloten luchtdichte hoes, waar het - in principe - nooit meer uitkomt. Het materiaal is dan te kwetsbaar om nog te raadplegen. Mijn doel was om deze werken weer levend en tastbaar te maken.’ Haar ontwerp omarmt de evolutie die verweerd papier dankzij het Metamorfoze- project doormaakt naar een bestendig digitaal formaat: ‘Het gaat over materiaal dat nu gedigitaliseerd wordt, maar het zijn oude boeken. Om dit op het eerste gezicht al duidelijk te maken, koos ik om het beeldmateriaal afwisselend zwart-wit en in fluorkleuren af te drukken.’

Het levende boek

Waar het Metamorfoze-project zich bekommert over de volledige ontwikkelingsgang tot bestendig (digitaal) papieren erfgoed, focust het jubileumboek hoofdzakelijk op het intrinsiek kwetsbare karakter van het geselecteerde materiaal. Mutilaties, de titel die Goldschmidt en Boom het werk meegaven, benadrukt de onherroepelijke schade waarmee papieren erfgoed te maken krijgt. Om deze kwetsbaarheid te integreren in haar ontwerp besloot ze om ook de bladzijden van het jubileumboek te ‘beschadigen’: iedere pagina werd voorzien van dertig incisies in de vorm van halvemaantjes. Ze simuleren, in combinatie met het krakende kaftpapier, de ervaring van het hanteren van het kwetsbare materiaal dat in het project wordt gedigitaliseerd: ‘Door het boek vast te pakken krijg je het idee dat je het verder kapot maakt. Het maakt geluid. Het boek knispert, het ritselt, het ademt, het leeft.’ Boom beoogt met haar ontwerp de lezer te activeren: ‘Zodra je het in handen krijgt, moet je gaan nadenken en vragen gaan stellen: Wat is hier aan de

[p. 238]

hand? Waarom is dit gedaan? Maak ik het nu kapot? Door het stellen van deze vragen weet je al meer van het onderwerp dan wanneer je de tekst hebt gelezen. Het ontwerp helpt je te begrijpen waar het project over gaat. Er is eindeloos veel over Metamorfoze geschreven, maar het was nog niet beleefd. Mutilaties probeert de lezer actief te betrekken bij het project en tot denken aan te zetten. De Engelsen hebben daar een veel beter woord voor: thought provoking. Dat probeer ik met al mijn ontwerpen te bereiken.’

Figuur 2-5. De afbeeldingen zijn van het boek Mutilaties, Metamorfoze twintig jaar. Ontworpen door Irma Boom ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan van het programma Metamorfoze, het Nationaal Programma voor het Behoud van het Papieren Erfgoed. Beeldstudio Koninklijke Bibliotheek (2017)

Het bedreigde boek

Daarmee is nog niet gezegd dat haar ontwerpideeën ook altijd aankomen. Hoewel Boom de meest bekroonde boekenontwerper van Nederland is en al menig internationale prijs in de wacht sleepte, stuit ze geregeld op onbegrip over haar werk, zelfs onder collegaontwerpers en vakgenoten. ‘Ik ben geen routineontwerper met een 9-tot-5-mentaliteit. Eigenlijk ben ik zelfs niet geïnteresseerd in het ontwerpen zelf. Het gaat mij om een attitude richting het boek. Ik ben een boekenliefhebber en wil het fenomeen boek vitaal houden en verder brengen. Om dat te bewerkstelligen bewandel ik vaak zijpaden zoekend naar manieren om het anders te doen. De gebaande paden zijn voor mij geen optie. Ik zit in een niche van voortdurend manoeuvreren. Mijn boeken stuitten soms op weerstand omdat mensen het niet begrijpen.’ Het verbaast haar ook niet dat Mutilaties het

[p. 239]

niet heeft gehaald tot de selectie van De Best Verzorgde Boeken van 2017. ‘Als ik hier met een collega over spreek, zie ik ze denken “gimmick!”. Ze begrijpen het onderwerp niet en zien bijvoorbeeld de mutilaties als een formele oplossing om het boek “op te leuken”.’ Voor Boom zijn dan ook niet vocht, schimmels, ongedierte of inktvraat de grootste bedreiging voor het boek maar het groeiend conservatisme en de behoudende instelling die heerst in de wereld van het boekontwerp. De ontwerpen van haar hand die buiten de prijzen vallen, acht ze zelf vaak de meest interessante en vooruitstrevende.

Terugkijken naar innovatie

Toch zijn Booms continue strijd tegen het conservatisme en haar zoektocht naar innovatie van het boek geen breuk met de traditie. Integendeel zelfs: haar ontwerpen brengen steeds een dialoog tot stand tussen het heden en het verleden. Ze put voortdurend inspiratie uit de boeken die zij om zich heen verzamelt. In haar privébibliotheek zijn vooral werken uit de late zestiende eeuw en de jaren 1960 vertegenwoordigd: ‘Juist in deze periodes was het maken van boeken nog niet zo strikt aan banden gelegd. Het waren experimentele tijden.’ Recent kwam er een nieuwe inspiratiebron bij. Tijdens haar verblijf als resident in de American Academy in Rome, dit voorjaar, werd ze door twee mediëvisten verleid om naar de manuscripten in de bibliotheek van het Vaticaan te gaan kijken. Tot haar eigen verbazing werd de voorvechtster van het mechanisch geprodu-

[p. 240]

[p. 241]

ceerde boek, gegrepen door de handschriften. ‘Het bezoek aan het Vaticaan is voor mij echt een eye opener geweest’, vertelt Boom. ‘Ik word vaak beschuldigd van avant-gardisme omdat ik er bijvoorbeeld voor kies om boeken te maken zonder paginanummers, zonder inhoudsopgave en waarin de titelpagina of alinea-aanduidingen ontbreken, maar eigenlijk is het allemaal niets nieuws onder de zon: ook in Middeleeuwse handschriften zijn dergelijke zaken afwezig. Alles wat ik bedenk, kent een historische pendant.’ Uiteindelijk is Boom er zelfs niet meer aan toegekomen om het drukwerk, waarvoor ze aanvankelijk was gekomen, te bekijken. ‘In de bibliotheek van het Vaticaan mag je geen foto's maken, dus ik ben werken die mij inspireerden vanuit mijn perspectief als boekenmaker gaan natekenen en minutieus beschrijven. Ik werd bijvoorbeeld gegrepen door de manier waarop commentaren werden toegevoegd aan deze eeuwenoude boeken: soms bestaat de hoofdtekst uit slechts enkele regels en wordt de rest van de pagina gevuld met op- en aanmerkingen over de tekst. Deze inspiratie verwerk ik nu in het ontwerp van de tentoonstellingcatalogus Kwab: Dutch Design in de Eeuw van Rembrandt die in juni in het Rijksmuseum opent.’

Van mutilaties naar mutatie

Ook voor Mutilaties vond Boom inspiratie in het verleden. ‘Ik verzamel bijvoorbeeld het werk van de Zwitserse dichter, beeldhouwer en graficus Dieter Roth (1930-1998) die in zijn boekontwerpen experimenteerde met het verminken van bladzijden.’ De keuze om het omslag te drukken op hetzelfde papier als het boekblok is een knipoog naar de historische boekproductie. ‘Mutilaties had nooit een hardcoveruitgave kunnen worden. Ik wilde een boek maken waarbij je sterk het gevoel kreeg dat de inhoud ongebonden is en dat je het geheel eigenlijk nog in een band moet laten zetten. In de vroegmoderne tijd werden boeken vaak als losse katernen (soms met een provisorisch omslagje) verkocht en werden ze pas naar de binder gebracht als ze uitverkoren waren onderdeel van een bibliotheek te worden.’

Boom is tevreden over het eindresultaat. ‘Ik word regelmatig gevraagd naar mijn boekentop- 10 en Mutilaties heeft daarin zeker een plekje veroverd. Zowel qua inhoud, vorm als aansluiting bij het project zie ik dit ontwerp als een antwoord, een mutatie van het boek.’ En de ontwikkeling van het boek staat nooit stil, zelfs niet als het gedrukt is. ‘Ik nam Mutilaties mee naar Rome en toonde het aan twee componisten. Zij werden gegrepen door het geluid en willen het nu verwerken in hun composities! Dat had ik nooit vooraf kunnen bedenken, maar het laat zien dat het boek altijd verder gaat. Het boek leeft.’