Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 25

[p. 62]

Figuur 1. Den Haag, Koninklijke Verzamelingen, M 035-015. Voor- en zijaanzicht van de Statenbijbel die toebehoorde aan Amalia van Solms. Foto gemaakt door de Koninklijke Verzamelingen

[p. 63]

Loes Dorrestein
Stop met poetsen!
Het boekbeslag op de Statenbijbel van Amalia van Solms

De Statenbijbel uit 1637 is het enige boek dat nog over is uit het boekenbezit van Amalia van Solms, de vrouw van stadhouder Frederik Hendrik.¹ Het is de eerste druk in folioformaat, gedrukt door Paulus van Ravenstijn te Leiden voor de weduwe en erfgenamen van Hillebrant van Wouw. Zowel over Amalia van Solms als over het ontstaan en drukken van de Statenbijbel is al veel geschreven.² Aan dit specifieke exemplaar, ook wel de Amaliabijbel genoemd, is nauwelijks aandacht besteed. Het zilveren sierbeslag is echter zeer de moeite waard om eens nader te bekijken. Het boek wordt in vier publicaties genoemd, in twee daarvan is ook iets over de keuring van het zilver opgenomen.³ Gekeurd edelmetaal, verschaft informatie over de productie van het voorwerp. Vergelijk het met de datering, lokalisering en signering van een schilderij of de informatie die verschaft wordt in het impressum op de titelpagina van een gedrukt boek. Waar bij de beschrijving van een schilderij of titelblad dergelijke punten altijd worden meegenomen, is het bij boekbeschrijvingen eerder de uitzondering dan de regel dat het beslag en de keuren van het zilver worden vermeld. In de zeventiende eeuw zijn de meest voorkomende keuren het meesterteken, provincieteken, stadskeur, jaarletter en gehalteteken. Deze tekens worden met een stalen stempel in het edelmetaal geslagen en geven aan wie, waar en wanneer het beslag is gemaakt en welk gehalte het edelmetaal heeft.⁴

De Amaliabijbel wordt in tien regels beschreven in de tentoonstellingscatalogus Koninklijk zilver (2002). Daarbij wordt vermeld dat de vervaardiger van het zilver onbekend is.⁵ Deze omschrijving zou ook in kunnen houden dat er wel keuren zijn aangetroffen, alleen geen meesterteken. Aan de Amaliabijbel worden ook vijf zinnen besteed in de tentoonstellingscatalogus God, Heidelberg en Oranje. 450 jaar Heidelbergse Catechismus (2013).

1 Koninklijke Verzamelingen, Den Haag, signatuur m 035-015.

2 Zie o.a. D. Winsemius, Amalia van Solms: meer dan schone schijn. Kampen 1983; H. de La Fontaine Verwey, De Statenbijbel en de drukkers: de strijd tegen een monopolie. Haarlem 1970.

3 Publicaties zonder vermelding van keuren: F.H. Holleman, Neerland's Vorstenhuis en de Groote Kerk te Breda. Zutphen 1957, 36; Sale 20th-21st-22nd 1937, the Mensing Library, Very Valuable and Important Library, Mr Ant. W.M. Mensing, the Second and Final Portion. Londen 1937, nummer 837.

4 K. Citroen, Dutch Goldsmiths' and Silversmiths' Marks and Names prior to 1812. Leiden 1993, 7-10.

5 M. Loonstra (red.), Koninklijk zilver. Zwolle 2002, 24-25.

[p. 64]

Bij de specificaties staat ‘Geen zilvermerken aangetroffen’.⁶ Echter, bij nader onderzoek van het boekbeslag blijkt dat het zilver wel is gekeurd. Het ene keur is maar deels leesbaar omdat het in de aanzet van de binnenkant van de muiter staat. Het andere keur is er nagenoeg afgesleten doordat het zilver te vaak gepoetst is. Dit keur is zelfs dusdanig ‘verpoetst’ dat het alleen met strijklicht en onder een bepaalde hoek te zien is. Dit zou het stadskeur van Den Haag kunnen zijn en het andere keur de jaarletter S, die dan zou staan voor 1648. Minimaal kunnen we concluderen: tweemaal zichtbaar gekeurd, maar ongeïdentificeerd. In de nabije toekomst zou het mogelijk kunnen worden dat we de ‘echo’, die bij het slaan van het keur in het zilver is ontstaan, alsnog kunnen zien ondanks het feit dat de bovenlaag volledig is weggesleten. Momenteel kan dat alleen door middel van het aanbrengen van zuren die de afdruk weer deels zichtbaar maken. Omdat dit echter een destructieve methode is en niet altijd de gewenste resultaten toont, wordt het niet toegepast op kunst of erfgoed.

Figuur 2a-b. V.l.n.r. Den Haag, Koninklijke Verzamelingen, M 035-015. Mogelijk jaarletter en stadskeur die zich bevinden aan de binnenkant van de onderste muiter. Foto's gemaakt door auteur

Bovendien ziet men op tentoonstellingen het liefst glimmend beslag. Boekbeslag wordt dus steeds meer gepoetst, waardoor dit cultureel erfgoed in feite langzaam verdwijnt. In ieder geval verdwijnen zo de keuren, en daarmee de mogelijkheid om objecten aan een meester, plaats en datering te koppelen. Voor het beheer van boeken met boekbeslag is hier een belangrijke les uit te trekken: óf meteen onder vacuüm bewaren zodat er geen zuurstof meer bij komt waardoor het zilver niet meer zwart wordt, óf stop met poetsen en uitleggen waarom het zilver zwart ziet. Aan de hand van verschillende zeventiende-eeuwse schilderijen die boeken met zwart geworden beslag tonen, zoals het Portret van Maritge Claesdr Vooght door Frans Hals uit 1639, is misschien zelfs wel te beargumenteren dat het ongepoetste zilver dichter bij de historische ‘waarheid’ komt.⁷

6 K. Apperloo-Boersma, God, Heidelberg en Oranje. 450 jaar Heidelbergse Catechismus. Utrecht 2013, 408.

7 Frans Hals, Portret van Maritge Claesdr Vooght (1639). Rijksmuseum, Amsterdam, objectnr. sk-c-139.