Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 21

(2014)– [tijdschrift] Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis– rechtenstatus



[pagina 75]
Ad Leerintveld Populair in handschrift en druk Liederen uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag De Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (kb) is zeer rijk aan gedrukte bronnen voor de studie van het Nederlandse lied.Ga naar voetnoot1 De grote collectie liedboeken die al in 1885 door J.H. Scheltema is beschreven,Ga naar voetnoot2 werd in 1933 door aankoop van de verzameling Scheurleer meer dan vertienvoudigd. Scheurleers Nederlandsche Liedboeken. Lijst der in Nederland tot het jaar 1800 uitgegeven liedboeken toont deze rijkdom.Ga naar voetnoot3 En wie tegenwoordig in de Short Title Catalogue Netherlands geavanceerd zoekt naar in Nederland of in het Nederlands gedrukte liederen in de kb, krijgt ruim 3600 treffers.Ga naar voetnoot4 Hiervan zijn er zo'n 80 uit de zestiende eeuw, 820 uit de zeventiende en ruim 2700 uit de achttiende eeuw. Met name in de achttiende eeuw zijn er veel in plano gedrukte liedbladen bij. Uit dit corpus zijn veel liederen inmiddels bekend en vindbaar in de Nederlandse Liederenbank en de Digitale Bibliotheek Nederlandse Letteren mede dankzij het project Dutch Songs Online.Ga naar voetnoot5 Maar er is meer. Behalve gedrukte (bundels met) liederen bevat de collectie van de kb ook nogal wat liederen in handschrift. In het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 zijn uit de kb-collectie negentien bronnen met liederen opgenomen en worden in Bijlage 2 van dat repertorium nog twee bronnen genoemd die niet verder konden worden verwerkt.Ga naar voetnoot6 Voor handgeschreven liederen van na 1600 beschikken we niet over een
[pagina 76]
dergelijk Repertorium en zijn we - voor de collectie van de kb - aangewezen op de algemene catalogus. Zoeken we in de kb-catalogus ‘geavanceerd’ op ‘handschriften’ met titelwoord ‘lied?’ en jaren ‘1600-1625’ (we beperken ons tot het eerste kwart van de zeventiende eeuw) dan krijgen we meer dan 400 treffers. Hieronder zijn niet alleen titels van de bronnen, maar ook aparte titelbeschrijvingen van afzonderlijke liederen uit veel van deze bronnen. Ontdubbelen we deze beschrijvingen dan houden we 28 bronnen over: 28 handschriften met liederen. Eenzelfde zoekactie met als titelwoord ‘chanson’ levert niet méér op. In dit artikel wordt betoogd dat beide media, de gedrukte én de geschreven bronnen, voor de studie van het lied in het eerste kwart van de Gouden Eeuw in samenhang met elkaar van belang zijn. De in oplage gedrukte liedboeken kenden een grotere verspreiding en zorgden zo voor een grote populariteit voor de erin opgenomen liederen.Ga naar voetnoot7 Maar juist de persoonlijk neergeschreven liederen die in unieke handschriften bewaard zijn gebleven, kunnen ons inzicht verschaffen in de receptie van een lied en de circulatie ervan in bepaalde kringen. In het vervolg van deze bijdrage zal de samenhang van liedhandschriften uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw uit de collectie van de kb met gedrukte bronnen duidelijk worden gemaakt.
Verschijningsvormen van liederen in handschrift De aangetroffen handschriftelijke bronnen kunnen naar verschijningsvorm ingedeeld worden in vier categorieën. De eerste groep wordt gevormd door op een los blad geschreven liederen. Het ‘Liedeken van de Hollantsche tuin’ op de wijse ‘Waer is nu mijn vrijheijt’, is daar een voorbeeld van.Ga naar voetnoot8 Het is een hekeldicht waarin de moord op de tuinman van de Hollandse tuin - Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) - aan de kaak wordt gesteld. We komen liederen in handschrift ook tegen in gedrukte boeken. Vaak zijn ze achterin bijgeschreven. Bij het gedrukte boek zijn dan blanco bladen meegebonden. Een fraai voorbeeld ervan is het liedboek van Elisabeth Reid dat achter een exemplaar van Hoofts Emblemata Amatoria uit 1611 zes liederen bevat.Ga naar voetnoot9 Ook achterin exemplaren van Den nieuwen Lust-hof uit 1602 vinden we bijgeschreven liederen, waaronder één van
[pagina 77]
Hooft, namelijk het lied van Aegle (incipit: ‘Ick schou de werelt aen’) uit zijn toneelstuk Theseus en Ariadne.Ga naar voetnoot10 De aanwending van gedrukte werken als basis voor een eigen verzameling geschreven teksten zien we ook bij alba amicorum. Bundels van bijvoorbeeld Andrea Alciato (1492-1550) of Claude Paradin (ca.1510-1573) werden doorschoten of uitgebreid met blanco bladen en zo als album amicorum gebruikt.Ga naar voetnoot11 Figuur 1. Liedboek van Elisabeth Reid. Gebonden in rood fluweel versierd met zilverdraad, [S.l.],1617. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, kw 76 H 4. Foto Koninklijke Bibliotheek De derde verschijningsvorm van het handgeschreven lied in de kb-collectie is het volledig geschreven album amicorum. We vinden liederen vooral in alba die door vrouwen zijn aangelegd, de zogenoemde vrouwenalba, een specifiek subgenre waarvoor de laatste tijd meer aandacht is gekomen.Ga naar voetnoot12 Deze aandacht gold vooral alba uit de zestiende
[pagina 78]
eeuw. Er zijn evenwel ook alba van vrouwen die zijn aangelegd aan het einde van de zestiende eeuw, waaraan in de zeventiende eeuw liederen zijn toegevoegd. Een mooi voorbeeld is het album van Hiskia van Harinxma thoe Slooten.Ga naar voetnoot13 En uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw zijn ook vrouwenalba overgeleverd. Twee voorbeelden uit vele zijn het album amicorum van Margaretha van DuvenvoirdeGa naar voetnoot14 en het album van Jeanne van Horne, vroeger ook wel bekend als album van de gravinnen van Egmond.Ga naar voetnoot15 Beide alba zijn fraai en kostbaar ingebonden, dat van Margaretha van Duvenvoirde in leer met goudstempeling en vergulde en geciseleerde sneden met op het voorplat ‘Marguerite de / Duvenvoirde’ en het achterplat ‘Honneur passe / richesse. 1609’. Het album van Jeanne van Horne zit in een goudbruine fluwelen band, geborduurd met gouddraad en lovertjes.Ga naar voetnoot16 Figuur 2. Album amicorum van Marguerite de Duvenvoirde. [S.l.], 1609-1621. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, kw 135 J 52. Foto Koninklijke Bibliotheek De grens tussen deze alba en de vierde verschijningsvorm, die van het liedboek, is lastig te trekken. Het fraaie liedboek van Anna Steyn is namelijk ook luxueus ingebonden in fluweel en met goud- en zilverdraad geborduurd. Het lijkt een album amicorum, toch is het eerder een liedboek.Ga naar voetnoot17 Anna Steyn heeft in eerste instantie deze bundel niet zelf aangelegd. Zij heeft de liederen niet zelf verzameld, genoteerd of anderen gevraagd dat te doen, een praktijk die typisch is voor vrouwenalba, maar de bundel is aangelegd
[pagina 79]
door Cornelis van Beresteyn en haar aangeboden. Mogelijk heeft ze daarna anderen liederen laten toevoegen. De vierde categorie bestaat dus uit liedboeken, handschriftelijke bundels met liederen. Een voorbeeld van dergelijke bundels in de kb-collectie is het liedboek van P.L.V.W., een wederom zeer fraai ingebonden boekje daterend uit het tweede decennium van de zeventiende eeuw.Ga naar voetnoot18 Maar ook het liedboek van Isaac Massa (1586-1643) is een voorbeeld,Ga naar voetnoot19 alsmede de Bundel meest minnedichten met wijsaanduidingen o.a. van Pieter Cornelisz. Hooft (1581-1647), dichter die sinds 1897 in de collectie is opgenomen met een wel erg ruime datering.Ga naar voetnoot20 In het vervolg van deze bijdrage wordt elke categorie (1. Afzonderlijke liederen, 2. Liederen bijgeschreven in gedrukte werken, 3. Liederen in alba amicorum en 4. Liederen in bundels) nader besproken met de bovengenoemde voorbeelden als casestudies.
Afzonderlijke liederen Het ‘Liedeken van de Hollantsche tuin’ heeft in de kb-catalogus Reinier Telle als auteur gekregen. Met zijn naam eronder is het lied opgenomen in Den herstelden Apollos Harp uit 1663.Ga naar voetnoot21 Daar draagt het het jaartal 1619, het jaar van de executie van Oldenbarnevelt, eerder een datering van de historische context dan van het ontstaan van het lied. Het is de vraag of dit hekeldicht wel van Telle kan zijn. Hij is in 1618 gestorven en heeft dus de executie van Oldenbarnevelt op 13 mei 1619 niet meegemaakt.Ga naar voetnoot22 Het handschrift ‘Liedeken op de Hollantsche tuin’ heeft deel uitgemaakt van de pamflettencollectie van de kb en is door W.P.G. Knuttel in zijn pamflettencatalogus opgenomen bij andere kritische teksten over de ‘Vervolging der Remonstranten’.Ga naar voetnoot23 Het lied was populair, het is ook gedrukt in een pamflet uit 1621, waar het gevoegd is bij gedichten op de ontsnapping op 27 maart 1621 van Hugo de Groot uit Loevestein.Ga naar voetnoot24 In een Leids exem-
[pagina 80]
plaarGa naar voetnoot25 van de gedrukte bundel Den Bloemhof van de Nederlantsche jeucht, de tweede druk uit 1610, is dit lied in handschrift bijgeschreven als nummer acht in een reeks van elf. Figuur 3. Clément Marot, ‘Jeune beauté, bon esprit, bonne grace’, geschreven in het liedboek van Elisabeth Reid, 1618. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, kw 76 H 4, fol 2r. Foto Koninklijke Bibliotheek Het lied dat de wijsaanduiding ‘Waer is nu mijn vrijheijt’ heeft geleverd voor het hekelende lied over het lot van de Hollandse tuinman Oldenbarnevelt is bekend van een planodruk die gedateerd wordt op ca. 1600. Het is slechts een strookje, losgeknipt van een vel met meer liedjes.Ga naar voetnoot26 Het handschrift met het ‘Liedeken op de Hollantsche tuin’ dat als een afzonderlijk lied in de kb-collectie wordt bewaard, kan op verschillende manieren in verband gebracht worden met gedrukte werken. Zo is de melodie bekend van een planodruk, is de tekst van het hekeldicht in 1621 in een gedrukt pamflet verspreid en levert een latere uitgave in druk (in Den herstelden Apollos Harp) de (kennelijk foutieve) auteursnaam Reinier Telle op.

[pagina 81]
Bijgeschreven liederen Het liedboek van Elisabet Reid hoort tot de tweede categorie van de hier onderscheiden verschijningsvormen. Het is vreemd dat aan deze in de Emblemata Amatoria van P.C. Hooft bijgeschreven liederen niet meer aandacht is besteed. Eigenlijk geldt dat ook voor de gedrukte liederen achter in de bundel. Porteman heeft van de emblemata een klassiek geworden editie vervaardigd, zonder evenwel voldoende aandacht aan de liederen te besteden, zoals hijzelf in een artikel in het Hooftjaar 1997 aangaf.Ga naar voetnoot27 Het eerste geschreven lied in de bundel van Elisabeth Reid is een Frans chanson dat begint met de regel ‘Jeune beauté, bon esprit, bonne grace’.Ga naar voetnoot28 Het lied lijkt ondertekend met krullerige initialen die helaas niet tot een naam zijn te herleiden. In deze ondertekening is het jaartal ‘1618’ genoteerd. De kb-catalogus noemt Jan Pietersz. Sweelinck (1562-1621) als de auteur van dit lied. Dat is strikt genomen niet juist. Sweelinck heeft deze tekst op muziek gezet. De woorden zijn van de Franse dichter Clément Marot (1496-1544).Ga naar voetnoot29 Sweelincks uitgave verscheen in Antwerpen in 1598.Ga naar voetnoot30 Deze zelfde tekst van Marot is ook opgenomen in het album amicorum van Clara van Beers, dat inscripties bevat uit de periode 1588-1607.Ga naar voetnoot31 Het lied ‘Jeune beauté, bonne esprit, bonne grace’ is tweemaal in handschrift aangetroffen in een amoureuze context; eenmaal in de bundel liefdesemblemen van P.C. Hooft en eenmaal in een album amicorum van een vrouw. In deze context treffen we veel gezongen lyriek aan. De veronderstelling dat Marots tekst populair is geworden door de meerstemmige muziek, bijvoorbeeld uit de gedrukte bundel van Sweelinck, lijkt dan ook niet al te gewaagd.
Liederen in alba amicorum Het album amicorum van Margaretha van Duvenvoirde (1593-1660) bevat uit de periode 1609-1621 65 inscripties waaronder 28 chansons. Een zekere J. van Berchem schreef in
[pagina 82]
1618 in haar album het zeven strofen tellende lied ‘Aux plaisirs, aux delices bergeres’.Ga naar voetnoot32 Deze tekst is met muziek van de Franse zanger, componist en kapelmeester onder koning Hendrik iv, Pierre Guédron (ca. 1570-ca. 1620), opgenomen in de vijfde bundel (uit 1614) uit de reeks zeer populaire luitboeken die de Franse luitspeler en muziekmeester Gabriel Bataille (1575-1630) tussen 1608 en 1613 te Parijs uitgaf onder de titel Airs de différents autheurs mis en tablature de luth.Ga naar voetnoot33 Als wijsaanduiding is deze compositie van Guédron in het eerste kwart van de zeventiende eeuw bekend geworden door liederen van Hooft, namelijk ‘Amaril had ik haar uit uw tuitje’ en ‘Rozemond, hoort gij spelen noch zingen?’Ga naar voetnoot34 Overigens komt ‘bijna een kwart van de melodieën die Hooft voor zijn liederen gebruikte’ ook voor in de luitboeken van Bataille. Ze circuleerden al voor 1608 in handschrift of mondeling, zodat Hooft ze ‘tijdens zijn reis door het zuiden opgedaan’ kan hebben.Ga naar voetnoot35 Het album amicorum van Jeanne van Horne bevat 38 liederen, waaronder tweemaal het lied ‘Ayant aimé fidelement, un amant qui mest infidelle’ dat ook is overgeleverd in de eerste bundel Airs de Cour van Bataille.Ga naar voetnoot36 Verrassenderwijs komen we dit lied ook tegen in het liedboek van Elisabeth Reid dat hiervoor besproken is.Ga naar voetnoot37 Ook bij deze categorie van in alba amicorum geschreven liederen zien we dwarsverbanden tussen de handschriftelijke overlevering en de gedrukte. Liederen uit de populaire gedrukte bundels met Airs de Cour leiden een tweede leven in de amoureuze wereld van vriendinnen en vrienden die we kennen uit de alba amicorum.
Liederen in liedbundels De meeste liederen in handschrift zijn overgeleverd in liedboeken. Twee bundels worden hier wat uitvoeriger voorgesteld: het liedboek van Isaac Massa en een bundel met liederen van onder anderen P.C. Hooft. Het liedboek van Isaac Massa, de bekende Haarlemse reiziger en handelaar op Rusland, een van de eerste contactpersonen tussen onze Republiek en Moskou die het vertrouwen wist te winnen van tsaar Boris Godunov en diens zoon Feodor ii, is sinds 1955 in de kb.Ga naar voetnoot38 Dit liedboek verdient meer aandacht dan het tot op heden kreeg. Het is name-
[pagina 83]
lijk een uitzonderlijk rijk handschrift dat Massa begin zeventiende eeuw deels eigenhandig heeft gevuld met liederen die hem interesseerden. De verzameling was kennelijk ook beschikbaar voor anderen om uit over te schrijven, getuige deze waarschuwing op fol. 23v: Figuur 4. Liedboek van Isaac Massa, [S.l.] [begin en midden 17de eeuw]. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, kw 75 A 2/11, fol. 23v. Foto Koninklijke Bibliotheek Of ghij woudt yet, wie dat ghij sijt Van't geen dat hier in is geschreven Gaen schrijven uijt, so let met vlijt Dat ghij doch al de woorden even en sillaben, alsoo naer maeckt Dat ghij daer niet verlengt noch cortet op dat den sin, die 'r is geraeckt Noch oock de maet, gecrenct en wordet [Als u, wie u ook bent, iets van hetgeen hierin is geschreven wilt uitschrijven, let er dan naarstig op dat u alle woorden en lettergrepen precies zo kopieert.
[pagina 84]
Dat u daar niet gaat verkorten of verlengen opdat de bedoeling die men ermee had en ook de maat geen geweld wordt aangedaan.] Het boek is later door Massa's broer Christiaan (1595-1675?) uitgebreid met teksten uit de latere zeventiende eeuw, onder andere met kopieën van Huygens' Heilige Dagen, diens nieuwjaarsgeschenk uit 1645 voor Leonore Hellemans, de vrouw van P.C. Hooft. Hij noteerde bijvoorbeeld op fol. 102v een vertaling in het Nederlands van een door P.S. (= Petrus Scriverius 1567-1660) in het Latijn geschreven vers. Dit gedicht was alleen bekend als onderschrift bij een portretgravure van Isaac Massa uit 1635 door Adriaen Matham naar een portret in olieverf door Frans Hals.Ga naar voetnoot39 In het vervolg komen alleen de bijdragen aan de orde uit het begin van de zeventiende eeuw, de tijd dat Isaac Massa het liedboek in bezit had. Uit deze periode heeft Massa tamelijk veel Franse ‘chansons’ in zijn bundel opgenomen. De allereerste bijdrage, het chanson ‘Cruelle departye/ Malheureux jour/ Que ne suis je sans vye/ Ou sans Amour’ is verrassenderwijs ook geschreven in het album amicorum van Jeanne van Horne dat eerder de revue passeerde.Ga naar voetnoot40 Opmerkelijk aan deze verzameling is dat veel teksten erin ook voorkomen in gedrukte liedboeken als Den nieuwen Lust-hof (1602),Ga naar voetnoot41 Den bloemhof van de Nederlandtsche jeucht (1608 en 1610)Ga naar voetnoot42 of uit de Nederduitse poemata (1616) van Daniel Heinsius.Ga naar voetnoot43 Ook oudere teksten als een lied van Jan van der NootGa naar voetnoot44 nam Massa op in zijn verzameling. Van Hooft is er ook een lied in de collectie terechtgekomen: volgens Louis Grijp een van de populairste contrafacten van de zeventiende eeuw, namelijk ‘Windeken daer het bosch aff drilt’ op de melodie ‘Vluchtige nimf’.Ga naar voetnoot45 Van dit lied kennen we een gedrukt unicum: een strook van een planodruk.Ga naar voetnoot46 Deze druk is niet geda-
[pagina 85]
teerd, maar moet gezien de vorm stammen uit het begin van de zeventiende eeuw. Het lied is een onderdeel van de Granida, Hoofts herderspel dat in het handschrift ervan de datum 1605 heeft en voor het eerst werd gedrukt in 1615.Ga naar voetnoot47 Figuur 5. P.C. Hooft, ‘Windeken daer het Bos afdrilt’. [Amsterdam], [ca. 1616], Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, KW 1700 D 1 [39]. Linkerdeel van in stroken opgemaakt plano. Foto Koninklijke Bibliotheek Hooft komen we ook tegen in de catalogustitel die eind negentiende eeuw is gegeven aan het laatste liedboek dat hier besproken wordt: Bundel meest minnedichten met wijsaanduidingen o.a. van Pieter Cornelisz. Hooft (1581-1647), dichter. In zijn uitgave heeft Stoett in een voetnoot dit handschrift genoemd.Ga naar voetnoot48 Tuynman en Van der Stroom hebben in hun moderne editie bij de desbetreffende gedichten deze bundel als bron aangegeven. Het zijn ‘Als Jan Siburch sou beleesen’ (p. 24-26), ‘Het vierich stralen van de Son’ (p. 101-102), ‘Gij lodderlijcke Nymphe soet’ (p. 121-123), ‘Elck prijst sijn lieff naer sijne gis’ (p. 134-138) ‘Ach amorilles // zeght wat u wil is’ (p. 174-176). Deze liederen zijn ook te vinden in de gedrukte bundels als Den Bloem-Hof van de Nederlantsche Jeught (1610), de Emblemata amatoria (1611) en Apollo (1615) en andere.Ga naar voetnoot49
[pagina 86]
Figuur 6. P.C. Hooft. ‘Als Jan Siburch sou beleesen’, in: Bundel van voornamelijk minnedichten door Pieter Cornelisz. Hooft (1581-1647) en anderen. [Z.pl., 17de eeuw]. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, kw 133 G 15, p. 24-25. Foto Koninklijke Bibliotheek Het handschrift heeft meer liederen, ook van Hooft.Ga naar voetnoot50 Deze blijven hier evenwel buiten beschouwing omdat ze in een andere hand later in deze bundel zijn genoteerd. Het eerste deel van de verzameling, tot aan p. 280, vertoont een vroeg-zeventiende-eeuws, krullerig, ruim en naar rechts hellend schrift in verschillende handen, daarna wordt het een overwegend rechtopgaand gedrongen schrift. Kan het eerste deel gedateerd worden op 1610-1620, het tweede deel stamt uit 1640-1660. Curieus is het dat we in dit laatste deel een afschrift van het Wilhelmus aantreffen.Ga naar voetnoot51 In de hier besproken geschreven liedbundels uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw valt hetzelfde patroon te herkennen als in de andere categorieën. De aanlegger van de bundel verzamelde zelf (en liet anderen meeverzamelen zoals Isaac Massa deed) wat hij op schrift wenste te bewaren. Vaak zijn deze liederen overgenomen uit de gedrukte liedboeken die in de eerste decennia van de zeventiende eeuw zeer populair waren.Ga naar voetnoot52
Conclusie De collectie moderne handschriften van de kb bevat een schat aan liederen. Er valt nog veel te ontdekken en bekend te maken, bij voorkeur via de Nederlandse Liederenbank en het project Dutch Songs Online, dat uiteraard voortgezet moet worden.
[pagina 87]
Uit de hier gegeven voorbeelden is duidelijk geworden dat beide media, het handschrift en de druk, voor de studie van het lied in het eerste kwart van de zeventiende eeuw belangrijk zijn.Ga naar voetnoot53 Handschriften bevatten teksten die ook in druk circuleerden. Ze noemen daarnaast wijsaanduidingen die we kennen uit gedrukte liedboeken, en andersom. In de handschriften vinden we liederen die populair zijn geworden via muziekbundels als die van Bataille en Sweelinck. Juist deze muziekboeken blijken, ook voor de erin opgenomen teksten, een inspiratiebron te zijn geweest voor de adellijke of patricische liefhebbers die liederen en melodieën uit deze gedrukte bronnen overnamen in hun vaak prachtig uitgevoerde en luxe gebonden alba amicorum en persoonlijke collecties. In de adellijke en gegoede milieus van de Nederlanden bloeide rond 1600 een op Frankrijk georiënteerde muziekcultuur.Ga naar voetnoot54 De studie van het lied in het eerste kwart van de Gouden Eeuw is gebaat bij een onverdeelde aandacht voor de bronnen ervan in handschrift en druk. Onderzoek naar bijvoorbeeld de eigentijdse populariteit van de liederen van P.C. Hooft is anders niet mogelijk. De in deze bijdrage besproken voorbeelden - met opzet gekozen uit het oeuvre van Hooft - bewijzen dat.Ga naar voetnoot55	voetnoot1 Deze bijdrage is een bewerking van een lezing gehouden op 24 augustus 2013 tijdens het congres ‘De zingende Nederlanden. Actualiteit, identiteit en emotie in de vroegmoderne liedcultuur’ van de Werkgroep Zeventiende Eeuw in de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag. Louis Grijp en Martine de Bruin dank ik hartelijk voor hun kritiek op een eerdere versie van dit artikel. voetnoot2 ‘Verzameling van liedboekjes aanwezig ter Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage’, in: J.H. Scheltema, Nederlandsche liederen uit vroegeren tijd. Leiden 1885, 291-454. voetnoot3 Nederlandsche liedboeken. Lijst der in Nederland tot het jaar 1800 uitgegeven liedboeken. Samengesteld o.l.v. D.F. Scheurleer. 's-Gravenhage 1912, Supplement 1923. [Ongewijzigde herdruk met een voorwoord van R. Rasch. Utrecht 1977]. Over Scheurleer: J. Bos, ‘D.F. Scheurleer, bankier, musicoloog 1855-1927’, in: M. van Delft [e.a.] (red.), Verzamelaars en verzamelingen. Zwolle 1998, 154-159 en 186 (noten). voetnoot4 Zie voor informatie over de stcn: www.kb.nl/expertise/voor-bibliotheken/short-title-catalogue-netherlands. voetnoot5 Zie voor de Nederlandse Liederenbank: www.liederenbank.nl, voor de Digitale Bibliotheek Nederlandse Letteren: www.dbnl.org en voor projectinformatie over Dutch Songs Online: www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/onderzoeksprojecten/55/2300153955.html. voetnoot6 M. de Bruin [e.a.], Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. Amsterdam, Gent 2001, Band 2, 745-747, Bronnen H105 tot en met H123; 829, Bijlage 2, Bronnen die niet meer konden worden verwerkt. voetnoot7 M. Spies, ‘Zoals de ouden zongen, lazen de jongen. Over de overgang van zang- naar leescultuur in de eerste helft van de zeventiende eeuw’, in: W. van den Berg, J. Stouten (red.), Het woord aan de lezer. Zeven literatuurhistorische verkenningen. Groningen 1987, 89-109; E.K. Grootes, ‘Het jeugdig publiek van de “nieuwe liedboeken” in het eerste kwart van de zeventiende eeuw’, in: M. Spies, J. Jansen (red.), Visie in veelvoud. Opstellen van prof. Dr. E.K. Grootes over zeventiende-eeuwse letterkunde, Amsterdam 1996, 29-42; L.P. Grijp, ‘Muziek en literatuur in de Gouden Eeuw’, in: L.P. Grijp (red.), Een muziekgeschiedenis der Nederlanden. Amsterdam 2001, 245-253; N. Veldhorst, Zingend door het leven. Het Nederlandse liedboek in de gouden eeuw. Amsterdam 2009. voetnoot8 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek (kb), kw 78 H 65. voetnoot9 P.C. Hooft, Emblemata Amatoria / Afbeeldinghen van Minne / Emblemes d'Amour. Amsterdam, Willem Janszoon, 1611 (Den Haag, kb, kw 76 H 4). Ook opgenomen in W.Gs. Hellinga en P. Tuynman (red.), Pieter Corneliszoon Hooft. Alle de gedrukte werken, 1611-1738. Amsterdam 1972, deel i. voetnoot10 Den nieuwen Lust-Hof,: gheplant vol uytghelesene, welgherijmde, eerelijcke, amoureuse ende vrolijcke ghesangen, Amsterdam, Hans Mathysz, [1602] (Den Haag, kb, kw 392 K 14); J. Koppenol [e.a.] (red.), P.C. Hooft, De gedichten. Amsterdam 2012, nr. 12. voetnoot11 K. Thomassen (red.), Alba amicorum. Vijf eeuwen vriendschap op papier gezet. 's-Gravenhage 1990, 16-17; idem, Aan vrienden gewijd. Alba amicorum in de Koninklijke Bibliotheek. Amersfoort-Brugge 2012, 13-16. voetnoot12 M.A. Delen, ‘Vrouwenalba in de zestiende en vroege zeventiende eeuw’, in: K. Thomassen (red.), Alba amicorum, 129-139; J. Oosterman, ‘Die ik mijn hart wil geven. Het album van Joann Bentinck en de zestiende-eeuwse vrouwen-alba’, in: Literatuur 19 (2002), 194-221; C. Strijbosch, ‘Sage mir, mit wem du umgehst...Sammelprinzipien in Liederhandschriften de sechzehnten Jahrhunderts’, in: Neophilologus 90 (2006), 401-421; idem, ‘Vrouw maan, blijf staan. Wereldlijke liederenverzamelingen van de zestiende eeuw’, in: L.P. Grijp, F. Willaert (red.), De fiere nachtegaal. Het Nederlandse lied in de middeleeuwen. Amsterdam 2008, 269-297; S. Reinders, ‘Dienen met mooie woorden. Alba amicorum van vrouwen eeuwenoude vriendschapsboekjes’, in: Genealogie 20 (2012), 22-25; id., ‘Als liefde met liefde beloond mag zijn. Sporen van vergeten vrouwen in vrouwenalba amicorum (ca. 1570-1620)’, in: De Boekenwereld 29 (2013), 32-37. Zie ook de website van de onderzoeksgroep alba amicorum: vrouwenalba.wordpress.com. voetnoot13 Album amicorum van Hiskia van Harinxma thoe Slooten, z.p., 1587-1627 (Den Haag kb, kw 79 J 42). Zie: www.kb.nl/webexposities/alba-amicorum-van-harinxma-thoe-slooten; Y. Kuiper, K. Thomassen, Banden van vriendschap. De collectie alba amicorum Van Harinxma thoe Slooten. Leeuwarden/Franeker 2001. voetnoot14 Album amicorum van Margaretha van Duvenvoirde gezegd Van Wassenaer (1593-1660), z.p., 1609-1621 (Den Haag, kb, kw 135 J 52). voetnoot15 Album amicorum van Jeanne van Horne, z.p., 1600-1611 (Den Haag, kb, kw 121 C 1). voetnoot16 Zie voor beide alba: Delen, ‘Vrouwenalba in de zestiende en vroege zeventiende eeuw’, 137-138. voetnoot17 Liedboek van Anna Steyn (1589-1618), samengesteld door Cornelis van Beresteyn (1586-1638), advocaat te Delft. Haarlem, 1611 (Den Haag, kb, kw 79 J 30). Zie: A. Leerintveld, ‘Het liedboek van Anna Steyn. Gekalligrafeerde liefdesliederen en de receptie van gedrukte liedboeken uit het begin van de zeventiende eeuw’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 128 (2012), 20-31. voetnoot18 Liedboek van P.L.V.W.A., z.p., [ca.1615] (Den Haag, kb, kw 79 J 78), een aanwinst uit 2012. voetnoot19 Liedboek van Isaac Massa (1586-1643), z.p., [begin en midden 17de eeuw] (Den Haag kb, kw 75 A 2/11). voetnoot20 Bundel van voornamelijk minnedichten door Pieter Cornelisz. Hooft (1581-1647) en anderen. Z.p., [17de eeuw] (Den Haag, kb, kw 133 G 15). voetnoot21 Den herstelden Apollos harp, versien met verscheyde nieuwe snaren: voor desen noyt soo gedruckt. Z.p., z.j., 374-377 (Den Haag, kb, 8 A 36). Zie over deze bundel: K. Porteman, M.B. Smits-Veldt, Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700. Amsterdam 2008, ‘Bloemlezingen’ 511-518 en 919 (aantekeningen). W.P.C. Knuttel (‘Reinier Telle. Een Libertijnsch hekeldichter’, in: De Gids, 50 (1886), 1-45, aldaar 44) schrijft het gedicht op grond van de ondertekening in Den herstelden Apollos Harp toe aan Telle. voetnoot22 H. de la Fontaine Verwey, ‘Reinier Telle, hekeldichter, pamfletschrijver, vertaler’, in: idem, Uit de wereld van het boek iii, Amsterdam 1979, 55-86. voetnoot23 W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek. 's-Gravenhage, 1890-1920. [Herdruk Utrecht 1977]. Pamflet nr. 3060. Dit pamflet is later opgenomen in de handschriftencollectie onder signatuur kw 78 H 65. voetnoot24 Ibidem, pamflet 3253 en 3254. Latijnsche Aen-spraeck van Mr. Hugo de Groot aen De Kist in de welcke sijne E. uyt de Ghevanckenisse is ghedraghen den 27. Martij 1621. In Neder-landtsch Rijm nae-ghebootst. Met Noch een Liedeken van de Hollandtsche Thuyn, en 't Calf van een ander. Ghedruckt int Jaer ons Heeren 1621. Het lied is dus een voorbeeld van propaganda in handschrift. Vergelijk: F. Deen, ‘Handwritten propaganda. Letters and pamphlets in Amstrerdam during the Dutch Revolt’, in: idem [e.a.] (eds.), Pamphlets and Politics in the Dutch Republic. Leiden/Boston 2011, 207-226. voetnoot25 Den Bloemhof van de Nederlantsche jeucht, Amstelredam, Dirk Pieters [Pers], 1610 (Leiden ub, mnl hs 2041). voetnoot26 Een nieu liedeken, op de wijse: la Piccarde: waer is nu mijn vryheydt. Z.p., [ca.1600]. Plano (Den Haag, kb, kw 1700 D 1-[44]). voetnoot27 K. Porteman (red.), P.C. Hooft, Emblemata amatoria, Leiden 1983; idem, ‘Van beeld naar lied. Een terugblik op Hoofts emblemata amatoria’, in: J. Jansen (red.), Zeven maal Hooft. Lezingen ter gelegenheid van de 350^ste sterfdag van P.C. Hooft uitgesproken op het herdenkingscongres in de Amsterdamse Agnietenkapel op 21 mei 1997. Amsterdam/Luxembourg 1998, 45-77. voetnoot28 Den Haag, kb, kw 76 H 4, fol. 2r. voetnoot29 Clément Marot, ‘De Ma Damoyselle du Brueil’ in: idem, Oeuvres poetiques complètes. Édition G. Defaux. Tome ii, Paris 1993, 265. Door het Gesualdo Consort Amsterdam onder leiding van H. van der Kamp in 2008 uitgebracht in J. Pieterszoon Sweelinck, The Sweelinck Monument. Part I: The Secular Vocal Works. cd 1, no. 6. voetnoot30 A. Verhoeven (ed.), Jan Pieterszoon Sweelinck. Opera omnia. Vol. VII Fasc. 1. The secular works and miscellanea. Amsterdam 1990, nr. 9 (transcriptie gebaseerd op vier stemboeken in de Bodleian Library, Oxford, en op een stemboek in de Toonkunst-Bibliotheek Amsterdam (dat verdwenen schijnt te zijn); Chansons a cinc parties de M. Iean Pierre Swelingh organiste, et Cornille Verdonq; nouuellement composees, & mises en lumiere, accomodees tant aux instruments, comme a la voix: reduites en ordre conuenable selon leur tons. Anvers, Pierre Phalese & Jean Bellere 1594 (Nederlands Muziek Instituut, Kluis C 11). voetnoot31 Album amicorum van Clara van Beers, z.p., 1588-1607 (Den Haag, kb, kw 135 J 53), fol. 88r. Zie over dit album amicorum: J. Oosterman, ‘Mocht ik van haar verwerven... Over verzamelingen en verzamelaars in de middeleeuwen en de zestiende eeuw’, in: Grijp, Willaert (red.), De fiere nachtegaal, 205-218, aldaar 211-212 en 216 (noot 24). voetnoot32 Den Haag, kb, kw 135 J 52, fol. 77r-78v. voetnoot33 G. Bataille, Airs de différents autheurs mis en tablature de luth. Genève, 1980. [Réimpression de l'édition de Paris, Ballard, 1608-1615]. Het lied ‘Aux plaisirs, aux delices bergeres’ komt voor op fol. 4v van de vijfde bundel uit 1614. Een nog steeds zeer bruikbare inhoudsopgave van deze en andere muziekboeken geeft M.H. Charbon, Catalogus van de muziekbibliotheek van het Haags Gemeentemuseum. Deel II. Vocale muziek van 1512 tot ca 1650. Amsterdam 1973. voetnoot34 P.C. Hooft, De gedichten, nr. 141 en 147. voetnoot35 Idem, 829; zie N. Veldhorst, ‘“De vloeiendheid zoeken met het oordeel der oren”. Hooft en de muziek’. voetnoot36 Bataille, Airs de différents autheurs, 1608, fol. 14; Den Haag, kb, kw 121 C 1, fol. 108 en 225-226. voetnoot37 Den Haag, kb, kw 76 H 4, fol. 36r-40r. voetnoot38 Den Haag, kb, kw 75 A 2/11. Over dit liedboek: P. Tuynman, Bijdragen tot de P.C. Hooft-filologie, Amsterdam 1973, 18 en 73-74 (noot 50). Zie over Isaac Massa: E. de Jongh, Portretten van echt en trouw. Huwelijk en gezin in de Nederlandse kunst van de zeventiende eeuw. Zwolle/Haarlem 1986, 124-130, nr. 20: Frans Hals, Huwelijksportret Isaac Massa en Beatrix van de Laen en de daar opgegeven literatuur. voetnoot39 S. Slive, Frans Hals. Londen/ Maarssen/ Den Haag 1989-1990, 268-269, nr. 48. voetnoot40 Den Haag, kb, kw 121 C 1, fol. 163 en kw 75 A 2/11, fol. 1r. De eerste vier regels van dit lied zijn beroemd geworden doordat koning Hendrik iv ze in 1592 geschreven zou hebben in een afscheidsbrief aan Madame de Liancour in een lied dat wordt toegeschreven aan Jean Bertaut (1552-1611) of aan Jacques Davy Du Perron (1556-1618) en dat op muziek is gezet door Eustache Du Caurroy (1549-1609). voetnoot41 Den nieuwen Lust-Hof, gheplant vol uytghelesene, welgherijmde, eerelijcke, amoureuse ende vrolijcke ghesangen, Amsterdam, Hans Mathysz, [1602] (Den Haag, kb, kw 1 B 19). Hierin vindt men bijvoorbeeld op p. 16-17 het lied ‘Lieffd int secreet mijn jonck hart crencken doet’ (Liedboek Massa, fol. 1v-2v) en op p. 71-72 het lied ‘Schoon kint u liefflick weezen zoet’ (Liedboek Massa, fol. 4r-5r). voetnoot42 Den Bloem-Hof van de Nederlantsche Jeught, Amsterdam, D. Pietersz [Pers], 1608 (Den Haag kb, kw 1 B 17); idem, 1610 (Den Haag, kb, kw 1 B 18). Vgl. de uitgave door L.M. van Dis en Jac. Smit, Amsterdam-Antwerpen 1955, nr. 47 (‘Op mijn fluyt, wel op wij willen’) (Liedboek Massa, fol. 13r-13v, nr. 66 (‘Vervreemde veltgoddinnen aerdich, ho, ho’) (Liedboek Massa, fol.13r-14v), nr. 112 (‘Schoonste nymphe van dit wout’) (Liedboek Massa), fol.15r-16v. voetnoot43 Daniel Heinsius, Nederduytsche poemata. Verzameld en uitgegeven door P.S. [= P. Scriverius], Amsterdam, W. Janßen 1616 (Den Haag, kb, kw 767 C 19). Hieruit ‘Sterfhuys van Cupido’, 53-54 (Liedboek Massa, fol. 86r) en ‘Elegie ofte nachtclachte’, 44-47 (Liedboek Massa, fol. 86v-88r). voetnoot44 Liedboek Massa, fol. 59v, ‘Chanson’, incipit: ‘Gelijc den dageraatt, hem lustich openbaert’ door Jan van der Noot (ca. 1539-ca. 1595?) uitgegeven in Het Bosken (1568). Zie W.A.P. Smit (ed.), Jan van der Noot. Het bosken en Het theatre, Amsterdam 1955, 92. voetnoot45 Liedboek Massa, fol. 6v-8r. L.P. Grijp, Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Het mechanisme van de contrafactuur. Amsterdam 1991, 30, 68-73. voetnoot46 P.C. Hooft, Een nieu liedeken, Op de wijse: Vluchtighe Nimphe waer... [Aanhef]: ‘Windeken daer het Bos afdrilt...’, [Amsterdam, c.1616] (Den Haag, kb, kw 1700 D 1 [39]). Voor het eerste gepubliceerd door P. Tuynman, Bijdragen tot de P.C. Hooft-filologie, 20 en 76-77 (noot 70). voetnoot47 P. Leendertz Jr, Bibliographie der werken van P.C. Hooft, 's-Gravenhage 1931, 13, nr. 44 en 52. voetnoot48 Den Haag, kb, kw 133 G 15; P.C. Hooft, Gedichten. Volledige uitgave door F.A. Stoett. 2 vols. Amsterdam 1899-1900, lxxvi. voetnoot49 P.C. Hooft, Lyrische poëzie. Nieuwe tekstuitgave door P. Tuynman bezorgd door G.P. van der Stroom, Amsterdam 1994. Tuynman en Van der Stroom (TVdS) geven in hun tweede deel bij de Aantekeningen per nummer een volledige opgave van de bronnen. Hier is daarom een verwijzing naar het nummer in TVdS voldoende: ‘Als Jan Sijbrech sou belesen’ (nr. 74), ‘Het vinnich stralen van de Son’ (nr. 51), ‘Ghy lodderlijcke Nymphen soet’ (nr. 53), ‘Elck prijs sijn lief naer hijse gis’ (nr. 8), ‘Ach Amarillis’ (nr. 38). ‘Vluchtighe Nymph’. voetnoot50 F.A. Stoett, a.w. (noot 47), lxxv1. ‘In het Idalisch dal’ (blz. 311), ‘Sal nemmermeer gebeuren’ (blz 323) en ‘Wie sal in Prinssen dienst voortaen’ (blz. 317). Dit zijn in TVdS (a.w. noot 48) de nummers 153 (dit handschrift niet genoemd) en 45. Het laatste lied is niet opgenomen in TVdS, het is de ‘Rei van Amstellandse jofferen´ uit Hoofts treurspel Geeraerdt van Velsen, voor het eerst gedrukt in 1613. Zie de editie bezorgd door H. Duits, Amsterdam 2005, 30-33. voetnoot51 Den Haag, kb, kw 133 G 15, 283-286. voetnoot52 Veldhorst, Zingend door het leven, 59-63. voetnoot53 De deels in handschrift en druk parallelle overlevering van teksten in de vroegmoderne tijd is en wordt onderzocht door Nelleke Moser. Zie bijvoorbeeld haar ‘“Poezijlust en vriendenleed”. Literaire sociabiliteit in handschrift en druk na 1600’, in: Spiegel der Letteren 49 (2007), 247-264. voetnoot54 M. Spies, ‘Zoals de ouden zongen, lazen de jongen’, 96-99. voetnoot55 Deze conclusie sluit aan bij opmerkingen van P. Tuynman die in 1972 in Alle de gedrukte werken (zie noot 9) alle in liedboeken gedrukte liederen van Hooft heeft opgenomen en ook de vindplaatsen in zijn editie van de lyrische poëzie van Hooft uit 1994 (zie noot 49) heeft verwerkt.