Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 25

[p. 59]

Sabrina Corbellini
Cities of Readers
Religious Literacies in the Long Fifteenth Century

Project: Cities of Readers. Religious Literacies in the Long Fifteenth Century

Aanvragers: prof.dr. Sabrina Corbellini, prof.dr. Bart Ramakers

Financier: nwo (vrij programma)

Promovendi/Postdocs: Joanka van der Laan en Johanneke Uphoff, Postdoc Margriet Hoogvliet

Looptijd: 2015-2020

Locatie: Rijksuniversteit Groningen

Het onderzoeksproject wil een nieuwe visie ontwikkelen op de ‘lange vijftiende eeuw’ (ca. 1400-1550) als een van de fundamentele periodes voor de vorming van de culturele identiteit van het moderne Europa. Het betreft een periode van nog steeds onderbelichte transformaties op religieus en sociaal gebied: gewone mensen creëerden nieuwe vormen van religieuze participatie voor zichzelf en zij gingen een actieve rol spelen in de overdracht van religieuze kennis in de volkstalen. Deze dynamiek vormt een belangrijke kiem voor de burgerparticipatie die vanaf de late middeleeuwen in Europa tot ontwikkeling kwam.

Het project heeft de bedoeling deze culturele dynamiek in de verschillende manieren waarop leken omgingen met religieuze kennis te analyseren vanuit het perspectief van de longue durée, waarbij de grote breekpunten die de periode zouden kenmerken - middeleeuwen versus Renaissance, katholicisme versus Reformatie - als onderdelen van langdurige processen beschouwd zullen worden. De lange vijftiende eeuw is verder een periode in de geschiedenis die traditioneel in het onderzoek top down bestudeerd wordt en er vooral gekeken wordt naar groepen en instanties aan bovenkant van de samenleving: hof, staat, kerk en clerus. Het bijzondere van dit project is juist dat het bottom up naar de sociale en religieuze transformaties kijkt, vanuit het perspectief van individuen en groepen die tot het maatschappelijk middenveld behoorden, waarbij studie van hun omgang met kennis en boeken als middel wordt gebruikt om deze dynamiek bloot te leggen.

Vanaf de vijftiende eeuw komen in de verstedelijkte delen van Europa steeds meer religieuze teksten in de volkstalen beschikbaar voor leken, dat wil zeggen voor gelovigen die geen priester of kloosterling waren en geen Latijn konden (of wilden) lezen. Uit re-

[p. 60]

cent onderzoek is gebleken dat deze teksten niet alleen door priesters/kloosterlingen vanuit het Latijn vertaald en aan leken ter beschikking gesteld werden, maar dat leken - voor het merendeel stadsbewoners - zelf een actief aandeel hadden in het verzamelen, schrijven, bewerken en doorgeven van die teksten in handschriften en gedrukte boeken. Ze gingen bovendien heel actief met die handschriften en boeken om en pasten de inhoud ervan op eigen wijze toe. Mede door die actieve omgang met religieuze teksten waren leken in staat eigen vormen van religiositeit te ontwikkelen, zich op religieus gebied te scholen en te komen tot persoonlijke, onafhankelijke standpunten in theologische kwesties.

Een centrale gedachte van dit project is dat leken niet alleen individueel met handschriften en boeken in de weer waren, maar ook collectief. Niet alleen de omgang zelf - het verzamelen, schrijven, bewerken, lezen - geschiedde in groepsverband, ook het resultaat ervan - de interpretaties, de ideeën, het gedrag - werd vaak in groepsverband bereikt. Voor het gebied dat onderzocht wordt - de Nederlanden en Noord-Frankrijk - geldt bovendien dat teksten een brede geografische verspreiding kenden en dat veel lezers meertalig waren.