Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 19

[p. 131]

Erik Geleijns
‘In een Carton bandje gebonden’
Achttiende-eeuwse Nederlandse voorlopers van de uitgeversband

In 1764 publiceerde de Amsterdamse boekverkoper Steven Jacobus Baalde een boek genaamd Korte schets van konsten en wetenschappen. Zoals de titel al aangeeft, is het een werk waarin in kort bestek een aantal wetenschapsgebieden en kunsten de revue passeert, van geologie tot metafysica en van muziek tot graveerkunst. Het boek is een bewerking van een Engels origineel; de Engelse tekst is parallel aan de Nederlandse afgedrukt, want volgens het voorwoord is het bedoeld voor zowel Nederlandse als Engelse jongelui die Engels respectievelijk Nederlands willen leren. Het boek is echter vooral interessant vanuit het oogpunt van de geschiedenis van de vormgeving: het is het eerste gedateerde voorbeeld van een Nederlands boek met een bedrukte band.

Het exemplaar van Korte schets in de Koninklijke Bibliotheek heeft een band met op het voorplat de titel en een inhoudsopgave van het boek en op het achterplat een lijst van zeventien andere boeken die bij Baalde te koop zijn. Of de rug van het omslag ook bedrukt was, is niet meer na te gaan; het kb-exemplaar is in een bibliotheekband herbonden en bij die gelegenheid is de oorspronkelijke rug overgeplakt.

In de literatuur is tot op heden weinig aandacht besteed aan (de geschiedenis van) bedrukte banden als voorlopers van de uitgeversband. Die term ‘bedrukte band’ behoeft enige toelichting. Hij is bedoeld als overkoepelende term voor alle vormen van het verschijnsel, of het nu gaat om een enkel vel bedrukt papier dat om de katernen is gevouwen of om een bedrukte band met platkernen. In het vervolg van dit artikel zal de term ‘bedrukte banden’ worden gebruikt als algemene term. Wanneer expliciet wordt gedoeld op een band zonder platkernen, dan zal de term ‘bedrukt omslag’ worden gebruikt. Op de verschillende constructies van bedrukte banden wordt in het laatste gedeelte van dit artikel ingegaan.

Er is met name in Engeland het nodige onderzoek gedaan naar de geschiedenis van papieren banden vanaf de vijftiende eeuw, maar de nadruk ligt in vrijwel alle publicaties op de constructieve aspecten van (onbedrukte) banden. Als beginpunt kan Michael Sadleirs The evolution of publisher's binding styles, 1770-1900 uit 1930 worden aangemerkt. Giles Barber publiceerde in de jaren zeventig en tachtig twee artikelen over bedrukte omslagen en uitgeversbanden op het Europese vasteland. In een van die artikelen somt hij de tot dat moment verschenen literatuur op. Verwijzend naar werk van H.G. Pollard

[p. 132]

en William H. Jackson stelt hij dat de oudste bekende voorbeelden van bedrukte omslagen om afleveringen van het London Magazine uit 1740 en het American Magazine uit 1743 zijn gebonden. Voor zover bekend zijn er tot dusver geen vroegere voorbeelden opgedoken. Ook andere vroege specimina van Franse en Duitse bedrukte banden zijn afleveringen van tijdschriften. Zowel Barber als andere auteurs benadrukken het belang van de studie van bedrukte banden in samenhang met andere innovaties in het uiterlijk van het boek die op het conto van de drukker/uitgever te schrijven zijn; ze noemen met name het gebruik van gedrukte papieren rugtitels. Vermeldenswaard is voorts Stuart Bennetts Trade bookbinding in the British Isles, dat verscheen in 2004.¹ Hoewel Bennett het verschijnsel van bedrukte banden slechts terloops belicht, plaatst hij het wel in de ontwikkeling van trade bindings, banden vervaardigd voor een gedeelte van een oplage, die door een boekverkoper werden besteld. De enige omvangrijke studie buiten het Engelse taalgebied is de in 2010 verschenen dissertatie van Helena Strömquist over papieren banden in Zweden in de periode 1787-1840.² Het boek is in de eerste plaats een economische geschiedenis van het in papier gebonden boek in Zweden. Strömquist verklaart de groei in het aandeel van papieren banden, bedrukt en onbedrukt, in deze periode uit de lage kostprijs, de eenvoudige productietechnieken en de combinatie met een groeiend aantal lezers.

De Nederlandse situatie was het onderwerp van slechts één publicatie, een artikel uit 1994 van de voormalige conservator van de boekbandencollectie van de kb, Jan Storm van Leeuwen.³ In dat artikel beschrijft hij de geschiedenis van de uitgeversband vanaf de vijftiende eeuw tot 1800 en aan het eind publiceert hij een lijst van 32 Nederlandse uitgaven gebonden in bedrukte papieren banden of omslagen. Storm van Leeuwen benadrukt het tijdelijke karakter van bedrukte banden:

Their provisional character will have caused many a collector to have more permanent bindings put in their place immediately, while others had them replaced after some time, after damage through wear and tear.⁴

Bovendien was de bedrukte band volgens Storm van Leeuwen bedoeld

to allow the buyer immediate use of a book whose value lasted for only a short period of time (like almanachs) and to keep a cheap book cheap for new clients with a small purse.⁵

1 M. Sadleir, The evolution of publisher's binding styles, 1770-1900. London 1930; G. Barber, ‘Continental paper wrappers and publishers' bindings in the 18th century’, in: The book collector 24 (1975), 37-49; id., ‘L'évolution de la couverture imprimée’, in: R. Laufer (red.), La bibliographie matérielle. Paris 1983; S. Bennet, Trade bookbinding in the British Isles, 1660-1800. New Castle/London 2004.

2 H. Strömquist, Med coleurt omslag. Färgade, dekorerade och tryckta pappersomslag på svensk bokmarknad 1787-1846. En bokhistoria. Lund 2010. Ik dank Victor Lemstra voor zijn vertaling van enkele passages uit dit boek.

3 J. Storm van Leeuwen, ‘Some observations on Dutch publishers' bindings up to 1800’, in: D.E. Rhodes (ed.), Bookbindings & other bibliophily. Essays in honour of Anthony Hobson. Verona 1994, 287-319.

4 Storm van Leeuwen, ‘Some observations’, 306.

5 Storm van Leeuwen, ‘Some observations’, 307.

[p. 133]

Bedrukte banden zijn, met andere woorden, tijdelijke maatregelen voor (goedkope) boeken waarvan het gebruik in de tijd was beperkt. Op deze ideeën is het een en ander af te dingen. De term ‘collector’ is misplaatst - boeken met een bedrukt omslag werden vermoedelijk vaker niet dan wel door achttiende-eeuwse verzamelaars gekocht (het gaat in het algemeen over gebruiksboeken zoals almanakken). Ook is het niet duidelijk waarom goedkope boeken specifiek voor nieuwe klanten goedkoop moesten worden gehouden en bovendien wordt er in de literatuur al geruime tijd op gewezen dat papieren banden niet per se een tijdelijke oplossing zijn. In The evolution of publisher's binding styles stelde Sadleir dat ‘the introduction of titling ipso facto marks the beginning of an idea that some buyers - whether trade or private - might wish to keep a book as bought (if only for a little while)’.⁶ Vijf jaar later publiceerde Douglas Leighton Modern bookbinding. A survey and a prospect, waarin hij stelde dat papieren banden in ieder geval niet waren bedoeld om meteen te worden vervangen. Verschillende auteurs hebben deze gedachte uitgewerkt, het meest recent Jonathan E. Hill.⁷ De laatste auteur schetst bovendien een ontwikkeling in de verschillende typen (onbedrukte) papieren banden, te beginnen met banden met een vaste rug, via banden met overstekende platten en banden met een losse rug naar banden met een linnen rug. Van een dergelijke ontwikkeling lijkt in Nederland geen sprake, maar uit het vervolg zal blijken dat ook hier in de achttiende eeuw verschillende typen bedrukte omslagen en banden werden toegepast.

6 Sadleir, The evolution of publisher's binding styles, 14.

7 D. Leighton, Modern bookbinding. A survey and a prospect. London 1935, 14; J.E. Hill, ‘From provisional to permanent. Books in boards, 1790-1840’, in: The library 6th ser. 21 (1999) 3, 247-273.

Enkele voorbeelden

Charles IX, ou L'école des rois, tragédie is een toneelstuk van Marie-Joseph de Chénier dat in 1790 verscheen bij de Amsterdamse boekverkoper Bartholomeus Vlam. Het kb-exemplaar is gebonden in een crèmekleurig omslag; voor- en achterplat hebben een rechthoekig typografisch kader, het voorplat draagt de titel en het achterplat is gedecoreerd met een ruitvormig ornament bestaande uit vier typografische elementen. Ook de rug is voorzien van een rij ornamentjes.

Het tweede voorbeeld is een exemplaar van Nieuwe en nauwkeurige byzonderheeden aangaande het gevecht op de Doggersbank (1781).⁸ Het werd naar aanleiding van die (onbeslist geëindigde) zeeslag tijdens de Vierde Engelse Oorlog uitgegeven in Amsterdam door boekverkoper J.C. de Roeder. Het boekje heeft een blauwe band met platkernen en met een vaste rug. Dat laatste betekent dat de bandrug direct op de rug van het boekblok is geplakt. Voor- en achterplat hebben een typografisch kader waarin op het voorplat de titel staat en op het achterplat een advertentie voor twee andere boeken, kantoorartikelen en een door de uitgever zelf ‘met de Pen gemaakt Perspectivisch Gezigt’.

Een voorbeeld van een bedrukte band met alleen de titel op de rug is een bewerking van Gulliver's travels van Jonathan Swift, uitgegeven door de Amsterdamse boekverkoper

8 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek (hierna kb), pflt 19580.

[p. 134]

J.B. Elwe in 1792. Het gaat om een uitgave in duodecimo die in twee crèmekleurige bandjes is gebonden, in dit geval bandjes met een losse rug, dat wil zeggen een rug die niet aan (de rug van) het boekblok is bevestigd.

Figuur 2: Voor- en achterplat van Charles IX. Ou l'école des rois (foto Koninklijke Bibliotheek)

Storm van Leeuwens artikel verscheen een jaar voordat de Short-Title Catalogue, Netherlands (stcn) begon met de bibliografische beschrijving van de achttiende-eeuwse collecties van de kb en andere grote Nederlandse bibliotheken en derhalve ontbrak het de auteur aan de schat aan gegevens die dat project inmiddels heeft bijeengebracht. Zoals bekend beschrijft de stcn alle edities die tot en met 1800 in Nederland of daarbuiten in het Nederlands zijn verschenen.⁹ In de database van het project worden niet alleen de voor de hand liggende gegevens opgenomen, zoals auteur, titel, impressum en collatie, maar ook een aantal codes voor typografische kenmerken van de beschreven boeken. Zo wordt van ieder boek vastgelegd of het een typografische titelpagina heeft, in welk lettertype het is gedrukt, of het is geïllustreerd, of er een prijsopgave in het boek staat, enzovoort. Die kenmerken laten zich eenvoudig doorzoeken en combineren met andere ele-

9 Zie de Handleiding voor de medewerkers aan de STCN. 2e, herz. uitg. 's-Gravenhage 1988, 1-10.

[p. 135]

menten uit de beschrijving, zodat in één zoekactie bijvoorbeeld alle boeken in octavo te vinden zijn die in 1764 in Amsterdam in een romein zijn gedrukt. Even gemakkelijk zijn alle uitgaven met een bedrukte band uit de database te halen. Op dit moment telt het stcn-bestand 585 edities met bedrukte banden.¹⁰ Daarbij dient te worden aangetekend dat de stcn de code voor ‘printed covers’ toekent zodra er één exemplaar van een editie met zo'n band wordt aangetroffen; de stilzwijgende aanname is dat de gehele oplage ervan voorzien is geweest. Of dat werkelijk zo is geweest, is niet na te gaan. Op de bibliografische vraag of er, in het geval dat slechts een gedeelte van een oplage was voorzien van bedrukte banden, sprake is van verschillende edities, zal hier niet worden ingegaan.

Figuur 3: Voor- en achterplat van Nieuwe byzonderheeden aangaande het gevecht op Doggersbank (foto Koninklijke Bibliotheek)

Zoals hiervoor al werd opgemerkt, zijn de 585 verschillende edities met bedrukte banden die tot dusver door de stcn zijn gevonden, met een enkele zoekactie uit het bestand te halen. Daarbij wreekt zich echter het al genoemde feit dat de code voor ‘printed covers’ wordt toegekend aan een editie zodra zich één exemplaar met een bedrukte band aandient, zodat een zoekactie naar exemplaren in een bepaalde instelling

10 stcn, 26 september 2011.

[p. 136]

altijd gevallen oplevert waarin die band is verdwenen. Zoeken naar de edities met een bedrukte band aanwezig in de kb levert bijvoorbeeld 295 treffers op,¹¹ maar bij nader inzien blijkt dat slechts bij 191 (65%) van die edities een kb-exemplaar zit dat zijn bedrukte band (of een gedeelte daarvan) nog bezit. De mogelijkheden om te achterhalen welke uitgaven met bedrukte omslagen helemaal niet of alleen in herbonden exemplaren zijn overgeleverd, zijn vanzelfsprekend uitermate beperkt, maar de 585 treffers in de stcn zijn vermoedelijk het topje van een ijsberg. Het hierboven genoemde percentage van 65% geeft al aan dat bedrukte banden de eeuwen vaak niet hebben doorstaan. Een (extreem) voorbeeld van hoe klein de overlevingskans soms is, wordt gevormd door de Fabelen van Elizabeth Wolff en Agatha Deken uit 1784, dat met zestien exemplaren in de stcn is vertegenwoordigd waarvan er slechts één zijn bedrukte band nog heeft.¹² Daarbij komt nog het feit dat veel van de banden slechts ten dele zijn overgeleverd: in het verleden zijn grote aantallen herbonden, vaak in bibliotheekbanden met een vaste rug, waardoor in ieder geval de informatie op de oorspronkelijke rug verloren is gegaan. Soms is alleen het voorplat bewaard gebleven, omdat dat is afgesneden en op het nieuwe voorplat is geplakt.

De grafiek verderop (fig. 5) toont het aantal bedrukte banden per jaar. Het is duidelijk te zien dat het verschijnsel in de jaren zestig van de achttiende eeuw langzaam op gang kwam en dat de aantallen pas in de jaren tachtig en negentig van groter belang worden. Overigens vormen boeken met bedrukte banden in geen enkel jaar meer dan 3,1% van het totaal aantal uitgaven; het percentage van de boeken in octavo of kleiner is nooit groter dan 4,6%.¹³ Ook hierbij dient te worden bedacht dat er vermoedelijk vele edities met bedrukte banden verloren zijn gegaan; de grafiek is bedoeld om een tendens weer te geven, niet de absolute aantallen edities.

Hoewel de stcn een uitstekend hulpmiddel is om boeken met bedrukte banden te lokaliseren, gaat zijn hulp niet verder dan dat. Uit de database is niet af te lezen of een boek een titel op het voorplat heeft, of het in een blauw omslag of een gele band is gebonden of welke prijs erop is gedrukt. Daarom zijn alle in de kb aangetroffen bedrukte omslagen ingevoerd in een database, waarin een aantal vormgevingskenmerken werd aangetekend.¹⁴

In de Nederlandse bedrukte banden uit de laatste vier decennia van de achttiende eeuw is een ‘archetype’ te onderkennen: verreweg de meeste bedrukte banden hebben een rechthoekig typografisch kader op voor- en achterplat en de titel van het boek op het voorplat. Deze vorm komt al voor in het oudst bekende exemplaar, de hiervoor genoemde Korte schets van konsten en wetenschappen. Ongeveer een derde van alle banden heeft bovendien een advertentie op het achterplat en een ongeveer even groot deel vermeldt de prijs van het boek. Er zijn echter ook (een paar) uitgaven met lege platten of een enkel ornament en met de titel op de rug, zoals de eerder genoemde bewerking van Gulliver's travels.

11 stcn, 26 september 2011.

12 Het exemplaar met omslag is Londen, British Library, 011556.g.19.

13 stcn, 4 oktober 2011.

14 De database is bij de auteur te raadplegen.

[p. 137]

Figuur 4: De banden om L. Gulliver's reize naar Lilliput (...), 1792 (foto Koninklijke Bibliotheek)

Typografisch kader

Een typografisch kader is te vinden op 171 van de 191 banden (90%) in de collectie van de kb. Het is vrijwel altijd identiek op voor- en achterplat en bestaat doorgaans uit korte lijnelementen van ten hoogste twee centimeter. Die elementen kunnen eenvoudig zijn, bijvoorbeeld twee evenwijdige lijnen, maar ook bestaan uit florale motieven, sterretjes of guirlandes. Soms zijn de hoeken voorzien van een extra decoratie. Het is verleidelijk aan te nemen dat dit kader op de band werd aangebracht om het boek min of meer het aanzien te geven van een in leer of perkament gebonden boek; het kader heeft iets weg van de rechthoekige gestempelde decoratie op achttiende-eeuwse luxe-boekbanden.

In een beperkt aantal gevallen wordt een rechthoekige plaat gebruikt om de band te bedrukken. Storm van Leeuwen geeft het voorbeeld van een uitgave uit 1779, Uitgeleezene gedagten van paus Clemens XIV, uitgegeven te Amsterdam door Yntema en Tieboel, dat in een grijze bedrukte papieren band is gebonden en waarvan de kb een identiek bedrukt luxe-exemplaar bezit waarop de plaat op zijde is afgedrukt.¹⁵ Andere voorbeelden van boeken die met een plaat zijn bedrukt, dateren van 1797 of later; het gaat om kleine (duodecimo) uitgaven, zoals de Zak-bibliotheek van vernuft en smaak, waar-

15 Het exemplaar in papier is Amsterdam, Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam, o 60-5495. Het in zijde gebonden exemplaar is kb, 1756 g 114.

[p. 138]

van de kb exemplaren bezit uit de jaren 1797 tot en met 1804, gebonden in uniforme grijze bandjes.¹⁶

De rug is doorgaans gedecoreerd met kleine ornamentjes of met lijnelementen die de rug in een aantal velden verdelen; ook hier dringt zich de vergelijking met leren of perkamenten banden op.

16 kb, 31 h 22-29.

De titel

Bijna alle banden dragen de titel van het boek: 185 van de 191 (97%) zijn ervan voorzien. De meeste boeken dragen de titel op het voorplat (177); acht hebben alleen een rugtitel. Vaak wordt de titel ingekort omdat de ruimte in het kader kleiner is dan op de titelpagina. Soms wordt de titel herhaald op het achterplat en een enkele keer wordt een lange titel er voortgezet. In het geval van Levij Heiman Breslau's Plegtige gebeden voor de joodsche gemeente te Rotterdam, in 1793 uitgegeven te Rotterdam bij J. Hofhout en zoon, staat op het achterplat de Nederlandse (aangepaste en ingekorte) titel Joodsche bedestonden te Rotterdam, terwijl het voorplat de titel in het Hebreeuws geeft.¹⁷ De letterproef uit 1784 van de firma Ploos van Amstel uit Amsterdam heeft op het voorplat de Nederlandse titel Proef van letteren (...) en op het achterplat de Franse Epreuve de caractéres (...).

Op 47 banden is de titel op de rug gedrukt. Hierbij dient direct te worden aangetekend dat dit geen betrouwbaar aantal is, omdat de rug het eerste element van een bedrukt omslag is dat sneuvelt; van de meeste herbonden boeken is de oorspronkelijke rug verdwenen. Veel banden met een rugtitel tonen deze op de plaats waar hij gevonden zou worden op een leren of perkamenten band, namelijk in het tweede veld van boven. In een beperkt aantal gevallen is de titel van boven naar onder parallel aan de rug gedrukt.

Een titel op het voorplat of de rug laat er geen twijfel over bestaan dat er een relatie is tussen boek en band. Er zijn echter ook enkele gevallen van omslagen die alleen een rechthoekig typografisch kader hebben. Een voorbeeld is een pamflet uit 1785, uitgegeven door Van Dyk en Hofhout te Rotterdam: het is gebonden in een ongekleurd omslag met een kader en een cirkelvormig ornament in het midden van voor- en achterplat.¹⁸ De status van dit en soortgelijke omslagen is onduidelijk. Het is mogelijk dat het net als banden met de titel gaat om een uitgeversband, maar het is ook mogelijk dat deze niet-specifieke omslagen werden gebruikt door boekverkopers voor boeken gedrukt door anderen die in hun winkel te koop waren. Een bijzonder geval in dit opzicht is een omslag om een exemplaar van Adrianus Hardy's Poetische en stigtelyke mengeldigten, uitgegeven in 1750 door de Gorinchemse drukker Nicolaas Goetzee. Het omslag heeft op het voorplat alleen een aantal ornamenten en op het achterplat een colofon met de tekst ‘In Groningen, bij Jacob Dikema, Boekverkoper, zijn deze en meer andere Boeken te

17 kb, pflt 22182.

18 K. de Vogel, Ernstige en nadere overwegingen (...) over de copy van eene missive, geschreven (...) door G. Nieuwenhuis. Rotterdam, P. van Dyk en J. Hofhout, 1785. kb, pflt 21193. Het exemplaar in de universiteitsbibliotheek te Leiden (1192 d 29:13) heeft geen omslag.

[p. 139]

Figuur 5: Aantallen bedrukte banden per jaar, 1764-1800

Figuur 6: Omslag om Poetische en stigtelyke mengeldigten (foto Universiteitsbibliotheek Leiden)

[p. 140]

bekomen’. Volgens de stcn was Dikema werkzaam van 1778 tot 1780 en had hij niets van doen met de uitgave van Hardy's gedichten in 1750, maar kennelijk komt dit exemplaar wel uit zijn winkel. Het is niet bekend of Dikema een restant van de oplage heeft bemachtigd of alleen dit exemplaar verkocht, maar het is verleidelijk om aan te nemen dat hij dit omslag gebruikte voor meer boeken met een vergelijkbare omvang uit zijn fonds. Tot dusver is dit het enige bekende omslag van dit type.

Advertenties en boekenlijsten

Ongeveer een derde, 62 van de 191 banden, draagt een advertentie of boekenlijst op het achterplat. Net als advertenties aan het einde van het boekblok kan het gaan om advertenties voor een enkel boek, of voor een aantal uitgaven gedrukt door dezelfde drukker of te koop bij dezelfde boekverkoper. Soms wordt geadverteerd voor kantoormaterialen of prenten. In een aantal gevallen is de lijst zo lang dat hij begint op de binnenkant van het achterplat.

Een speciaal geval wordt gevormd door een satyrisch pamflet getiteld De Britsche psalmen, gezongen in Engeland, eenige dagen voor het bloedig zee-gevegt, tusschen de Hollanders en Engelschen, op den 5 august. 1781. De binnenzijde van het voorplat en binnen- en buitenzijde van het achterplat zijn bedrukt met advertenties voor drie andere pamfletten met betrekking tot de Vierde Engelse Oorlog en met eenzelfde satyrische strekking. Bijzonder is dat deze titels worden gepresenteerd in de vorm van bedrukte banden: ze zijn voorzien van de kenmerkende typografische kaders en onderaan wordt de prijs vermeld.

De geadverteerde pamfletten zijn Dat Engeland siddere, voor de stemme des vloeks, welke uit Nederland opgaat (1780, herdruk 1781), De gordiaansche knoop versterkt, door het tergen en ontrusten van Neerlandsch leeuw (1780), over de betrekkingen tussen de Republiek en Amerika, en De werving begunstigt of Snaaksche annotatien (1781). Alle zijn ze tot dusver alleen bekend in exemplaren zonder bedrukte banden. Het feit dat de vier titels op hetzelfde omslag zijn gedrukt, betekent vermoedelijk dat alle vier pamfletten bij dezelfde drukker vandaan komen.

Prijzen

Eveneens een derde (65) van alle bedrukte banden is voorzien van een prijs. Het oudste exemplaar in de kb-collectie met een prijs dateert van 1779. Het gaat om de tweede druk van Martinets Kleine katechismus der natuur voor kinderen, uitgegeven in Amsterdam door Allart en te koop voor veertien stuivers.¹⁹ De prijs staat in het overgrote deel van de gevallen op de onderste helft van het voorplat; slechts in drie gevallen is hij te vinden op het achterplat. De aangetroffen prijzen suggereren dat de stelling dat bedrukte banden werden gebruikt om goedkope boeken, enige nuancering behoeft. Vanzelfsprekend hangt dat af van de gebruikte definitie van ‘goedkope boeken’. Storm van Leeuwen legt

19 kb, bj 25294.

[p. 141]

in zijn artikel niet uit wat hij onder ‘goedkoop’ verstaat; een werkbare definitie is dan ook moeilijk te geven. De aangetroffen boeken geven echter wel de mogelijkheid om het scala van prijzen nader te bekijken. Om daarbij enig kader te scheppen, helpt het te weten dat een geschoolde arbeider aan het eind van de achttiende eeuw tussen de 20 (= 1 gulden) en 25 stuivers per dag verdiende.²⁰

Figuur 7: Advertentie voor Dat Engeland siddere (...) op de binnenkant van het voorplat van De Britsche psalmen

32 van de 65 boeken, of 49%, zijn goedkoper dan 11 stuivers. Ongeveer de helft daarvan (15) kosten vijf en een halve stuiver of minder. Een derde (34%) heeft echter een prijs tussen elf en twintig stuivers en de resterende 17% is zelfs nog duurder. De duurste boeken zijn Johann Balthasar Lauterbachs Kort begrip van de burgerlyke bouw-konst uit 1780 en de Historie der omwentelingen, in vaderlandsche gesprekken voor kinderen van Johannes Hazeu Czn uit 1796. Beide boeken kosten 2 gulden en 8 stuivers. De conclusie lijkt gerechtvaardigd dat bedrukte banden niet beperkt blijven tot de goedkoopste boeken.

20 Zie J. de Vries, A. van der Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische groei. Amsterdam 1995, 703-713; T. Streng, ‘Een kwestie van vraag en aanbod. Lezers en kopers van romans in Nederland 1790-1988’, in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 18 (2011), 69-96.

[p. 142]

Formaat

De meeste boeken met bedrukte banden zijn in octavo, het standaardformaat voor bijna alle publicaties aan het eind van de achttiende eeuw. Van de 585 records in de stcn zijn er 417 (71%) in dit formaat. 25 (9%) zijn in duodecimo en 71 (12%) in 16mo. Alles bijeengenomen is 94% van alle boeken met bedrukte banden in de stcn in octavoformaat of kleiner. Uitgaven in kwarto met bedrukte banden zijn zonder uitzondering afleveringen van een tijdschrift (de Algemeene konst- en letterbode) of plaatwerken van geringe omvang, zoals W.H. Sels Berichtgeevende beschouwing over de begraafplaats des edelen geslachts Van der Capellen (1789), verschenen naar aanleiding van het opblazen van het familiegraf van Joan Derk van der Capellen tot den Pol in augustus 1788. De enige folio-omslagen die door de stcn zijn aangetroffen, zijn gebonden om de Memorie van mr. Johan Luzac, tot betoog der onschendbaarheid en onherroepelijkheid van't decreet van 20. maart 1797²¹ en om een (waarschijnlijk Nederlandse maar mogelijk negentiende-eeuwse) uitgave van David Hess' Hollandia regenerata (Londen, W. Humphreys, 1796).²² Het is echter duidelijk dat bedrukte banden sterk zijn verbonden met uitgaven in relatief kleine formaten.

21 kb, pflt 23016.

22 kb, 314 Bb 25.

Kleur

De Lyk-reden; ter gedachtenissen van (...) baron W.J. Bentinck die in 1781 bij J.F. Rosart in Amsterdam van de pers kwam, is niet alleen een lijkrede maar ook een politiek statement. Het boekje, dat verscheen nadat schout-bij-nacht Bentinck was overleden aan de verwondingen die hij tijdens de slag bij Doggersbank had opgelopen, is gebonden in een oranje omslag en daarmee liet de boekverkoper geen twijfel bestaan over het kamp waartoe hij wilde worden gerekend. De Lyk-reden is het enige boek met een dergelijk in het oog springend omslag.

Alle andere bedrukte banden zijn uitgevoerd in geel, blauw, beige of ongekleurd papier. Twaalf banden (6%) zijn geel, 88 (46%) zijn blauw en de rest is beige of ongekleurd. Er lijkt geen aan genre gekoppelde voorkeur voor een kleur te bestaan. De contemporaine term ‘blauwboekjes’ voor pamfletten lijkt ook niet meer helemaal op te gaan: van de 40 uitgaven met bedrukte band en de onderwerpsontsluiting ‘pamfletten’ in de stcn hebben er slechts 26 een blauwe band.

Verschillende constructies

Zoals gezegd is de door de stcn gebruikte term ‘printed covers’ een overkoepelende term; in de Engelse literatuur wordt altijd onderscheid gemaakt tussen printed wrappers en printed boards. Met printed wrappers wordt een bedrukt papieren omslag aangeduid dat bestaat uit een enkel vel papier dat rond de katernen is gevouwen; onder printed

[p. 143]

boards verstaat men een band voorzien van platkernen, waaromheen het bedrukte vel wordt gevouwen. In de aangetroffen Nederlandse uitgaven komen drie verschillende typen voor:

Figuur 8: Omslag van Lyk-reden van den heldhaftigen baron Bentinck (foto Koninklijke Bibliotheek)

1.	Een bedrukte omslag, een enkel bedrukt vel dat rond de katernen wordt gevouwen en met een kettingsteek op de rug wordt bevestigd (‘printed wrappers’).
2.	Een bedrukte band met vaste rug, met platkernen. In dit type is het boekblok op perkamenten strookjes genaaid, die vervolgens aan de buitenzijde aan de platten zijn geplakt. Het bedrukte vel papier wordt daaroverheen aangebracht (‘printed boards’).
3.	Een bedrukte band met losse rug, met platkernen. Dit type wordt gemaakt door een stuk karton zo te vouwen dat een voorplat, rug en achterplat ontstaat. Hieroverheen wordt het bedrukte papier aangebracht en het geheel wordt aan het boekblok bevestigd door de schutbladen aan de binnenkant van de band te lijmen. Dit type is een bandzetter (case binding), een band die los van het boek-

[p. 144]

blok wordt vervaardigd. Ook dit type wordt in het Engels aangeduid met de term ‘printed boards’.^23

Bedrukte omslagen bestaande uit een enkel vel dat om de katernen is gevouwen, komen bijna uitsluitend voor om pamfletten en afleveringen van tijdschriften. Die publicaties werden in het algemeen ofwel weggegooid nadat ze hun actualiteitswaarde hadden verloren, dan wel gebonden in een jaardeel. In beide gevallen sneuvelde doorgaans het omslag. Vaak zijn deze omslagen kleiner van omvang dan het boekje dat ze moeten beschermen of is er een scheprand zichtbaar, zodat zonneklaar is dat ze niet bedoeld waren om langdurig te functioneren. Gezien de levensverwachting van veel pamfletten was het echter de enige bescherming die ze ooit kregen; het loonde eenvoudig niet de moeite om er iets duurzamers omheen te maken. Waarom de drukker/uitgever het omslag dan toch bedrukte, blijft gissen. Het zou te maken kunnen hebben met een toename van dit soort publicaties, die het nodig maakte om ze gemakkelijk uit elkaar te kunnen houden.

Het tweede type band, met platkernen en een vaste rug, is typisch voor almanakken en andere gebruiksboeken met een gelimiteerde levensduur. De band hield het uit gedurende het jaar dat de almanak werd gebruikt, maar niet veel langer. De typische schade aan dit soort banden toont de zwakke plekken in de constructie: vrijwel altijd zijn de perkamenten bindingen door de enkele laag papier op de rug gescheurd. Maar de beperkte levensduur van dit soort banden neemt niet weg dat ze door de uitgever waren bedoeld als de definitieve band. De Zeelands chronyk almanach die door Storm van Leeuwen als voorbeeld wordt genoemd, is gebonden in dit type band. Bij deze uitgave komen naast exemplaren in bedrukte omslagen ook exemplaren voor waarop de decoratie op rood marokijn is aangebracht.²⁴ Het is waarschijnlijker om aan te nemen dat de uitgever, Jan Dane, prijsdifferentiatie toepaste of luxe exemplaren weggaf dan dat hij de exemplaren in papieren banden verkocht om te worden herbonden.

Het laatste type is een bandzetter (case binding), een band die los van het boekblok wordt gemaakt en daaraan wordt bevestigd door de schutbladen aan de binnenkant van de platten te plakken. Deze banden zijn een stuk duurzamer dan het hiervoor beschreven type en hebben bovendien het voordeel dat ze sneller en dus goedkoper te produceren zijn. Vermoedelijk werden deze banden gemaakt als een (goedkoop) alternatief voor perkamenten of leren banden en waren ze, net als het vorige type, bedoeld als permanente band. Een aanwijzing daarvoor wordt gevonden in een kinderboek uit 1798. Het boek, Laatste vruchten, voor de Nederlandsche jeugd van Cornelis Müller, werd uitgegeven in Amsterdam door Johannes Allart en heeft een bijzondere prijsaanduiding:

De Prijs is:
Ingenaait 8 Stuivers, zonder Pl.
En in een Carton bandje geb. met Pl.
f 1:2:-

23 Zie het artikel van N. Pickwoad in dit Jaarboek.

24 Storm van Leeuwen, ‘Some observations’, 312-314.

[p. 145]

Figuur 9: Voorplat van Laatste vruchten, voor de Nederlandsche jeugd (foto Koninklijke Bibliotheek)

De koper heeft dus de keuze tussen een goedkope versie zonder de platen die ‘ingenaait’ is, hetzij in een omslag, hetzij in een band van het tweede type met een vaste rug, en een dure versie met platen, in een ‘carton bandje’, een bandzetter. Het kb-exemplaar is er een met platen en is in zo'n bandzetter gebonden. Deze vorm van prijsdifferentiatie toont aan dat de bandzetter was bedoeld als permanente band: als ze beide waren bedoeld om te worden vervangen door een duurzamere band, had de uitgever geen moeite gedaan om de verschillende versies van twee verschillende soorten banden te voorzien.

Besluit

Papieren banden waren niets nieuws in de tweede helft van de achttiende eeuw. Pamfletten en andere kleine publicaties werden al honderden jaren ingenaaid in omslagen verkocht - zie de term ‘blauwboekjes’ voor pamfletten, naar het blauwe papier waarin ze werden genaaid. Ook banden waarvan de kartonnen platten waren bekleed met mar-

[p. 146]

merpapier kwamen veel voor. Veel van die banden waren geproduceerd door de uitgever van het boek en er is geen reden om aan te nemen dat ze door hem niet waren bedoeld als permanente band. Dat geldt wellicht zelfs voor omslagen waaraan nog schepranden te zien zijn of die overduidelijk te klein zijn voor het boek dat ze bevatten. Die worden zonder uitzondering aangetroffen om pamfletachtige publicaties, die werden gelezen en vervolgens doorgaans weggegooid. Aan de andere kant konden deze banden, indien gewenst, eenvoudig worden verwijderd en vervangen door een leren of perkamenten band. Maar vermoedelijk had Sadleir in 1930 gelijk met zijn opmerking over ‘titling’. Het - doorgaans met het laatste katern - meedrukken van één of twee papieren rugtitels wijst erop dat de drukker/uitgever er rekening mee hield dat althans een deel van zijn klanten zou opteren voor een papieren band waarop die titel kon worden geplakt.²⁵

Bedrukte banden zijn geen ontwikkeling die volgt op titelschildjes, want beide komen gelijktijdig en soms in hetzelfde boek voor.²⁶ De onderliggende vraag, die naar de redenen voor uitgevers om hun publicaties te gaan voorzien van een bedrukte band, is bij gebrek aan bronnen vooralsnog niet te beantwoorden. Het is mogelijk dat met een toenemend aanbod en een groeiend lezerspubliek aan het eind van de achttiende eeuw de noodzaak ontstond om uitgaven gemakkelijker uit elkaar te kunnen houden. Een uitgebreider onderzoek naar deze efemere onderdelen van het gedrukte boek kan wellicht nieuw licht werpen op de strategieën van achttiende-eeuwse uitgevers ten aanzien van het uiterlijk van hun publicaties.

25 De stcn heeft dit fenomeen helaas niet geïndexeerd; er is dus geen staat te maken op een eventuele ontwikkeling. Bovendien zijn de bladen waarop rugtitels waren gedrukt vanzelfsprekend vaak uit de boeken gesneden.

26 De patriot in de eenzaamheid (Amsterdam, L. Nutbey Lz., 1787) heeft zowel een bedrukt omslag als een blad met twee rugtitels (Amsterdam, ub, pfl. S s 5x en O 97-47 (met omslag) en kb, pflt 21511 (met rugtitels).