Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 23

[p. 208]

Figuur 1. Portret van Jan iv van Ghelen, naar Jacob van Schuppen (1670-1751). Overgenomen uit A. Mayer, Wiens Buchdrucker-geschichte 1482-1882. Wien, 1883-1887

[p. 209]

Steven Van Impe
Met intelligentie en kracht, maar ook met vallen en opstaan
Zuid-Nederlandse drukkers aan de basis van het zeventiende-eeuwse krantenbedrijf in Wenen

In de Nederlandse historiografie is het concept van de Gouden Eeuw niet weg te denken. Als beginpunt voor die Gouden Eeuw wordt vaak verwezen naar de Val van Antwerpen (1585). Ook in de Nederlandse boekhistorische traditie wordt die datum als een scharnierpunt gezien: door de Val van Antwerpen emigreerden tal van auteurs, drukkers en boekverkopers van het katholieke zuiden naar het protestantse noorden. Daar vonden ze meer intellectuele vrijheid, een beter klimaat voor ondernemingen en gunstigere voorwaarden voor de internationale handel.¹

Recente studies hebben erop gewezen dat de ‘achterblijvers’ in de Spaanse Nederlanden het ook niet slecht deden. De enorme markt van het Spaans-Habsburgse rijk lag voor hen open, en de katholieke kerk investeerde fors in de contrareformatie.² Onder invloed van de Aartshertogen, die het potentieel inzagen van de pers als propagandamiddel, kreeg de uitgever Abraham Verhoeven de kans om te experimenteren met innovatieve nieuwspublicaties.³ Na het ineenstorten van het monopolie van Abraham Verhoeven verschenen twee nieuwe krantenuitgevers in Antwerpen: Guilliam Verdussen en Maarten Binnart. Hoewel er van hun kranten maar weinig exemplaren bewaard zijn, en ze niet zo'n grote invloed gehad hebben als andere kranten uit dezelfde periode, moeten deze publicaties in katholiek Europa de nodige weerklank gehad hebben.

Eerdere studies hebben een overzicht geboden van Zuid-Nederlandse boekdrukkers die hun geboortegrond verlieten om elders het geluk te zoeken. Al in het overzichtswerk Les imprimeurs belges à l'étranger van Paul Bergmans (1868-1935) uit 1897 werd gewezen op Antwerpse boekdrukkers die naar Wenen waren geëmigreerd en daar drukkerijen hadden opgezet.⁴ Sindsdien hebben onderzoekers deze kwestie zijdelings behandeld.⁵ Echter, vooral de druk-

1 Zie bijvoorbeeld M. van Delft, C. de Wolf (red.), Bibliopolis. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Zwolle/Den Haag 2003; J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630. Nieuwkoop 1974.

2 Bijvoorbeeld S. Van Rossem, Het gevecht met de boeken. De uitgeversstrategieën van de familie Verdussen (1589-1689). Ongepubliceerde dissertatie, Universiteit Antwerpen 2014.

3 P. Arblaster, From Ghent to Aix. How they brought the news in the Habsburg Netherlands, 1550-1700. Leiden 2014, 74-121

4 P. Bergmans, Les imprimeurs belges à l'étranger. Liste géographique des imprimeurs et libraires belges établis à l'étranger depuis les origines de l'imprimerie jusqu'à la fin du XVIIIe siècle. Gand 1897 (heruitgave: Bruxelles 1922).

5 A.A. Vorsterman van Oyen, ‘Les Van Ghelen, imprimeurs’. V.A. dela Montagne, ‘De Van Ghelens te Weenen’, in: Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen 6 (1908), 287-288, kende het artikel van Vorsterman van Oyen blijkbaar niet.

[p. 210]

kers die naar de Noordelijke Nederlanden verhuisden werden onderzocht.⁶

Zuid-Nederlandse boekdrukkers emigreerden echter ook naar andere plaatsen in Europa. Niet minder dan vier van hen kwamen kort na het midden van de zeventiende eeuw terecht in Wenen, waaronder Verdussen en Binnart. In dit artikel zal aangetoond geworden dat deze verhuizing plaatsvond op initiatief van een ambitieuze Hongaarse edelman. Hoewel de onderneming aanvankelijk weinig succesvol was, lag deze groep Zuid-Nederlandse drukkers toch aan de basis van één van de succesvolste kranten in het Oostenrijks-Habsburgse rijk.

6 Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers.

Maarten Binnart, boekdrukker en krantenuitgever in Antwerpen

Het verhaal begint bij de boekdrukker en krantenuitgever Maarten Binnart. Binnart werd geboren in het Duitse stadje Eisenach, vermoedelijk rond 1590, en was luthers opgevoed. Kort nadat hij in 1610 het diploma van magister artium had behaald aan de universiteit van Jena bekeerde hij zich tot het katholicisme en verhuisde naar Antwerpen. Daar ging hij vanaf 1612 aan de slag als corrector bij de Plantijnse uitgeverij, op dat moment geleid door Balthasar i Moretus, en huwde hij enkele jaren later met de Ierse inwijkelinge Maria Strang.⁷

We kunnen de ambitie van Maarten Binnart afleiden uit zijn keuze voor de doopheffers van zijn kinderen. Tussen 1623 en 1634 werden vijf kinderen gedoopt: een dochter en vier zonen, van wie er minstens twee vroeg overleden. Haast allemaal kregen ze belangrijke figuren uit de Antwerpse drukkerswereld als peter of meter: Hieronymus i Verdussen, Abraham Verhoeven, diens vrouw Susanna Spierinckx en zus Catharina Verhoeven,⁸ en Ludovicus Moretus, een zoon van Henrica Plantin en Pieter Moerentorf, de jongere broer van Jan i Moretus. Ludovicus Moretus werkte in De Gulden Passer voor zijn neef, Balthasar i Moretus en was dus een collega, mogelijk de chef, van Maarten Binnart.⁹

In dezelfde periode werkte Maarten Binnart aan een woordenboek Latijn-Nederlands, dat in 1635 werd uitgegeven door Verdussen en vele herdrukken kende, ook in de Republiek.¹⁰ Eveneens in het jaar 1635 vestigde Binnart zich als onafhankelijk boekdrukker, waarschijnlijk met financiële steun van zijn voormalige werkgever Balthasar i Moretus. Hij specialiseerde zich vanaf 1635 (of 1637) in het uitgeven van kranten en losse nieuwsberichten, kort nadat de firma van krantenpionier Abraham Verhoeven ten onder was gegaan. Naast Maarten Binnart kreeg in hetzelfde jaar ook Guilliam Verdussen, een zoon van Hieronymus i Verdussen, de toestemming om kranten te drukken.¹¹ Met al deze families had Binnart in de voorafgaande jaren

7 Over Maarten Binnart zal binnenkort een biografisch artikel van Steven Van Impe verschijnen in het tijdschrift De Gulden Passer.

8 F. Claes, ‘Het woordenboek van Martin Binnart’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 88 (1972), 256-272; P. Génard, ‘Abraham Verhoeven’, in: Revue d'Anvers 1 (1861), nr. 5; S. Brabant, L'imprimeur Abraham Verhoeven (1575-1652) et les débuts de la presse ‘belge’. Paris 2009, 112.

9 L. Voet, The Golden Compasses. London / New York, 1969-1972 (2 vol.), vol. i, 187-188; J.B. Van der Straelen, Geslagts-lyste der nakomelingen van den vermaerden Christoffel Plantyn. Antwerpen 1858, 272-274.

10 Claes, ‘Het woordenboek van Martin Binnart’.

11 T. Luykx, ‘De eerste gazettiers en hun kranten in de Spaanse Nederlanden’, in: Handelingen van het Genootschap ‘Société d'Emulation’ te Brugge 101 (1964), 195-225; J. Van Laerhoven, De drukkersfamilie Verdussen en hun krant te Antwerpen. Ongepubliceerde dissertatie, Universiteit Gent, 1970; Van Rossem, Het gevecht met de boeken.

[p. 211]

familiebanden gesmeed door een uitgekiende dooppolitiek.¹²

De krant die Binnart uitgaf, Den ordinarissen postillion, verscheen aanvankelijk tweemaal per week, later wekelijks. Het laatst bekende octrooi van de weduwe Binnart liep af in 1678; vermoedelijk kwam er in dat jaar dan ook een einde aan de krant. Zoals de meeste kranten in die periode werd ze gepubliceerd als een tweezijdig bedrukt, enkel vel papier. De tekst besloeg dus slechts twee pagina's, en was onderverdeeld in twee kolommen. Het netwerk van correspondenten was vooral gericht op de Duitstalige gebieden, met een opvallende concentratie rond de stad Eisenach waar Binnart geboren was. De artikelen betreffen vooral militaire gebeurtenissen uit de Dertigjarige Oorlog. Naast Den ordinarissen postillion gaf Binnart ook een Franstalige krant uit, Le postillon ordinaire, die wekelijks verscheen en die met enige vertraging een vertaalde samenvatting van het nieuws uit de Nederlandstalige krant bevatte.¹³

Maarten Binnart overleed eind 1652 of begin 1653.¹⁴ Hij moet toen ongeveer zestig jaar oud geweest zijn. Zijn dood lijkt vrij plots geweest te zijn: er waren geen maatregelen getroffen voor zijn opvolging. De drukkerij werd voortgezet in naam van de erfgenamen van Maarten Binnart, wat erop wijst dat de boedel niet verdeeld werd. Dat kwam wel vaker voor bij overleden boekdrukkers, maar meestal ging het om een relatief korte periode waarin lopende engagementen werden afgewerkt en de drukkerij klaargemaakt werd om overgedragen te worden aan een nieuwe zaakvoerder - meestal een zoon van de overleden boekdrukker, vaak ook zijn meesterknecht die dan soms huwde met de weduwe. Dat gebeurde in het geval van Binnart niet.

Pas acht jaar later, in 1660 of 1661, werd Maarten Binnarts oudste zoon Peeter als meester-boekdrukker lid van de Sint-Lucasgilde. Hij was toen al 37 jaar oud.¹⁵ Lidmaatschap van deze vereniging was verplicht om in Antwerpen boeken te mogen drukken. Omdat Peeters vader ook lid was geweest, werd hij toegelaten als ‘wijnmeester’ waardoor hij slechts de helft van het toegangsgeld moest betalen. Een gebrek aan financiële middelen kan niet de reden geweest zijn om deze toetreding uit te stellen: niet alleen kregen drukkerszonen korting, indien zij onbemiddeld waren hoefden ze soms zelfs helemaal niets te betalen.¹⁶ Geen enkel ander kind van Maarten Binnart en Maria Strang werd lid van de gilde. Het lijkt er sterk op dat het de weduwe was die de drukkerij in handen hield: in 1668 vroeg zij een nieuw octrooi aan om de krant van haar overleden man verder te mogen uitgeven.¹⁷ Nog in 1678, twintig jaar na het overlijden van Maarten

12 Helaas heb ik van geen enkel kind van Maarten Binnart en Maria Strang gegevens over een huwelijk teruggevonden; het is dus niet duidelijk of Binnart er in slaagde deze familiale strategie voort te zetten door zijn kinderen uit te huwelijken aan belangrijke spelers in zijn netwerk.

13 J. Hellemans, ‘Le postillon ordinaire (1635?-1678?)’, in: J. Sgard, Dictionnaire des journaux 1600-1789. Online: dictionnaire-journaux.gazettes18e.fr/journal/1135-le-postillon-ordinaire (30 augustus 2015).

14 Ph. Rombouts, Th. Van Lerius, De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde. Amsterdam 1961, vol. ii, 239; 245. Luykx, ‘Eerste gazettiers’, 235 meldt foutief dat Binnart begin 1658 overleden moet zijn: hij ging er van uit dat het octrooi met de dood van Maarten Binnart vervallen was, en dat zijn weduwe dus meteen een nieuw octrooi moest aanvragen; in werkelijkheid bleef zij het bestaande privilege van 1648 gebruiken, dat voor tien jaar gold en dus in 1658 verviel.

15 Antwerpen, Stadsarchief, Parochieregister 103 (Sint-Andries, dopen 1619-1627).

16 Rombouts, Van Lerius, Liggeren, vol. ii, 313; 321.

17 Claes, ‘Het woordenboek van Martin Binnart’, 256-257. Luykx, ‘Eerste gazettiers’, 235; voor de verlenging van het octrooi in 1668, zie een brief van de Antwerpse magistraat van 29 maart 1672 in Antwerpen, Stadsarchief, Privilegiekamer, 345, dossier 25.

[p. 212]

Binnart, kwam de krant uit op naam van diens erfgenamen.

De familie had de erfenis van Maarten Binnart nooit verdeeld, vermoedelijk om op die manier de overlevingskansen van het bedrijf te vergroten. Net als de familie Moretus¹⁸ en Hiëronymus i Verdussen¹⁹ zochten zij een strategie om te voorkomen dat het familiekapitaal zou versnipperen, waardoor de drukkerij ten onder zou gaan. Misschien was het voor Peeter Binnart een harde dobber dat hij op die manier niet de kans kreeg een zelfstandig bedrijf op te starten.

18 D. Imhof, Jan I Moretus en de strijd om de Plantijnse drukkerij. Antwerpen, 2010.

19 Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 34-35.

Graaf Ferenc III Nádasdy

Figuur 2. Graaf Ferenc iii Nádasdy. Overgenomen uit A. Mohl, Der Gnadenort Loreto in Ungarn. Eisenstadt, 1894

Wellicht daarom heeft Peeter Binnart zijn geluk elders gezocht. We weten dat hij, net als zijn vader voor hem, in de periode 1652-1658 conciërge was van het Oosters Huys, het grote pakhuis van de Duitse Hanzesteden in Antwerpen.²⁰ In diezelfde periode reisde hij ook zelf door Europa, mogelijk in opdracht van Antwerpse boek- en kunsthandelaars. In elk geval bood hij zich in 1656 aan bij de drukkerij van Balthazar ii Moretus met een belangrijke aankooporder: de Hongaarse graaf Ferenc iii Nádasdy (1625-1671) wenste voor zijn bibliotheek één exemplaar te kopen van elk boek dat de Officina Plantiniana gedrukt had. De rekening bedroeg 840 gulden.²¹ Ter vergelijking: in 1650 bedroeg de waarde van export van boeken naar alle Franse handelspartners van de Officina Plantiniana samen 1523 gulden 13¾ stuivers.²² Deze graaf Nádasdy was een telg uit één van de machtigste families van Hongarije. Zijn grootvader Ferenc ii Nádasdy (1555-1604) was op zestienjarige leeftijd uitgehuwelijkt aan de elfjarige Elisabeth Báthory (1560-1614), die later bekend of liever berucht zou worden om haar uitzonderlijke bloeddorstigheid.²³ Na haar proces en terechtstelling was de politieke macht van de familie flink geslonken. Ferenc iii Nádasdy trachtte zijn positie opnieuw te verbeteren door aansluiting te zoeken bij de Habsburgse keizer, Ferdinand iii (1608-1657). Daarom bekeerde hij zich in 1643 tot het katholicisme. Zo kon hij een jaar later huwen met Anna Juliana Esterházy,

20 Lübeck, Altes Senatsarchiv. Externa, Batavica, 10 - Hanseatisches Haus zu Antwerpen: een rekening voor de periode 1652- 1658 voor reparaties aan het hanzehuis onder beheer van Martin en Petrus Binnart, en rekeningen van Petrus Binnart voor de periode 1655-1656.

21 Museum Plantin-Moretus, Arch. 299 (copies de lettres 1650-1659), fol. 431; fol. 582. Zie ook N. Viskolcz, A mecenatúra színterei a föúri udvarban Nádasdy Ferenc könyvtára = Schauplätze der Bildung am Hofe eines Hochadligen aus dem 17. Jahrhundert. Die Bibliothek von Ferenc Nadasdy. Szeged/Budapest 2013, m.n. 53-57.

22 Voet, Golden compasses, vol. ii, 491.

23 T. Thorne, ‘Countess Dracula.’ The life and times of the Blood Countess, Elisabeth Báthory. London 1997.

[p. 213]

dochter van de Hongaarse palatijn Nicolaas Esterházy. Als palatijn vertegenwoordigde Esterházy het koninklijk gezag in heel Hongarije. Graaf Nádasdy hoopte zo dezelfde positie te verwerven als zijn overgrootvader Tamas Nádasdy (1498-1562) had gehad.

Om zich alvast van de nodige luister te voorzien verzamelde hij een omvangrijke bibliotheek en kunstcollectie.²⁴ Net als veel andere edellieden aan het Oostenrijkse hof keek hij daarvoor naar de Zuidelijke Nederlanden.²⁵ Nádasdy had ook een agent in Antwerpen, een zekere Franciscus Müller. Peeter Binnart fungeerde regelmatig als tussenpersoon: in 1663 bezorgde hij Müller 70 thaler van Nádasdy.²⁶ Müller was onder andere ook verantwoordelijk voor het doorsturen van nieuwsberichten.²⁷

Nádasdy had de ambitie om Hongarije te moderniseren en het land zo meer aanzien te geven binnen de Habsburgse monarchie. Aanvankelijk leek dat ook te lukken, maar toen de keizer na de Slag bij Szentgotthárd (ook Slag bij Mogersdorf genoemd) een wapenstilstand sloot met de Ottomaanse sultan, bleek deze Vrede van Vasvar (10 augustus 1664, ook bekend als de Vrede van Eisenburg) bijzonder nadelig voor Hongarije. De Hongaarse edelen waren gedesillusioneerd door deze vrede, en sommigen verenigden zich in de zogenaamde Magnatensamenzwering.²⁸ Toen deze samenzwering in 1670 ontdekt werd, werd ook Nádasdy gearresteerd en een jaar later terechtgesteld.

24 Noémi Viskolcz, A mecenatúra színterei a föúri udvarban Nádasdy Ferenc könyvtára.

25 E. Duverger, ‘Le commerce d'art entre la Flandre et l'Europe centrale au 17e siècle. Notes et remarques’, in: Evolution générale et développements régionales en histoire de l'art: actes du 22e Congrès international d'histoire et de l'art. Budapest 1972, 157-181; N. de Kun, Onze siècles de relations belgo-hongroises et luxembourgo- hongroises. Bruxelles 1999, 71-74.

26 Noémi Viskolcz, ‘The information system of the seventeenth-century Hungarian aristocrat, Ferenc Nádasdy (1623-1671)’, in: S. Brzezinski, A. Zarnoczki (ed.), A divided Hungary in Europe. Exchanges, networks and representation, 1541-1699. Volume 2. Diplomacy, information flow and cultural exchange. Cambridge 2014, 127-146.

27 Viskolcz, ‘The information system’, 127-146.

28 J. Bérenger, Léopold Ier fondateur de la puissance autrichienne. Parijs 2004, 276; V.K. Ronin, Geschiedenis van Hongarije. Van Arpad tot Arpad Goncz. Antwerpen/Apeldoorn 2003, 118-120; J. Bérenger, La Hongrie des Habsbourgs, t.I. De 1526 à 1790. Rennes 2010, 133-153.

Peeter Binnart in Wenen

Eén van de strategieën die Nádasdy had gebruikt om Hongarije te moderniseren, was het drukken van boeken in het Hongaars en over Hongarije. Hij wilde daarmee in de voetsporen treden van zijn voorvader Ferenc i Nádasdy, die op zijn landgoed Sarvar een eigen drukkerij had ingericht waar in 1541 een protestantse vertaling van de Bijbel in het Hongaars was verschenen.²⁹

Op 16 juli 1665 gaf Nádasdy aan Peeter Binnart en een zekere Georg Wibner de opdracht in de Nederlanden op zoek te gaan naar vier boekdrukkers en typografisch materiaal.³⁰ Tegelijkertijd correspondeerde hij over hetzelfde onderwerp met zijn Antwerpse agent Müller, die na overleg met Moretus diens voormalige corrector Jan-Baptist Hacque aanbeval.³¹

Een jaar later, in 1666, vestigde Peeter Binnart zich als drukker in Wenen, vermoedelijk met een aantal drukkersknechten die in de Zuidelijke Nederlanden waren opgeleid. In

29 Ronin, Geschiedenis van Hongarije, 107.

30 J. Vizkelety-Ecsedy, ‘Trading printing types: The evidence of imported printed material in Hungary in the seventeenth century’, in: Gutenberg Jahrbuch 82 (2007), 189-204, spec. 193; Idem, ‘Wien und Ungarn - Typographische Beziehungen im 17. Jahrhundert’, in: Gutenberg Jahrbuch 81 (2006), 295-305.

31 Viskolcz, ‘The information system’, 135. Het was de bedoeling dat met de hulp van Moretus ook een boekenwinkel in Wenen zou worden geopend.

[p. 214]

zijn impressa noemt hij zichzelf ‘typographum Antverpiensem’, waarbij hij zijn Antwerpse herkomst als kwaliteitsmerk uitspeelt.³² Waarschijnlijk is dat de redenwaarom hij zich in de loop van 1660/1661 had aangesloten bij de Sint-Lucasgilde.

Figuur 3. Ludovicus de Palma, Praxis et brevis declaratio viae spiritualis. Wenen: Peeter Binnart, 1667. Antwerpen, ehc, cat.nr. 521046

Van de drukkerij van Peeter Binnart in Wenen is maar weinig overgeleverd. Slechts van twee boeken en een pamflet kan met zekerheid gezegd worden dat ze door Binnart gedrukt zijn. Hieronder bevindt zich een uitgave van Luis de la Palma's commentaar op de Exercitia van Ignatius van Loyola.³³

Dit oorspronkelijk Spaanse werk werd in het Latijn vertaald door de Nederlandse jezuïet Jacob Dyck. De eerste Latijnse editie was in 1634 bij Moretus verschenen.³⁴ De editie van Peeter Binnart was opgedragen aan Georg Szelepcheny van Prohonz (1604/5-1685), aartsbisschop van Kolozsvár (nu Cluj-Napoca, Roemenië). Ook hij had banden met kunstenaars uit de Zuidelijke Nederlanden.³⁵

Het pamflet dateert van 1666 en verhaalt in het Spaans en het Duits over de reis van Margaretha Theresia, dochter van koning Filips iv van Spanje, uit haar thuisland naar Duitsland waar ze zou huwen met keizer Leopold i. Het bulletin bevat een lijst van de bedienden die de keizerin vergezelden. Boven het colofon vinden we een drukkersmerk met het motto ‘Ingenio et virib[us]’ (‘Met intelligentie en kracht’), dat later ook door Hacque zou worden gebruikt.³⁶

Nog in datzelfde jaar 1666 drukte Peeter Binnart een werk van de Italiaanse karmeliet Emanuele di Giesù-Maria.³⁷ Dit werk was opgedragen aan Eleonora Gonzaga (1630-1686), de echtgenote van keizer Ferdinand iii.³⁸ Het geeft aan dat Binnart, via zijn opdrachtgever Nádasdy, deel uitmaakte van een netwerk dat tot in de hoogste regionen van de Oostenrijkse adel reikte. Van deze tweede editie drukte Peeter Binnart echter enkel het eerste volume.

32 Een vergelijkbare uitstraling van de Antwerpse typografie is opgemerkt in drukkerijen in Latijns-Amerika: M. Garone Gravier, ‘Typografie van de Officina Plantiniana. Impact en invloed op de Spaans-Mexicaanse drukken’, in: W. Thomas, E. Stols (red.), Een wereld op papier. Zuid-Nederlandse boeken, prenten en kaarten in het Spaanse en Portugese wereldrijk (16^de-18^de eeuw). Leuven/Den Haag 2009, 333-354.

33 Ludovicus de Palma, Praxis et brevis declaratio viae spiritualis, prout eam nos docet S. pater Ignatius. Viennae Austriae: apud Petrum Binnart, 1666. vd17 23: 319306T.

34 Jacob Dyck (Roermond, 1575-Fent, 1635) vertaalde het werk eerder al in het Nederlands (eerste uitgave in 1627): A. De Backer, A. De Backer, C. Sommervogel, Bibliothèque des écrivains de la compagnie de Jésus. Liège 1869-1876. Vol. iii, kols. 315-316.

35 G. Rozsa, ‘Frans Luyckx und György Szelepcsényi’, in: Acta historiae artium Academiae Scientiarum Hungaricae 6 (1959), 233-238.

36 Relacion de los criados que estan nombrados parayz sirviendo à la señora emperatriz en su jornada de Alemania: assi los que hans de qùedarse allà, como de los que han de bolver desde las Imperiales entregas de las Reales Casas de Su Magestad: que aya glorias, ye de la Reyna nuestra Senõra = Relacion vnd Nomina, deren Bedienten so ihr Mayestet die Römische Kayserin auff der rais aus Spánien in das Teutschlandt bedienen. En Vienna de Austria: por Pedro Binnart, impressor de Amberes, 1666. Het enige bekende exemplaar van dit nieuwspamflet is ingebonden achterin een convoluut met publicaties over het huwelijk van Leopold i en Margaretha Theresia dat zich in het Getty Research Institute bevindt (DD190.4.S3 1666). Het is digitaal beschikbaar via archive.org/details/publicationsrela00bert (geraadpleegd 4 januari 2016).

37 Emanuele di Giesù-Maria, Fiori del Carmelo, sparsi nelle festivita de Santi. Vienna d'Austria: nella stamparia di Pietro Binnart, stampatore d'Anversa, 1666. vd17 23: 240332A. Zie voor de tekst Google Books: books.google.be/books?id=1j9RAAAAcAAJ.

38 B. Hamann, Die Habsburger. Ein biographisches Lexikon. München 1988, 79.

[p. 215]

Het tweede volume verscheen in hetzelfde jaar, bij de gevestigde Weense boekdrukker Susanna Rickhes, de weduwe van Matthäus Rickhes.³⁹ Nadien is er geen spoor van Peeter Binnart meer te vinden: zijn naam komt niet meer voor in impressa of in de archieven. Wellicht is hij in dat jaar in Wenen overleden.

Figuur 4. Het drukkersmerk met het motto ‘Ingenio et virib.’ dat gebruikt werd door Peeter Binnart en Jan-Baptist Hacque. Overgenomen van Relacion de los criados... Wenen: Peeter Binnart, 1667

39 Reske, Die Buchdrucker, 980.

Hieronymus IV Verdussen

We weten niet wat er precies met Peeter Binnart gebeurd is, maar in elk geval heeft hij de drukkerij in Wenen niet voortgezet. Graaf Nádasdy, die nog steeds een eigen drukkerij wilde, nam nog in hetzelfde jaar 1666 het initiatief om een tweede Weens-Antwerpse uitgeverij op te richten, met aan het hoofd Hieronymus iv Verdussen (1625-na 1695). Hij was een telg uit één van de belangrijkste drukkersfamilies van Antwerpen. Zijn vader Guilliam Verdussen gaf net als Maarten Binnart een krant uit. Hieronymus iv Verdussen werd in het jaar 1643/1644 opgenomen in de Sint-Lucasgilde en was gehuwd met Cornelia Maes. Tussen 1653 en 1664 kregen ze een zoon en vier dochters.⁴⁰

Van zijn carrière in Antwerpen is weinig bekend. Veel lijkt hij niet gedrukt te hebben: de stcv kent van hem slechts twee uitgaven, allebei gelegenheidsedities uit het jaar 1658.⁴¹ Hieronymus iv bleef daarmee in de schaduw staan van zijn succesvollere neef Hieronymus ii Verdussen en van zijn vader Guilliam Verdussen. Diens drukkerij ‘In de tien geboden’ werd na zijn overlijden in 1667 uitgebaat door een samenwerkingsverband van bijna al zijn kinderen - behalve Hieronymus. Het lijkt erop dat Hieronymus, net als Peeter Binnart, in

40 Genealogische gegevens verzameld door Stijn van Rossem, online: macfamilytree.com/Stijn%20van%20Rossem/verdussen/persons/person95.html (30 augustus 2015).

41 Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 29-30; Hieronymus iv Verdussen woonde in 1658 in Antwerpen ‘in de Augustyn-straet, teghen over Sint Andries Kerck, inden Naem Iesu’: stcv 6521617 en 6521611.

[p. 216]

Antwerpen niet voldoende kansen kreeg. De uitnodiging om het in Wenen te proberen, met de steun van een rijke en machtige mecenas, moet erg aanlokkelijk geweest zijn.

In 1666, na het verdwijnen van Peeter Binnart, publiceerde Hieronymus iv Verdussen enkele werken onder zijn eigen naam. Op deze werken staat geen plaats van uitgave vermeld. Het is mogelijk dat ze gedrukt zijn in Wenen, maar dat staat niet vast. Misschien had Verdussen officieel nog geen toestemming om in Wenen boeken te drukken, en moest hij dus verzwijgen waar zijn atelier lag? Een andere mogelijkheid is dat zijn drukpers stond opgesteld in het machtsgebied van zijn broodheer, graaf Nádasdy. De uitgaven van Verdussen passen in elk geval in Nádasdy's cultuurpolitieke plan om Hongarije te moderniseren. Het gaat voornamelijk om liturgische boeken voor gebruik in Hongaarse kerkprovincies: het Rituale Agriense (voor het bisdom Eger), het Rituale Jaurinense (voor Györ) en het Rituale Strigoniense (voor Esztergom). Ook drukte Verdussen de decreten van de diocesane synode van het bisdom Esztergom, die had plaatsgevonden in 1611. Deze focus op liturgische drukken was misschien gebaseerd op de kennis dat het monopolie op dergelijk drukwerk de Officina Plantiniana in Antwerpen geen windeieren had gelegd. Daarnaast verzorgde Verdussen nog een heruitgave van het werk van Nádasdy, Mausoleum potentissimorum (...) regum (...) Ungariae.⁴² Dat laatste werk, over de Hongaarse geschiedenis, was al in 1664 in Neurenberg gedrukt door Michael en Johann Friedrich Endter; Verdussen bezorgde in 1667 een verkleinde heruitgave in octavo.⁴³

Niet lang na zijn eerste onafhankelijke uitgaven ging Verdussen samenwerken met Joannes Baptista Hacque (c.1625-1678).⁴⁴ Het vroegste werk dat van hem in de vd17 vermeld staat, dateert uit 1667 en heeft als impressum ‘apud Hieronymum Verdussen, & Joa. Baptist Hacque Antverpienses.’ In al deze edities wordt Wenen als plaats van uitgave vermeld. Vier van de vijf edities die door Hacque en Verdussen werden uitgegeven, zijn theologische werken van de Spaanse jezuïet Martinus de Esparza (1606-1689).⁴⁵ De vijfde editie was van een Weense auteur: het betreft het boek Servitus Mariana auspiciis Austriacis van Augustino-Maria Romer (1618-1669), een geestelijke van de Servietenorde.

Kort na de eerste gezamenlijke uitgaven van Verdussen en Hacque in Wenen verhuisde Verdussen naar Pottendorf in Neder-Oostenrijk, waar graaf Nádasdy een kasteel had gekocht en een privédrukkerij wilde oprichten. Het was echter Hacque die vanuit Wenen de touwtjes in handen hield, zoals blijkt uit briefwisseling tussen Nádasdy en Hacque.⁴⁶

42 Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 264-265.

43 Originele uitgave: vd17 23:232430W. Over de uitgave door de gebroeders Endter, zie N. Viskolcz, ‘Die Ungarn betreffenden Drucke der Nürnberger Verleger-Familie Endter im 17. Jahrhundert’, in: Ungarn-Jahrbuch 27 (2004), 349-357; N. Viskolcz, ‘Ungarische Königsbilder in Nürnberg im 17. Jahrhundert. Ein Rechtsstreit über die Königsbilder des “Mausoleum”’, in: Ungarn-Jahrbuch 28 (2005), 361-368. De editie van Verdussen is niet opgenomen in de vd17; zie Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 265, nr. 017.

44 H. Lang, Die Buchdrucker des 15. bis 17. Jahrhunderts in Österreich. Baden-Baden 1972, 62-63; A. Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte 1482-1882. Wien 1883-1887, 2 vol. I, 286-291; Chr. Reske, Die Buchdrucker des 16. und 17. Jahrhunderts im deutschen Sprachgebiet. Wiesbaden 2007, 98. Volgens deze studies was Hacque al in 1663 in Wenen gevestigd; dit is echter een foute veronderstelling, gebaseerd op een ongedateerde uitgave van Hacque met de tekst van een ordonnantie uit 1663.

45 A. De Backer, A. De Backer, C. Sommervogel, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus. Bruxelles / Paris 1890-1932. Vol. iii, kols. 449-452.

46 Reske, Die Buchdrucker, 774-775. Twee edities uit Pottendorf uit 1668 berusten in de Universiteitsbibliotheek van Antwerpen. De vd17 meldt 9 edities uit Pottendorf, alle gedrukt in 1668.

[p. 217]

In Pottendorf bleef Verdussen de werken van Esparza drukken: niet minder dan zeven omvangrijke edities verschenen in het jaar 1668. Hij drukte er ook twee juridische werken, samengesteld door Nádasdy met het doel het Hongaarse recht te codificeren.⁴⁷ Ten slotte drukte Verdussen in Pottendorf in 1668 en 1669 twee edities van een Hongaars gebedenboek samengesteld door de Franciscaan Márton Kopcsányi (1579-1637).⁴⁸

Figuur 5. Het kasteel van Pottendorf in 2011. Foto Wikimedia Commons, gebruiker Bwag

De drukkerij werd in 1670 opnieuw verhuisd, ditmaal naar het dorpje Loretto (nu in de deelstaat Burgenland), waar een zekere David Kraus de leiding had.⁴⁹ Nádasdy had zich opgeworpen als beschermheer van het servietenklooster dat in Loretto lag.⁵⁰

Het is niet bekend waarom de naam van Hieronymus Verdussen niet langer aan de drukkerij verbonden was; mogelijk kwam het doordat Hacque niet erg tevreden was over Verdussen.⁵¹ Het is echter ook mogelijk dat de politieke situatie er iets mee te maken heeft: in hetzelfde jaar 1670 werd de Magnatensamenzwering ontdekt. Ook graaf Nádasdy werd gearresteerd op verdenking van samenzwering tegen de keizer en in 1671 werd hij

47 M. Rady, Customary law in Hungary. Courts, texts and the tripartitum. Oxford 2015, 168-175.

48 Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 264-265.

49 Lang, Die Buchdrucker, 33; Reske, Die Buckdrucker, 557-558.

50 A. Mohl, Der Gnadenort Loreto in Ungarn. Eisenstadt 1894, 33-38.

51 Reske, Die Buchdrucker, 774-775.

[p. 218]

terechtgesteld.⁵² Daarmee kwam ook een einde aan zijn privédrukkerij.

Hieronymus iv Verdussen keerde uiteindelijk terug naar Antwerpen; we weten niet wanneer dat gebeurde.⁵³ In 1695, toen hij 70 jaar oud was, probeerde hij tevergeefs de krant Extraordinarisse posttijdingen over te nemen. Deze krant, gesticht door zijn vader Guilliam Verdussen, werd op het einde uitgebaat door Hieronymus' zussen Maria en Clara. Toen zij overleden, ontstond er onenigheid tussen de drie overlevende broers over de voortzetting van de krant. Uiteindelijk werd het privilege overgenomen door de drukker Hendrik iii Aertssens.⁵⁴ Wellicht is Hieronymus iv Verdussen kort daarna gestorven.⁵⁵

52 C. Ingrao, The Habsburg monarchy, 1618-1815. 2nd ed., Cambridge 2000, 1663-1664. Een verslag van zijn proces en terechtstelling werd onder meer gepubliceerd in Brussel: Histoire des procedures criminelles, et de l'execution des trois contes François Nadasti, Pierre de Zerin, & Frans Christof Francipani. Bruxelles: Philippe Vleugart, 1672. ehc k 7875.

53 Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 29, verwijst naar Olthoff voor een nieuwe publicatie van Hieronymus iv Verdussen in Antwerpen in 1687; F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Antwerpen. Antwerpen, 1891 104 (onder ‘Hieronymus iii’) vermeldt echter 1687 als overlijdensjaar, wat bovendien fout is.

54 Van Laerhoven, De drukkersfamilie Verdussen, 204-225.

55 Van Rossem, Het gevecht met de boeken, 29-30, 264-265. De krant van de Verdussens werd uiteindelijk overgenomen door Hendrik iii Aertssens: S. Van Impe, ‘Mediamagnaten in de Oostenrijkse Nederlanden? De uitgevers en redacteurs van de Gazette van Antwerpen in de achttiende eeuw’, in: De Gulden Passer 91 (2013), 127-158.

Jan Baptist Hacque

Inmiddels was Jan Baptist Hacque, de voormalige compagnon van Verdussen, de dans ontsprongen; doordat hij in Wenen gevestigd bleef was hij minder afhankelijk van Nádasdy en werd hij niet meegesleept in diens val. Wie was deze Jan Baptist Hacque?

Volgens een negentiende-eeuwse biografie is Hacque in Antwerpen geboren, maar in de Antwerpse parochiearchieven lijkt hij geen enkel spoor nagelaten te hebben.⁵⁶ Een mogelijkheid is dat Hacque een verbastering is van de meer courante familienaam Hack. De Antwerpse glazenier Jan Hack produceerde in 1542 onder meer de beroemde glas-in-loodramen van het Sacrament van Mirakel in de Brusselse Sint-Michielskerk.⁵⁷ In 1612 was er in Douai, toen nog een deel van de Zuidelijke Nederlanden, een prenthandelaar actief die Jacques Hacqué heette en die handel dreef met de Antwerpse krantenuitgever Abraham Verhoeven.⁵⁸

Wat zijn afkomst ook moge zijn, in het midden van de zeventiende eeuw was Hacque werkzaam in Antwerpen, meer bepaald in de Plantijnse drukkerij waar hij als corrector actief was. Op 9 maart 1658 vertrok hij daar, misschien om in een ander atelier te gaan werken in Antwerpen of elders.⁵⁹ In 1661 huwde Jan Baptist Hacque in Brussel met Anna (de la) Fontaine.⁶⁰ Zij was de dochter van de edelsmid Etienne de la Fontaine, die later ook zelf naar Wenen verhuisde. De naam (De la) Fontaine is echter niet bekend onder de Zuid-Nederlandse edelsmeden.⁶¹

Het is mogelijk dat Jan Baptist Hacque

56 Mayer, Wiens Buchdrucker-geschichte, i, 286. Een Joannes Hacque, zoon van Franciscus Hacque en Joanna de Dreve, werd op 19 april 1625 gedoopt in Brugge: Brugge, Rijksarchief, Parochieregisters Sint-Anna-Sint-Kruis, dopen, 19 april 1625.

57 E. Roobaert, Kunst en kunstambachten in de 16de eeuw te Brussel. Brussel 2004, 30, 106; B. van den Boogert, ‘Habsburgs imperialisme en de verspreiding van renaissancevormen in de Nederlanden. De vensters van Michiel Coxcie in de Sint-Goedele te Brussel’, in: Oud-Holland 106 (1992), 57-80.

58 S. Brabant, L'imprimeur Abraham Verhoeven (1575-1652) et les débuts de la presse ‘belge’. Paris 2009, 51. De naam van Jacob Hacqué komt niet voor in R.H. Duthilloeul, Bibliographie douaisienne, ou Catalogue historique et raisonné des livres imprimés à Douai, depuis 1503 jusqu'à nos jours. Douai 1842-1854.

59 L. Voet, The golden compasses. Amsterdam 1969-1972, vol. 2, 178.

60 Brussel, Stadsarchief, Parochieregister Sint-Jacob-op-Koudenberg, huwelijken, 15 mei 1661.

61 F. Gall, ‘Ghelen, Johann van’, in: Neue Deutsche Biographie vi (1964), 365. Regelmatig wordt Fontaine als Weense edelsmid genoemd, maar het feit dat zijn dochter in Brussel huwde lijkt op een Brusselse afkomst te wijzen. Met dank aan An Labis van de bibliotheek van het Museum voor Edelsmeedkunst, Juwelen en Diamant (Antwerpen).

[p. 219]

beschermd werd door invloedrijke figuren aan het hof. Zijn kleinzoon Peter von Hacqué werd later Hofkammerdiener van keizer Leopold i (1640-1705) en vervolgens Hofkammerrat van keizer Karel vi (1678-1711), telkens belangrijke functies in de centrale administratie. In 1717 kocht hij het landgoed Hacking-an-der-Wien. Peters zoon, een zekere Ludwig von Hacqué (c.1719-c.1802), werd in 1744 in de ridderstand opgenomen.⁶²

Hacque kon zich niet alleen vrijwaren van nadelige gevolgen van de val van zijn voormalige opdrachtgever Nádasdy, hij wist zelfs zijn positie te versterken. In 1669 was hij al benoemd tot officiële drukker van de Weense universiteit, waardoor hij niet alleen de werken van de plaatselijke hoogleraars kon drukken, maar ook de theses van de studenten.

Hacque maakte zich bij het keizerlijke hof verdienstelijk door de uitgave van het eerste deel van een uitvoerige lofbetuiging aan keizer Leopold door de Italiaanse krijgsheer, diplomaat en historicus Galeazzo Gualdo Priorato (1606-1678).⁶³ De Historia di Leopoldo Cesare verscheen tussen 1670 en 1674 in drie rijkelijk geïllustreerde volumes.⁶⁴ De barokke illustraties waren vaak ontworpen door Zuid-Nederlandse kunstenaars die in Wenen probeerden in de gunst van het hof te komen. Door deel te nemen aan deze prestigieuze publicatie hoopten ze nieuwe opdrachten te krijgen. Zo treffen we in het boek gravures aan van Gerard Bouttats, Jacob Toorenvliet, Cornelis Meyssens, Frans van der Steen, Adriaen van Bloemen, Jan de Herdt, Frans Geffels en Sebastian van Dryweghen.

In 1671 verkreeg Hacque het privilege om buitenlandse nieuwsberichten na te drukken.⁶⁵ Het is niet toevallig dat dit net in dat jaar gebeurde. In de nasleep van de Magnatensamenzwering, waarbij Hacque's voormalige opdrachtgever graaf Nádasdy terechtgesteld werd, wilde het Habsburgse hof meer greep krijgen op de nieuwsberichten die in Oostenrijk en Hongarije circuleerden. Hoewel er in verschillende steden, ook in Wenen, al gedrukte kranten verschenen, bleven de handgeschreven nieuwsberichten, opvolgers van de Fuggerzeitungen (1568-1605), het populairste medium.⁶⁶ Deze waren echter moeilijk te controleren door de censor. Door de nieuwsstromen te concentreren bij enkele geprivilegieerde drukkers werd het overheidstoezicht vereenvoudigd.⁶⁷

De eerste krant die Hacque oprichtte, Il corriere ordinario, verscheen in het Italiaans, op dat moment de modetaal aan het Oostenrijks-Habsburgse hof.⁶⁸ De titel was een haast letterlijke vertaling van de krant die Maarten

62 F.X.J. Schweickhardt, Darstellung des Erzherzogthums Oesterreich unter der Ens, vol. ii. Wien 1834, 152-153; F. Wißgrill, Schauplatz des landsässigen Nieder-Österreichischen Adels vom Herren- und Ritterstande, vol. iv. Wenen 1800, 31-33.

63 G. Gullino, ‘Gualdo Priorato, Galeazzo’, in: Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 60. Rome 2003. Online www.treccani.it/enciclopedia/galeazzo-gualdo-priorato- (Dizionario-Biografico)/(geraadpleegd 15 oktober 2015). M. Golubeva, ‘Competent to Rule? Galeazzo Gualdo Priorato and a secular view of politics in Habsburg dynastic history’, in: Austrian history yearbook 41 (2010), 71-87.

64 Galeazzo Gualdo Priorato, Historia di Leopoldo Cesare, continente le cose più memorabili successe in Europa, dal 1656. sino al 1670. In Vienna d'Austria: appresso Gio. Battista Hacque, 1670-1674.

65 Mayer, Wiens Buchdrucker-geschichte, i, 286.

66 J. Kleinpaul, Die Fuggerzeitungen 1568-1605. Leipzig 1921.

67 H. Lang, ‘Der “Cursor Ordinarius”, eine neuaufgefundene Wiener lateinische Zeitung’, in: Magyar Könyvszemle. Könyvtörténeti folyoirat. Revue pour l'histoire du livre 1876-1976 92 (1976) 3, 201-210.

68 L. Bennett, The Italian cantata in Vienna. Entertainment in the Age of Absolutism. Bloomington & Indianapolis 2013, 21; R. Gorian, ‘Il corriere ordinario’, in: M. Bressan (ed.), Asburgo. Quattro secoli di governo in una contea di confine, 1500-1918, Gorizia 2015, 111-112.

[p. 220]

Binnart in Antwerpen publiceerde, Den ordinarissen postilion. Dat zou er kunnen op wijzen dat het concept van deze krant nog steeds terugging op Binnart.

Zoals dat vaker het geval is bij vroegmoderne kranten, zijn uit de beginperiode van deze krant slechts enkele losse afleveringen bewaard.⁶⁹ De oudst bekende aflevering dateert van 24 oktober 1671, en wordt bewaard in de Bayerische Staatsbibliothek. De krant verscheen tweemaal per week, zoals ook de Antwerpse kranten Den ordinarissen postillion van Maarten Binnart en De dinsdaeghsche resp. Vrijdaeghsche post-tijdingen van de familie Verdussen. In tegenstelling tot deze kranten gebruikte de Corriere ordinario echter geen kolommen. Elke aflevering bestond uit vier bladen (acht bladzijden) in kwartoformaat. De afleveringen zijn wel gedateerd, maar niet genummerd. Elke aflevering draagt wel een katernsignatuur die de volgorde aangeeft. Zo is de aflevering van 24 oktober 1671 gesigneerd als ‘Kkkk’, wat erop wijst dat het het 79^e katern of de 79^e aflevering is.⁷⁰

In de periode tussen 1672 en 1677 veranderde het uiterlijk van de Corriere. Voortaan werd de krant verspreid als één dubbelzijdig bedrukt vel in folio, met kleinere letter en dus meer inhoud. Na verloop van tijd kwam er daarnaast, en op hetzelfde formaat, een bijlage, de Foglio aggiunto all'ordinario.

Naast de Italiaanse Corriere ordinario publiceerde Hacque ook een krant in het Latijn, de Cursor ordinarius - wat een letterlijke vertaling is van Corriere ordinario. Ook hierin volgde hij het voorbeeld van de Antwerpse krantenuitgever Maarten Binnart, die van zijn Ordinarissen postillion ook een Franse vertaling uitgaf: Le postillon ordinaire. De Latijnse Cursor ordinarius was waarschijnlijk gericht op Hongarije, waar het Italiaans minder verspreid was. Net als haar Italiaanse tegenhanger verscheen de krant tweemaal per week, op woensdag en zaterdag. Van deze Cursor ordinarius zijn slechts twee afleveringen bekend, van 15 en van 29 december 1706.⁷¹ Op dat moment was Hacque al overleden.

69 G. Wacha, ‘“Il Corriere Ordinario” Eine vergessene Quelle zur Kulturgeschichte des späten 17. Jahrhunderts’, in: Oberösterreichische Heimatblätter 19 (1965), 27-35.

70 Wacha, ‘“Il Corriere Ordinario”.

71 Lang, ‘Der “Cursor Ordinarius”’.

Jan IV van Ghelen

Na de dood van Hacque in 1678 werden zijn drukkerij en zijn krant overgenomen door zijn zwager, Jan iv van Ghelen (1645-1721).⁷² Hij was een telg uit een boekdrukkersgeslacht dat al in het begin van de zestiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden actief was. Stamvader Jan i van Ghelen († c. 1550) was in Antwerpen als drukker werkzaam vanaf 1519, en hij werd opgevolgd door zijn zoon Jan ii van Ghelen († 1583).⁷³ Diens zoon Jan iii van Ghelen (c.1545-1610) bekeerde zich tot het protestantisme en verliet Antwerpen in 1598 om zich eerst in Maastricht (1600-1604) en vervolgens in Rotterdam (1606-1610) te vestigen.⁷⁴

Een broer van Jan iii, Jeremias van Ghelen,

72 P. Bergmans, Les imprimeurs belges à l'étranger, Gand 1897, 168-171; Lang, Die Buchdrucker, 65-66; Zernin, ‘Johann van Ghelen, der bedeutendste Buchdrucker Wiens’, in: Börsenblatt für den deutschen Buchhandel 50 (1883), 279, 5564-5566, en 281, 5610-5612; H. Kábdebo, ‘Ghelen, van’, in: Allgemeine Deutsche Biographie ix (1879), 141-143; Mayer, Wiens Buchdrucker-geschichte, i, 320-328; Reske, Die Buchdrucker, 982-983. De familie Van Ghelen is al bestudeerd door A.A. Vorsterman van Oyen, ‘Les Van Ghelen, imprimeurs’, in: Messager des sciences historiques de Belgique. 1883, 16-38; briefwisseling van Vorsterman van Oyen over dit artikel bevindt zich in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, cat.nr. 726409.

73 A. Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop 1975, 71-73; Olthoff, De boekdrukkers, 36-38.

74 A. Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles, 72-73; Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers, 285-288.

[p. 221]

keerde terug naar Antwerpen en was er werkzaam tussen 1610 en 1619. Na zijn dood werd Jeremias opgevolgd door zijn weduwe, Anna Drabbe, en later door zijn zoon Jacob van Ghelen die actief was in Antwerpen tussen 1646 en 1652.⁷⁵ Jan iv van Ghelen, waarover het hier verder zal gaan, was een zoon van deze Jacob van Ghelen.⁷⁶

Figuur 6. Titelpagina van het eerste nummer van het Wiennerisches Diarium, 8 augustus 1703. Overgenomen uit ANNO. Historische Österreichische Zeitungen und Zeitschriften. Online: anno.onb.ac.at

Jan iv van Ghelen werkte na zijn drukkersopleiding in Antwerpen eerst in Brussel en Rijsel voor hij naar Wenen trok. Daar kwam hij terecht in de drukkerij van Hacque, waar hij diens schoonzus Maria Elisabeth de la Fontaine leerde kennen, met wie hij in 1672 huwde.⁷⁷ Een oom van Jan iv, Paul van Ghelen, werd door keizer Jozef i tot hofjuwelier benoemd.⁷⁸ Ook op die manier kan Van Ghelen dus in contact gekomen zijn met de edelsmid Etienne de la Fontaine, zijn schoonvader.⁷⁹

Jan iv, in Oostenrijk bekend als Johann van Ghelen, wist het bedrijf te laten uitgroeien tot de grootste drukkerij van Wenen, met niet minder dan vijf drukpersen en een uitgebreide voorraad lettertypes.⁸⁰ Johann van Ghelen maakte zich verdienstelijk tijdens de pestepidemie van 1679 en tijdens de belegering van Wenen door de Turken in 1683. Die verdiensten werden meermaals aangehaald bij de toekenning of verlenging van octrooien voor het uitgeven van kranten - al wordt nergens duidelijk gemaakt wat Van Ghelen precies gedaan had. In 1701 werd hij bovendien benoemd tot ‘Italienischen Hofbuchdrucker’.⁸¹ Daardoor werd hij dé uitgever bij uitstek van alles wat

75 K. De Vlieger-De Wilde [e.a.], Adresboek van zeventiende-eeuwse drukkers, uitgevers en boekverkopers in Vlaanderen. Antwerpen 2004, 38-39; Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, i, 321.

76 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, ii, 22 geeft een andere afstamming: daar is Jan iv van Ghelen de zoon van een derde broer van Jan iii en Jeremias, een Jacob van Ghelen die gehuwd is met een Joanna van Husba. Volgens het doopregister is Joannes gedoopt op 28 mei 1645, als zoon van Jacobus van Gelen en Johanna van Huckelroy, getuigen zijn Joannes Hemelarius en Johanna van Hecke. Antwerpen, Stadsarchief, Parochieregisters, Onze-Lieve-Vrouw Zuid, Doopregister 1635-1647, pr # 15, fol. 133 recto; A.A. Vorsterman van Oyen, ‘Les Van Ghelen’, 22-27.

77 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, i, 321. De biografische gegevens van Mayer en anderen lijken terug te gaan op een anoniem artikel uit 1837: ‘Die v. Ghelen'schen Erben und die Wiener Zeitung’, in: Oesterreichische Zeitschrift für Geschichts- und Staatskunde, 1837, 133-135. Deze bron vermeldt onder andere dat Johann van Ghelen achtereenvolgens les volgde bij de Antwerpse jezuïeten en augustijnen, en vervolgens in een school in ‘Breygen’ nabij Vilvoorde. Mogelijk gaat het om het dominicanencollege van Vilvoorde: J. de Pue, Geschiedenis van het oud Dominikanenklooster en college te Vilvoorde. Gent 1978. Het dorpje Beigem, nu deel van de gemeente Grimbergen, ligt op zo'n vijf km van Vilvoorde.

78 Vorsterman van Oyen, ‘Les van Ghelen’, 25.

79 ‘Ghelen, Ghelen'sche Erben’, in: Biographisches Lexikon des Kaisertums Österreich, vol. 5. Wenen 1859, 168-169.

80 R. Schmidt, Deutsche Buchhändler. Deutsche Buchdrucker. Vol. 2. Berlin en Eberswalde 1903, 314-318.

81 Schmidt, Deutsche Buchhändler. Deutsche Buchdrucker. Vol. 2, 314-315.

[p. 222]

in Wenen à la mode was, zoals gelegenheidsdrukwerk voor het hof en de adel, adresboeken van de Weense beau monde, atlassen en operalibretti.

Naast de Italiaanse en Latijnse kranten van Johann van Ghelen werden er in Wenen ook Duitstalige kranten gepubliceerd. De belangrijkste was het Wiennerisches diarium van Van Ghelens concurrent Johann Baptist ii Schönwetter (1671-1741).⁸² Het eerste nummer daarvan verscheen op 8 augustus 1703.

De krant kwam twee keer per week uit, op woensdag en zaterdag. Ze werd gedrukt op kwarto-formaat, besloeg meestal acht bladzijden en werd gedrukt in een sierlijke Schwabacher, zonder onderverdeling in kolommen.⁸³

In 1721 weigerde Schönwetter echter de som van 3000 gulden te betalen voor de vernieuwing van zijn octrooi op de krant. Het octrooi werd daarop, op 18 december 1721, toegekend aan de erfgenamen van Johann van Ghelen, die zelf op 13 mei 1721 overleden was.⁸⁴ In de Österreichische Nationalbibliothek zijn geen nummers van het Wienerisches Diarium bewaard zijn tussen 27 september 1721 en 3 januari 1722. Vermoedelijk is de krant in die periode niet verschenen. Het eerste nummer van 1722 heeft een opvallende, modernere lay-out in twee kolommen.

82 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, vol. 2, 14-16; H.-G. Schmitz, ‘Schönwetter’, in: Neue Deutsche Biographie. Vol. 23, Berlin 2007, 425. In een aantal overzichtswerken wordt onterecht vermeld dat deze krant werd opgericht door Johann van Ghelen. Ook een andere Weense krant, de Post-täglichen Mercurius (1703-1724) van Johann Paul Sedlmayer, wordt soms onterecht aan Van Ghelen toegeschreven. Over deze krant: W. Duchkowitch, Medien. Aufklärung, Orientierung, Misbrauch. Vom 17. Jahrhundert bis zu Fernsehen und Video. Wien & Berlin 2014, 153-163.

83 Bewaarde afleveringen van 1703 tot en met 1939 zijn digitaal te kijken via ANNO, Historische Österreichische Zeitungen und Zeitschriften van de Österreichische Nationalbibliothek: anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=wrz (geraadpleegd 15 oktober 2015).

84 H. Mück, ‘Ein Bildnis Johann van Ghelens’, in: Wiener Zeitung, 15 mei 1928, 4-5.

De opvolgers van Johann van Ghelen

Johann van Ghelen werd opgevolgd door zijn zoon, Johann Peter van Ghelen (1673-1754), die de firma verder uitbouwde.⁸⁵ Hij was door zijn vader regelmatig naar Brussel gestuurd, eenmaal in 1683 toen Wenen belegerd werd door de Turken en nogmaals in 1692 als leerling-boekhandelaar, bij de Brusselse uitgever en boekhandelaar Eugène-Henri Fricx (1644-1730). Daarna reisde hij door Duitsland, Frankrijk en Italië om zijn netwerk uit te bouwen en zijn talen te oefenen. Johann Peter van Ghelen wist het monopolie op het uitgeven van de Italiaanse, Latijnse en Duitse kranten in Wenen te behouden en breidde het aantal monopolies nog uit op bijbels, gebedenboeken en almanakken, allemaal uiterst lucratieve projecten. Bij de dood van Johann Peter van Ghelen telde het bedrijf een opziener en twaalf drukkersgezellen.⁸⁶

Zijn zoon Johann Leopold van Ghelen (1708-1760) werd in 1749 benoemd tot Stadtrichter van Wenen, waarmee hij politieke invloed in het stadsbestuur kreeg.⁸⁷ In 1753 werd deze door keizerin Maria-Theresia in de adelstand verheven. Daarnaast bleef hij actief als uitgever van het Wiener Diarium, als boekdrukker, lettergieter en boekhandelaar. Het predikaat ‘hofdrukker’ was de firma in 1754 echter verloren aan Johann Thomas Trattner.

85 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, vol. 2, 19-22; F. Gall, ‘Ghelen, Johann Peter van’, in: Neue Deutsche Biographie, vol. 6 (1964), 365-366; N. Bachleitner, F. Eybl [e.a.], Geschichte des Buchhandels in Österreich. Wiesbaden 2000, 60.

86 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, vol. 1, 19-22.

87 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, vol. 2, 52-55; D. Paisey, Deutsche Buchdrucker, Buchhändler und Verleger 1701-1750. Wiesbaden 1988, 78.

[p. 223]

Jacob Anton van Ghelen (c.1737-1785), de zoon van Johann Leopold, zorgde voor een reorganisatie van het bedrijf. De functie van universiteitsdrukker verkocht hij in 1787 aan F.C. Zierch, inclusief alle privileges en monopolies die ermee verbonden waren.

De drukkerij bleef wel in de familie, onder de naam Ghelensche Erben: de familienaam Van Ghelen stierf uit, maar het bedrijf werd voortgezet door afstammelingen in vrouwelijke lijn.⁸⁸ De dagelijkse leiding was toen in handen van een zekere Johann Bart. In 1832 werd dit het eerste bedrijf in Oostenrijk dat een stoompers installeerde, specifiek voor het drukken van de krant die nu Wiener Zeitung heette.⁸⁹ In 1858 werd de hele firma verkocht aan August Zang, die de naam veranderde in ‘Druckerei der Presse.’⁹⁰ Na meer dan 300 jaar verdween de naam Van Ghelen uit de impressa van Europese boeken. De Wiener Zeitung bestaat anno 2015 nog steeds.⁹¹

88 Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte, vol. 2, 57-58.

89 Bachleitner [e.a.], Geschichte des Buchhandels in Österreich, 175. Over de verdere geschiedenis van de krant, zie O. Hurm, ‘Die Wandlungen der “Wiener Zeitung” als Druckwerk’, in: Wiener Zeitung, 15 mei 1928, 5-7 en andere bijdragen in dit jubileumnummer.

90 P. Frank, J. Frimmel, Buchwesen in Wien 1750-1850. Kommentiertes Verzeichnis der Buchdrucker, Buchhändler und Verleger. Wiesbaden 2008, 55-57.

91 www.wienerzeitung.at/unternehmen/456-English-Information-about-Wiener-Zeitung.html (geraadpleegd 17 oktober 2015). De krant is eigendom van de Oostenrijkse staat, de hoofdredactie wordt politiek benoemd.

Besluit

Stellen dat de geschiedenis van het boek een internationale geschiedenis hoort te zijn, is een open deur intrappen. Vroegmoderne boekdrukkers hadden geen nood aan een Schengenverdrag om zich over heel Europa te verspreiden. Toen de Hongaarse graaf Ferenc iii Nádasdy zijn politieke ambities wilde ondersteunen door de publicatie van een krant, zocht hij die in het verre Antwerpen. Het lijkt er sterk op dat Peeter Binnart, Hieronymus iv Verdussen, Jan Baptist Hacque en misschien ook Jan iv van Ghelen samen naar Wenen zijn gekomen op vraag van graaf Nádasdy.

De onderneming van Nádasdy faalde: Peeter Binnart verdween uit Wenen en ook Hieronymus iv Verdussen slaagde er niet in een succesvolle uitgeverij op te zetten en keerde terug naar Antwerpen. Ook Nádasdy zelf verdween na een mislukte samenzwering van het toneel. Pas daarna, en vermoedelijk met de steun van het Habsburgse hof, slaagden Jan Baptist Hacque en zijn schoonbroer Jan iv van Ghelen erin de onderneming tot een vruchtbaar einde te brengen. De Antwerpse familie van Ghelen blijkt, samen met de Moretussen en de Verdussens, één van de succesvolste boekdrukkersfamilies van Europa geweest te zijn.

De biografieën van Peeter Binnart, Hieronymus iv Verdussen, Jan-Baptist Hacque en Jan iv van Ghelen tonen aan hoe internationaal de vroegmoderne boekenwereld was. Niet alleen boekdrukkers uit de Republiek hadden een groot buitenlands netwerk, ook hun Zuid-Nederlandse collega's keken over de grenzen heen. Voor ons boekhistorici is het daarom van belang om onze blik te verruimen. Nationale retrospectieve bibliografieën zoals de stcn en stcv hebben daarin hun beperkingen, precies omdat ze ophouden aan de huidige grens. De steeds grotere toegankelijkheid van digitale bronnen, ook in Centraal- en Oost-Europa, maakt het dan weer een stuk makkelijker om sporen terug te vinden van ‘onze’ boekdrukkers in verafgelegen archieven en bibliotheken. We moeten er alleen aan denken ze daar ook te gaan zoeken.