Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 19

[p. 33]

Erik Kwakkel
‘Dit boek heeft niet de vereiste breedte’
Afwijkende bladdimensies in de elfde en twaalfde eeuw

Hoe betekenisvol is een afwijking? Wat betekent het als een middeleeuws handschrift ogenschijnlijk ongewone of ronduit vreemde materiële kenmerken heeft? Het is deze misleidend eenvoudige vraag die als rode draad door deze bijdrage loopt.¹ Haar antwoord is nauw verwant aan wat het middeleeuwse boek in essentie is: het product van een lange reeks beslissingen genomen door de kopiist, het individu dat het object maakte - keuzes die waren ingegeven door onder meer zijn culturele achtergrond, de wensen van de eerste gebruiker (in veel gevallen de scribent zelf) en de wijze waarop de kopiist meende dat het object zou worden gebruikt.² Het lijkt dan ook zinvol om het middeleeuwse handschrift te begrijpen als een object dat in principe bewust op een bepaalde manier was vormgegeven, hoe vreemd die vormgeving ons als boekhistorici in eerste instantie ook moge aandoen. Deze gedachte wordt onderstreept door de observaties dat een middeleeuws boek bijzonder kostbaar was, het produceren ervan met gemak enkele maanden tot een jaar kon duren en het productieproces gewoonlijk een bijdrage van verschillende vaklieden omvatte en dus coördinatie vereiste. Deze overwegingen maken duidelijk dat het produceren van een boek in de Middeleeuwen een hele onderneming was. In die zin nodigen ook de parameters van het productieproces ons uit om een weldoordachte vormgeving als gebruikelijke praktijk te bestempelen.

Binnen dit kader van interactie tussen wat als norm en wat als afwijking is te bezien, wijst dit artikel op het bestaan van een bijzondere boekvorm, een type handschrift dat niet alleen op het eerste gezicht vreemd aandoet, maar dat vergeleken met de middeleeuwse norm ook daadwerkelijk ongewoon (want niet frequent) is. De bijzondere materiële kwaliteit die hier centraal staat, is gerelateerd aan de dimensies van het boekblok. Soms kozen kopiisten ervoor om de gebruikelijke bladdimensies naast zich neer te leggen en een blad te ontwerpen met een opvallend beperkte breedte. Het boek

1 Deze bijdrage is gebaseerd op een hoofdstuk in een monografie over handschrift 73 J 6 in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (Constantijn de Afrikaan, Liber pantegni, eind elfde eeuw), die ik momenteel schrijf met Francis Newton (Duke University).

2 Over zulk soort invloeden, zie E. Kwakkel, ‘The cultural dynamics of medieval book production’, in: J. Biemans e.a. (red.), Manuscripten en miniaturen. Studies aangeboden aan Anne S. Korteweg bij haar afscheid van de Koninklijke Bibliotheek. Zutphen 2007, 243-252.

[p. 34]

dat zo ontstond, doet hierdoor erg ‘lang’ en ‘smal’ aan, bestempelingen die reeds in de Middeleeuwen werden gebruikt om dergelijke objecten te benoemen, zoals duidelijk zal worden. Deze bijdrage beoogt aan te tonen dat dergelijke smalle handschriften - die in de secundaire literatuur wel als ‘holsterboeken’ worden aangemerkt - ondanks hun betrekkelijke zeldzaamheid juist bijzonder populair waren in zeer bepaalde gebruikssituaties.³ Met andere woorden: wat op het eerste gezicht een ongewoon handschrift lijkt te zijn, een eenling met een opvallend ander uiterlijk dan de massa, blijkt in werkelijkheid een exponent van een type boek. De studie van dit type biedt ons niet alleen een kijkje in de keuken van het middeleeuwse boekontwerp, dat opvallend functioneel blijkt te zijn, maar het dwingt ons tevens na te denken over de vraag wat het betekent als een boek er anders uitziet dan we gewend zijn. Deze studie richt zich op handschriften geproduceerd in de elfde en twaalfde eeuw en haar vraagstelling is beperkt tot perkamenten boeken vanwege het feit dat kopiisten bij dit materiaal uit een nagenoeg oneindig spectrum van mogelijke bladdimensies konden kiezen.⁴

3 Voor holsterboeken, zie recentelijk P. Robinson, ‘The format of books - Books, booklets and rolls’, in: N.J. Morgan, R.M. Thomson (red.), The Cambridge history of the book in Britain. Vol. 2: 1100-1400. Cambridge 2008, 41-54 (op 54). De term is feitelijk onjuist, omdat deze objecten doorgaans niet in holsters werden bewaard. Ik gebruik hem evenwel omdat er vooralsnog geen beter alternatief is.

4 De variatie in de grootte van papieren handschriften is sterk beperkt doordat het gewenste formaat niet door snijden ontstond (hetgeen elk formaat mogelijk maakte), maar door vouwen. In de bestudeerde periode zijn papieren handschriften overigens een zeldzaamheid.

Dimensies

Bladafmetingen kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan ons inzicht hoe een bepaald handschrift werd gebruikt. Om een voorbeeld te geven: een boek van beperkte afmetingen kan ervan getuigen dat het was bestemd om op het lichaam te worden meegedragen, zoals de draagbare bijbels met de nieuwe Parijse redactie van 1200-1230 laten zien. Dergelijke zakbijbels waren soms niet meer dan zo'n 130 mm hoog (hoewel de redactie ook in grote exemplaren is overgeleverd) en werden bijvoorbeeld door dominicaanse priesters meegedragen tijdens hun rondgang door stad en land.⁵ Het kleine formaat van handschriften kan er daarentegen ook op wijzen dat er restperkament was gebruikt, hetgeen een indicatie is dat er mogelijk werd getracht de kosten van het object te beperken.⁶ Ook opvallend grote handschriften, met een hoogte van 500 mm of meer, waren met zorg ontworpen met het oog op hun functie. Bekend in dit verband zijn de ‘reuzenbijbels’ uit de elfde en twaalfde eeuw, die met hun indrukwekkende hoogte soms fungeerden als opvallend geschenk, wat niet zelden politiek was gemotiveerd.⁷

5 C. de Hamel, The book. A history of the Bible. London 2001, hoofdstuk 5; L. Light, ‘French Bibles c. 1200-1230. A new look at the origin of the Paris Bible’, in: R. Gameson (red.), The early medieval Bible. Its production, decoration and use. Cambridge 1994, 155-176.

6 E. Kwakkel, ‘Discarded parchment as writing support in English manuscript culture’, in: O. Da Rold, T. Edwards (red.), English manuscripts before 1400 (ter perse).

7 De Hamel, The book, hoofdstuk 3; L.M. Ayres, ‘The Italian giant bibles: aspects of their Touronian ancestry and early history’, in: Gameson, The early medieval Bible, 125-154.

[p. 35]

Wat holsterboeken zo bijzonder maakt, zijn niet hun absolute dimensies, zoals bij kleine en grote bijbels, maar de relatieve afmetingen van de objecten. Neem bijvoorbeeld handschrift 73 J 6 in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, een laat elfde-eeuws afschrift van Constantijn de Afrikaans Liber pantegni (fig. 1). Voor wie regelmatig handschriften inziet, is het reeds vóór het openmaken van de bewaardoos duidelijk dat we hier te maken hebben met een boek van ongewone afmetingen. Met zijn dimensies van 235 × 128 mm komt de relatieve breedte van 73 J 6 neer op 0,54 (de hoogte is hierbij 1,0). Dat wil zeggen dat de breedte van het gesloten boek ongeveer de helft is van zijn hoogte. Kwantitatieve studies demonstreren dat deze maten zeer ongewoon zijn. Peter Gumberts studie van bijna vierhonderd handschriften demonstreert dat de relatieve breedte van het middeleeuwse boek gemaakt voor 1300 varieert tussen 0,67 en 0,72, wat ongeveer gelijk is aan onze huidige boekmaten.⁸ Deze vaststellingen worden bevestigd door de veel uitgebreidere studie van Bozzolo en Ornato, die de dimensies van zo'n 6200 handschriften gebruikten. Hun onderzoek suggereert dat de breedste middeleeuwse boeken in de negende en tiende eeuw werden vervaardigd (het gemiddelde is dan 0,74). Na de tiende eeuw, zo blijkt, begint de relatieve breedte af te nemen. De meter blijft uiteindelijk stilstaan op - of liever: heel licht op-en-neer gaan rond - 0,7, een gemiddelde dat tot in de vijftiende eeuw blijft gehandhaafd en door boekdrukkers wordt overgenomen.⁹

Bij het formaat-maken zorgden ervaring en opgebouwde automatismen van de kopiist er vermoedelijk voor dat een codex afmetingen kreeg die in overeenstemming waren met de contemporaine norm. Toch waren de regels die aan deze norm ten grondslag lagen niet altijd ongeschreven. Een curieuze en ongewoon gedetailleerde aantekening in een negende-eeuws handschrift uit Tours demonstreert dat kopiisten zich bewust waren van de relatieve dimensies van blad- en tekstspiegel en dat zij deze heel precies konden definiëren.¹⁰ De aanwijzingen in dit handschrift leggen bijvoorbeeld uit dat de onder- en buitenmarge beide één eenheid moesten representeren, terwijl de bovenmarge twee derde van die ene eenheid diende te zijn. Relevant voor deze bijdrage is de regel dat de pagina vijf eenheden hoog moest zijn tegenover vier eenheden breed, wat neerkomt op een relatieve breedte van 0,8 - passend voor boeken uit de negende eeuw, die wat breder aandoen dan codices van latere datum, zoals ook de genoemde cijfers van Bozzolo en Ornato suggereren.

8 J.P. Gumbert, ‘The sizes of manuscripts: some statistics and notes’, in: [A.R.A. Croiset van Uchelen (red.)], Hellinga Festschrift / feestbundel / mélanges. Forty-three studies in bibliography presented to prof. dr. Wytze Hellinga on the occasion of his retirement from the chair of neophilology in the University of Amsterdam at the end of the year 1978. Amsterdam 1980, 278-279.

9 C. Bozzolo, E. Ornato, Pour une histoire du livre manuscrit au Moyen Âge: trois essais de codicologie quantitative. Paris 1983, 287-310, vooral 287.

10 J. Lemaire, Introduction à la codicologie. Louvain 1989, hoofdstuk 7; de betreffende passage - uit Parijs, BnF, lat. 11884 - is ook gereproduceerd in E.K. Rand, L.W. Jones, Studies in the script of Tours. II: The earliest book of Tours. With supplementary descriptions of other manuscripts of Tours. Cambridge (Mass.) 1934, 88. Ik werd op het bestaan van deze aantekening gewezen door Anna Dysert (McGill University, Montreal).

[p. 36]

Figuur 1: Den Haag, kb, 73 J 6, f. 1r (Italië, laat elfde eeuw), Constantijn de Afrikaan, Liber pantegni, een werk dat populair was in het medische onderwijs

[p. 37]

Soms braken middeleeuwse kopiisten met de geschreven of ongeschreven regels omtrent formaat-maken, wat de vraag doet rijzen die cruciaal blijkt voor het verdere verloop van deze studie: waarom deden ze dit? Voor we ons met deze vraag bezighouden, is het goed om allereerst vast te stellen dat het doorbreken van de regel relatief gesproken niet vaak voorkomt. De studie van Gumbert betoogt bijvoorbeeld dat slechts zes van de 390 handschriften in zijn corpus (of 1,5%) een relatieve breedte hebben van 0,57 of minder.¹¹ Bovendien moet worden opgemerkt dat dit soort smalle boeken er bijzonder ongewoon uitzag in de ogen van middeleeuwse kopiisten. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk uit de aantekening die Hector van Moerdrecht (†1465) in een handschrift van het kartuizerklooster Nieuwlicht nabij Utrecht pende, alwaar hij kloosterling was: ‘dit boek heeft niet de vereiste breedte’.¹²

Tussen de regels door kunnen we Van Moerdrechts verrassing en zelfs een vleugje afkeuring lezen, maar ook hoezeer de reguliere boekbreedte door hem als dwingende norm werd gezien. Het betreffende handschrift is een dertiende-eeuws afschrift van de Brieven van Paulus met een formaat van 250 × 160 mm (= 0,64). Van Moerdrecht plaatste een gelijkluidende aantekening in een tweede handschrift uit de bibliotheek van het klooster Nieuwlicht, een veertiende-eeuwse codex met werken van Bernardus waarvan het gesloten boek 260 × 165 mm meet (= 0,63).¹³ Van Moerdrechts opmerking was juist. Niet alleen doen beide handschriften inderdaad hoog en smal aan, bovendien weten we nu door het kwantitatieve onderzoek van verschillende codicologen dat de dimensies inderdaad anders waren dan gebruikelijk.

Deze reflectie op de maten van middeleeuwse boeken door een contemporaine boekgebruiker is voor ons van groot belang. Opvallend is namelijk dat hoewel de dimensies van de twee handschriften uit Nieuwlicht anders zijn, zij feitelijk slechts betrekkelijk licht afweken van de toenmalige standaard - die na de tiende eeuw zoals gezegd rond de 0,7 zweefde. We kunnen hieruit concluderen dat zelfs een kleine afwijking de aandacht trok van de middeleeuwse kopiist. Belangrijker dan dit is misschien nog wel de voorzichtige aanname die hieruit voortvloeit: gezien het feit dat zelfs kleine afwijkingen opvielen, mogen we aannemen dat als kopiisten kozen voor zo'n afwijkend formaat, zij dit zeer waarschijnlijk bewust deden. Hiermee zijn we teruggekeerd bij de problematiek die aan het begin van deze bijdrage uiteen werd gezet, namelijk dat middeleeuwse kopiisten hun handschriften over het algemeen bewust en weldoordacht vormgaven. Het wordt dus tijd om te bepalen welke betekenis we mogen toekennen aan het bestaan van holsterboeken: waarom werden deze juist zó vormgegeven?

11 Gumbert, ‘The sizes of manuscripts’, 281.

12 Dit is de vrije vertaling van ‘licet non sit bona formacio cum sit longa et non secundum exigenciam eius lata’ ([dit boek] is niet in een goed formaat want het is hoog en volgt de eis van de breedte niet). Zie J.P. Gumbert, Die Utrechter Kartäuser und ihre Bücher im frühen fünfzehnten Jahrhundert. Leiden 1974, 139 (Latijns citaat). Het handschrift in kwestie is Utrecht, Universiteitsbibliotheek, ^B102⁴ (zie 322-323 voor de fysieke kenmerken en 90 voor Van Moerdrecht).

13 Utrecht, Universiteitsbibliotheek, ^B159², zie Gumbert, Die Utrechter Kartäuser, 141 (aantekening) en 326 (handschriftbeschrijving).

[p. 38]

Holsterboeken

De vraag naar het ‘waarom’ achter de vormgeving van holsterboeken staat nagenoeg gelijk aan de vraag voor welk doel ze werden aangelegd. Het is in dit verband nuttig om te weten wat voor soort teksten er gewoonlijk in dit soort boeken is te vinden, daar de inhoud van een handschrift op zijn beurt ook nauw verbonden is aan zijn functie. Om hier inzicht in te krijgen, zijn tachtig holsterboeken getraceerd (zie de bijlage op p. 38) en wel op willekeurige wijze, dus zonder speciaal te zoeken onder de werken waarvan na verloop van tijd duidelijk werd dat ze vaker dan gemiddeld in holsterboeken waren overgeleverd.¹⁴ Dit corpus richt zich nagenoeg uitsluitend op de elfde en twaalfde eeuw, een keuze die is ingegeven door het onderzoeksproject waaruit deze studie voortkomt.¹⁵ Geselecteerd zijn bovendien alleen handschriften met een relatieve breedte van 0,60 of minder. De reden van deze beperking is dat we er vanwege de veilige afstand tot de benedengrens van de norm (0,67 volgens Gumbert) redelijk zeker van kunnen zijn met boeken te maken te hebben die bewust smaller waren gemaakt dan wat gewoon was (en die dus niet toevallig iets smaller waren uitgevallen). Uit dit overzicht doemen twee verklaringen op voor de productie en het gebruik van holsterboeken. Drie categorieën handschriften vallen daarbij op, in de eerste plaats handschriften die zijn voorzien van ivoren plaketten.

Het overzicht in de bijlage bevat ten minste vijf handschriften die ivoren plaketten op hun boekband hebben bevestigd of waarvan duidelijk is dat die daar ooit hebben gezeten (bijlage, nrs. 1, 3, 7, 15 en 61).¹⁶ Hoewel vijf codices op tachtig beperkt lijkt, is dit aantal gezien de zeer weinig overgeleverde (en vervaardigde) handschriften met ivoren decoratie juist als opvallend hoog aan te merken. Het vijftal wordt aangevoerd door het smalste holsterboek in het corpus (nr. 1), dat bekend staat als de Hymni Sangallensis (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 360, van circa 1100).¹⁷ Dit wel heel erg hoog aandoende boek (het meet 255 × 80 mm, wat neerkomt op een relatieve breedte van 0,31) is voorzien van een houten doos met aan beide zijden een ivoren plaket. De doos beschermde het boek als het tijdens processies werd rondgedragen.¹⁸

Een ‘breder’ voorbeeld is het negende-eeuwse handschrift Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 53 (nr. 61), dat 395 × 230 mm meet (= 0,58). Deze proporties brachten de lokale geschiedkundige Ekkehard van Sankt Gallen († circa 1060) ertoe het te benoemen als het ‘lange evangelieboek’ (ewangelium longum) en dat is hoe het vandaag

14 Ik heb me niet laten leiden door een bepaald zoekprincipe, maar heb me wel steeds gericht op grote collecties handschriftbeschrijvingen die vergezeld gaan van afbeeldingen, zoals het project E-Codices (http://www.e-codices.unifr.ch/) en de Catalogue of illuminated manuscripts van de British Library (http://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/welcome.htm).

15 Namelijk mijn Vidi-project ‘Turning over a new leaf: manuscript innovation in the twelfth-century renaissance’ (Universiteit Leiden), zie http://www.hum.leiden.edu/icd/turning-over-a-new-leaf/.

16 Nr. 3 had oorspronkelijk een ivoren plaket op de band, maar die is nu verdwenen, zie ‘Treasures known and unknown in the British Library’ in de Catalogue of illuminated manuscripts, http://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/ TourKnownE.asp, onder ‘Tall narrow books’.

17 Beschrijving en facsimile in E-Codices, http://www.e-codices.unifr.ch/en/list/one/csg/0360.

18 Zie J. Duft, R. Schnyder, Die Elfenbein-Einbände der Stiftsbibliothek St Gallen. Beuron 1984, 129-146.

[p. 39]

de dag nog steeds heet.¹⁹ Ekkehard helpt ons begrijpen wat het precieze verband is tussen holsterformaat en decoratieve ivoren plaketten. Hij vertelt in zijn kroniek hoe er tussen de schatten in Sankt Gallen twee ivoren omhulsels werden bewaard waarin ooit wastafels van Karel de Grote waren gevat, die de keizer naast zijn bed had liggen. Er werd besloten om deze omhulsels, die een diptiek vormden, als decoratie voor een boekband te gebruiken en er een passend evangelieboek bij te maken. De kopiist Sintram werd gevraagd om dit te doen en hij zorgde ervoor dat de breedte van het boek aansloot bij de dimensies van de ivoren diptiek.²⁰ Het lijkt er dus op dat bij deze eerste categorie holsterboeken de beperkte breedte van de decoratieve elementen op de band of bewaardoos de reden was om te breken met de middeleeuwse norm van formaat-maken. Dit is een conclusie die overigens al eerder voorzichtig werd geformuleerd in verband met een Berlijns holsterboek van circa 1100 met heiligenlevens (nr. 7).²¹

Bij de tweede groep holsterboeken is de drijfveer achter hun ongewone ontwerp niet gelieerd aan boekdecoratie, maar ingegeven door een veel praktischere overweging: hoe het boek zou worden gehanteerd. In de bijlage is een aantal handschriften te vinden dat door solozangers werd gebruikt tijdens de mis. Het gaat om een tiende-eeuws cantatorium of gezangboek van 280 × 125 mm, ofwel 0,45 (nr. 15), en drie troparia, andere boeken met muziek voor de mis: een uit de tiende eeuw dat 320 × 150 mm meet, ofwel 0,47 (nr. 19); een daterend van 1059 van 270 × 130 mm, ofwel 0,48 (nr. 21); en een uit het midden van de elfde eeuw van 179 × 90 mm, ofwel 0,50 (nr. 28). Het cantatorium is een boek waaruit de solopartij werd gezongen tussen de lezingen door die aan het begin van de mis stonden gepland. Amalarius van Metz († circa 850) vertelt ons dat de zanger hierbij het boek in handen hield.²² Het was met andere woorden niet op een katheder geplaatst, zoals onder andere gebruikelijk bij koorboeken waaruit meerdere zangers tegelijk zongen. Hetzelfde geldt voor troparia: ook deze werden in de hand gehouden door de solozangers.²³

Het was bijzonder doordacht van de kopiisten die deze vier muziekhandschriften vervaardigden dat zij het boekblok zo smal maakten. Zij veranderden hiermee namelijk de balans van het boek: het zwaartepunt verschoof van de buitenzijde naar het midden.

19 Voor Cod. Sang. 53, zie Duft, Schnyder, Die Elfenbein-Einbände der Stiftsbibliothek St Gallen, 55-94 (handschriftbeschrijving) en 18-22 (ontstaansgeschiedenis). Een facsimile is voorhanden op http://www.e-codices.unifr.ch/en/description/csg/0053.

20 ‘Quibus longioris et latioris moduli Sintrammum nostrum scribere iussit euangelium’, cf. ‘Ekkehardi iv. Casus S. Galli Continuatio i’, ed. G.H. Pertz, Monumenta Germaniae Historica. Scriptorum II. Hannoverae 1829, 89; Duft, Schnyder, Die Elfenbein-Einbände der Stiftsbibliothek St. Gallen, 20.

21 D. Kinney, A. Cutler, ‘A late antique ivory plaque and modern response’, in: American journal of archaeology 98 (1994), 457-490, op 464 (‘it seems likely that the manuscript was proportioned to the diptych’). Ook dit handschrift is gestoken in een boekdoos met ivoren plaketten op de buitenzijde.

22 ‘Cantor, sine aliqua necessitate legendi, tenet tabulas in manibus’, cf. É. Palazzo, A history of liturgical books from the beginning to the thirteenth century. Collegeville 1998, 74-75 (op 74). Mogelijk werd de term ‘tabula’ gebruikt vanwege de hoge en smalle vorm.

23 Voor troparia als solohandschriften, zie C.J. Cyrus, The scribes for woman's convents in late medieval Germany. Toronto 2009, 100-101. Een gedetailleerd voorbeeld is te vinden in J. Grier, The musical world of a medieval monk. Adémar de Chabannes in eleventh-century Aquitaine. Cambridge 2006, 20-21.

[p. 40]

De rug van het handschrift kwam zo op de palm van de hand te liggen (iets wat vandaag de dag eenvoudig kan worden geverifieerd als men een middeleeuws holsterboek consulteert) en de druk op de vingers en duim nam af, zodat het niet de neiging vertoonde ongecontroleerd en ver open te klappen. De balans die zo werd geschapen, maakte het bovendien mogelijk om het object voor lange tijd vast te houden.²⁴ Het hoeft dan ook niet te verbazen dat het holsterboek de geprefereerde boekvorm was voor cantatoria en troparia. Zo zijn bijvoorbeeld alle troparia vervaardigd voor 1200 holsterboeken.²⁵ Kortom, de boeken in deze tweede categorie wijzen op een verband tussen een smal boekblok en een bepaald fysiek gebruik, namelijk rustend in de palm van de hand in plaats van liggend op een katheder.

De derde groep betreft handschriften met klassieke werken. Deze groep telt maar liefst 35 representanten en vormt dus bijna de helft van het (toevallig) samengestelde corpus. Het overgrote deel van deze klassieke handschriften bevat werk van de dichters uit de Gouden Eeuw (de eerste eeuw voor Christus): Horatius en Statius zijn vertegenwoordigd in vijf handschriften, Ovidius in vier, Vergilius in drie en Cicero, Lucanus, Priscianus, Prudentius en Terentius ieder in twee. Andere dichters worden gerepresenteerd door een enkel handschrift (Asterius, Justinus, Sedulius en Vegetius).²⁶ Bovendien zijn er drie handschriften met klassieke filosofie onder de 35 codices, namelijk Porphyrius' Isagoge (nr. 30), Plato's Timaeus (nr. 33) en Boethius' De consolatione philosophiae (nr. 11).

De grote gemene deler van deze klassieke handschriften is heel duidelijk hun gebruikssituatie: het onderwijs - een context die overigens ook naadloos aansluit bij ten minste zeven andere items in de bijlage.²⁷ Het is welbekend dat klassieke werken populair waren in de klooster- en kathedraalscholen van de Middeleeuwen, alsook in niet-klerikale onderwijsinstituten.²⁸ Deze ruim resonerende conclusie is gebaseerd op een breed spectrum van contemporaine bronnen. Zo benadrukt Alexander Nequam (1157-1217), die in Parijs doceerde, dat de jonge leerling (puer) als bouwstenen voor zijn grammaticaklas Horatius, Vergilius, Ovidius en Statius zou moeten lezen - juist het viertal populairste klassiekers in de bijlage.²⁹ De klassieken figureren ook prominent op de lijst van teksten

24 Zie in dit verband ook Robinsons observatie over het nut van de smalle dimensies: ‘[this way] the reader can support the back of the book with one hand while turning the page over with the other’ (Robinson, ‘The format of books’, 24).

25 Voor het grote aantal cantatoria in holsterformaat, zie M. Huglo, ‘The cantatorium: from Charlemagne to the fourteenth century’, in P. Jeffery (red.), The study of medieval chant. Paths and bridges, east and west. In honor of Kenneth Levy. Cambridge 2001, 89-104 (zie vooral Tables 3.1a en 3.2 op 96 en 99); K. Gamber, Codices liturgici Latini antiquiores, 2 vols. Freiburg 1968, deel 2, 500-503 (op 500 een expliciet oordeel over hoe opvallend de smalle dimensies van cantatoria zijn). Voor troparia, zie Huglo, ‘The cantatorium’, Table 3.1b op 97 (alle tien troparia die worden genoemd, zijn holsterboeken).

26 Bijlage, nrs. 8, 12-14, 16, 17, 23-27, 32, 34-36, 41, 43, 45-48, 50, 57-60, 62, 66-68, 70, 74, 77, 78 en 80.

27 Nrs. 9 en 63 (astronomie), 10 en 63 (computistica), 39 (Constantijns Liber pantegni), 54 (werken van Anselmus van Laon) en 79 (het medische schoolboek dat bekend staat als de Articella).

28 De secundaire literatuur is overweldigend. Ik noem hier alleen A. Scaglione, ‘The classics in medieval education’, in: A.S. Bernardo, S. Levin (red.), The classics in the Middle Ages. Binghamton 1990, 343-362; B. Munk Olsen, ‘The production of classics in the eleventh and twelfth centuries’, in: C.A. Chavannes-Mazel, M.M. Smith (red.), Medieval manuscripts of the Latin classics. Production and use. Los Altos Hills 1996, 1-18, vooral 2-5; J. Leclercq, The love of learning and the desire for God. A study of monastic culture, 2e dr. New York 2009, 113-116. Bijzonder informatief is ook G.R. Evans, Old arts and new theology. The beginnings of theology as an academic discipline. Oxford 1980, 19-26.

29 S. Reynolds, ‘“Let him read the Satires of Horace”: reading, literacy and grammar in the twelfth century’, in: J. Raven, H. Small e.a. (red.), The practice and representation of reading in England. Cambridge 1996, 22-40 (op 22).

[p. 41]

die Nequam gebruikte bij het lesgeven.³⁰ Soortgelijke mededelingen worden gedaan door andere middeleeuwse magisters, zoals Gerbert van Aurillac (†1003 als paus Silvester ii) en Conrad van Hirsau (circa 1070-1150).³¹ De sleutelrol die klassieke werken speelden binnen het onderwijs van de Middeleeuwen wordt ook weerspiegeld in bewaarde boekenlijsten uit klooster- en kathedraalscholen, waarin zij zeer prominent figureren.³²

Het ligt gezien de populariteit van klassieke werken in het klaslokaal voor de hand te veronderstellen dat veel van de handschriften in de bijlage speciaal voor het onderwijs waren gemaakt. Munk Olsen, specialist in het klassieke handschrift uit de elfde en twaalfde eeuw, lijkt zelfs te suggereren dat dit soort codices in principe voor onderwijsdoeleinden waren aangelegd.³³ In de praktijk zal dit hebben betekend dat de objecten door magisters zijn gebruikt, want het is niet waarschijnlijk dat studenten in de elfde en twaalfde eeuw structureel hun eigen exemplaar van de leerstof bezaten (studenten luisterden naar hun docent die de tekst voorlas). Helaas is het bijna onmogelijk om aan de fysieke kenmerken van een handschrift af te lezen of het inderdaad door een magister is gebruikt.³⁴ Bij vijf van de 35 klassieke handschriften is dat zeker het geval geweest.

Van deze vijf staan er vier in de secundaire literatuur al bekend als boeken die waren gebruikt (en in de meeste gevallen ook gemaakt) door magisters. Drie hiervan zijn de hoofdrolspelers in Suzanne Reynolds' studie naar lezen in de Middeleeuwen (bijlage, nrs. 29, 35 en 46). Haar argumenten om deze objecten aan magisters toe te schrijven zijn ontleend aan de inhoud van de glossen die veelvuldig in de handschriften zijn neergepend.³⁵ Het vierde geval is Leiden, Universiteitsbibliotheek, bur q 1. (nr. 67), een afschrift van Lucanus' Pharsalia dat rond 1100 werd gedoneerd aan het klooster Egmond, vermoedelijk ten behoeve van de school, door de Vlaamse schoolmeester Baldewinus (fig. 2).³⁶ Een vijfde geval, ten slotte, is Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 833 (nr. 30), een afschrift van een commentaar op Porphyrius' Isagoge dat in circa 1100 werd aangelegd (fig. 3). Een vroeg twaalfde-eeuwse hand noteerde op een schutblad van dit boek de namen van de vier magisters die het hadden gebruikt.³⁷

30 C.H. Haskins, ‘A list of text-books from the close of the twelfth century’, in zijn Studies in the history of mediaeval science. Cambridge 1924, hoofdstuk 8.

31 Voor Conrad, zie A.J. Minnis, A.B. Scott, Medieval literary theory and criticism, c. 1100-c. 1375. The commentary tradition Oxford 1988, 39-64 (met name op 40, 49, 51 en 54). Voor Gerbert, zie J. Bowen, A history of Western education. Volume 2: Civilization of Europe, sixth to sixteenth century. London 1975, 45.

32 Talrijke voorbeelden zijn te vinden in G. Glauche, Schullektüre im Mittelalter. Entstehung und Wandlungen des Lektürekanons bis 1200 nach den Quellen dargestellt. München 1970, 62-100.

33 Zie het impliciete oordeel in Munk Olsen, ‘The production of classics’, 2.

34 Zie hierover P. Lendinara, ‘Instructional manuscripts in England: the tenth and eleventh century codices’, in: P. Lendinara, L. Lazarri (red.), Form and content of instruction in Anglo-Saxon England in the light of contemporary manuscript evidence. Turnhout 2007, 59-113 (op 71); S. Reynolds, ‘Glossing Horace: using the classics in the medieval classroom’, in: Chavannes-Mazel, Smith, Medieval manuscripts of the Latin classics, 103-117 (op 103-105).

35 S. Reynolds, Medieval reading. Grammar, rhetoric and the classical text. Cambridge 1996. Zie voor deze oordelen meer expliciet en bondig haar ‘Glossing Horace’, 108-109 (voor nr. 46), 110-113 (voor nr. 35) en 113-116 (voor nr. 29).

36 Zie J.P. Gumbert, ‘The Irish Priscian in Leiden’, in: Quaerendo 27 (1997), 280-299 (op 295).

37 Beschrijving en facsimile in E-Codices, http://www.e-codices.unifr.ch/en/list/one/csg/0833 (mijn datering).

[p. 42]

Figuur 2: Leiden, Universiteitsbibliotheek, bur q 1, f. 1r (Duitsland, ca. 1100), zeer waarschijnlijk gebruikt door Baldewinus, magister uit Vlaanderen

Om terug te keren naar het uitgangspunt van deze bijdrage: is de doorbreking van de norm in deze 35 klassieke handschriften betekenisvol? Zou het zo kunnen zijn dat de vele schoolteksten in de bijlage (met de geïdentificeerde magisterexemplaren in hun midden) getuigen van een verband tussen smalle handschriften en het gebruik ervan in het klaslokaal? De scepticus zou kunnen opmerken dat de teksten in kwestie veelal in hexameters zijn geschreven en dat deze stijlvorm het nu eenmaal beter doet in een opmaak van één kolom. Met een vormgeving in twee kolommen zou het boek immers

[p. 43]

Figuur 3: Sankt Gallen, Stiftbibliothek, Cod. Sang. 833, p. 4 (Italië?, ca. 1100), afschrift van een commentaar op Porphyrius' Isagoge, in de vroege twaalfde eeuw gebruikt door verschillende schoolmeesters

[p. 44]

te breed worden. Om perkament te sparen, zou dezelfde scepticus kunnen vervolgen, werd ervoor gekozen de breedte van het blad te beperken. Als tegenargument zou hier evenwel eenvoudig kunnen worden aangevoerd dat maar liefst vijftien van de 35 klassieke boeken uitsluitend prozawerken bevatten.³⁸ In deze gevallen was de kopiist niet gebonden door de stijlvorm van de tekst en kon hij de norm volgen als hij dat wilde. Dat hij dat toch niet deed, betekent zeer waarschijnlijk iets. Maar wat?

Gegeven de dominante onderwijscontext van de inhoud van de boeken (en van zeven andere holsterboeken in de bijlage), alsook vanwege de vijf geïdentificeerde magisterexemplaren in holsterformaat, lijkt het mij geoorloofd een causaal verband te leggen tussen het geven van onderwijs en de smalle boeken die bij deze activiteit (soms aantoonbaar, soms vermoedelijk) werden gebruikt. Een belangrijke vraag is waarom schoolmeesters voor zo'n afwijkende vorm zouden kiezen. Het waarschijnlijkste antwoord leidt ons terug naar de tweede categorie boeken, namelijk de objecten die in de hand werden gehouden door solozangers tijdens de mis. Schoolmeesters die voor de klas stonden, genoten evenzeer van de voordelen die voortvloeiden uit de smalle vorm van het boek: het lag goed in de hand, kon worden gebruikt zonder boekensteun zodat er door de klas kon worden gelopen en bovendien maakte de boekvorm het mogelijk het tekstboek voor langere tijd omhoog te houden terwijl de klassieke kennis werd voorgeschoteld aan studenten.

Het is in dit verband interessant om te zien dat de klassieke holsterboeken doorgaans een ongewoon beperkt aantal bladen bevatten. Van de 35 klassieke handschriften in de bijlage tellen er 23 minder dan honderd bladen. Bovendien blijkt uit Munk Olsens studie van deze objecten dat talrijke klassieke holsterboeken convoluut zijn en dus een samenbundeling van kleinere delen omvatten. Zo is het dikste handschrift, Londen, British Library, Harley 3859 (nr. 47), een bundel van acht deeltjes waarvan verscheidene een eigen foliëring hebben, wat duidelijk laat zien dat ze los werden gebruikt.³⁹ Men kan zich goed voorstellen hoe dit soort kleine boekjes niet alleen de handzaamheid bevorderen, smal en licht als ze waren, maar dat het ook heel efficiënt was om alleen de tekst in de hand te hebben waaruit op dat moment werd gedoceerd. Met andere woorden: de aanname dat er een verband bestaat tussen het holsterboek en het gebruik van het object door de magister in het klaslokaal wordt ondersteund door een andere codicologische observatie, namelijk de beperkte dikte van de boekwerkjes.

38 Bijlage, nrs. 11, 30, 33, 35-37, 42, 45, 47, 48, 57, 66, 68, 77 en 78.

39 B. Munk Olsen, L'étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles, 3 vols. Paris 1982-1989, deel 1, 215 (opdeling in acht stukken en bespreking van convoluutdeel 3); deel 2, 500 (convoluutdeel 6); deel 2, 832 (convoluutdeel 8). Een ander voorbeeld van een handschrift dat bestaat uit verschillende convoluutdelen is het genoemde boek van Baldewinus, Leiden, Universiteitsbibliotheek, bur q 1.

[p. 45]

Tot slot

Deze rondgang langs drie categorieën holsterboeken heeft laten zien dat middeleeuws boekontwerp bijzonder functioneel kan zijn. Een bepaald vormelement had een bepaald effect - kleine boeken waren eenvoudig op het lichaam te dragen, grote boeken maakten indruk - en kopiisten, bewust als ze zich waren van dit soort effecten, kozen daarom met zorg bepaalde codicologische en paleografische kenmerken voor de handschriften die ze aanlegden. Wat betreft de smalle handschriften die wel als holsterboeken worden aangemerkt: een van de redenen waarom kopiisten zich wendden tot deze ongewone vorm was ingegeven door de ivoren plaketten die na voltooiing van het handschrift op de band of bewaardoos zouden worden aangebracht. Deze motivatie laat weliswaar heel goed zien dat een kopiist de zaken goed plande (de uiteindelijke reden om een boek smal te maken, de band, werd immers pas in de laatste productiefase aangelegd), maar in essentie is deze reden gelieerd aan decoratieve overwegingen en niet ingegeven door de functionaliteit van het handschrift.

De tweede reden die uit deze studie naar voren is gekomen, is wel functioneel van aard. Dat kopiisten zich wendden tot ongewone dimensies was soms ook ingegeven door de (letterlijke en figuurlijke) handzaamheid van zulke smalle objecten, die het mogelijk maakte de boeken te gebruiken zonder katheder: ze waren eenvoudig voor lange tijd in de hand op te houden om uit te zingen (mis) of te reciteren (onderwijs). Was dit verband tussen vorm en functie al wel vermoed waar het gaat om handschriften gemaakt voor ‘optredens’, zoals de muziekhandschriften, het verband met het onderwijs is nog niet eerder betoogd. Al zullen misschien niet alle handschriften met schoolteksten in de bijlage in werkelijkheid in een schoolcontext zijn gebruikt, de observaties die in deze studie zijn gepresenteerd doen wel vermoeden dat de holstervorm een zekere populariteit genoot in het onderwijs. Dat hoeft ons niet te bevreemden, want het boekgebruik in deze laatste context vertoont overeenkomsten met dat van de solozangpartij in de mis: in beide gevallen gebruikte een individu een object om uit voor te dragen terwijl hij voor een groep toehoorders stond.

Er zijn redenen om aan te nemen dat deze populariteit in het onderwijs na circa 1200 afnam. Het is althans veel moeilijker om Latijnse holsterboeken met onderwijsteksten uit de dertiende en veertiende eeuw te traceren. Het lijkt erop dat in de tijd van de scholastiek het schoolboek anders werd vormgegeven. Dat wil zeggen, er is vanaf rond 1250 een type handschrift dat in heel Europa in de universiteiten opduikt als populaire boekvorm. Dit type had evenwel de gebruikelijke dimensies van 1:0,7, alsook andere kenmerken die we niet aantreffen in de elfde- en twaalfde-eeuwse holsterboeken, zoals afwisselend rood en blauw gekleurde paragraaftekens die de te lezen secties markeerden. Dit fysieke boek was bijvoorbeeld populair voor de collectie Aristotelesteksten die aan de letterenfaculteit werd gebruikt - het ‘Corpus vetustius’ (fig. 4).⁴⁰ Met andere woorden: wanneer bekend was dat een handschrift in het onderwijs zou worden gebruikt, dan ‘vertaalde’ een kopiist in de dertiende eeuw dit voorziene gebruik op een

40 Zie C. Burnett, P.M. Jones, ‘Scientific and medical writings’, in: Morgan, Thomson, The Cambridge history of the book, 446-462 (op 453-462).

[p. 46]

heel andere manier naar bepaalde fysieke kenmerken dan zijn voorganger in de elfde en twaalfde eeuw. Deze observatie doet vermoeden dat middeleeuws boekontwerp weliswaar functioneel is bepaald, maar dat de invulling van het eigenlijke ontwerp tijdgebonden is. Voldeden bepaalde kenmerken op een gegeven moment uitstekend aan het beoogde gebruik, enkele generaties later ging hetzelfde gebruik juist met heel andere materiële eigenschappen gepaard.

Figuur 4: Victoria, University Library, Fragment Lat. 5 (Frankrijk, 1250-1300), deel van Aristoteles' De caelo in een restant van het ‘Corpus vetustius’

[p. 47]

Bijlage: Holsterboeken tot ca. 1200 met een relatieve breedte van 0,60 of kleiner

1.	Volgnummer
2.	Handschrift, veelal in verkorte vorm
3.	Datering
4.	Inhoud (Latijn, tenzij anders gespecificeerd)
5.	Berijmd, proza of beide
6.	Hoogte (mm)
7.	Breedte (mm)
8.	Relatieve breedte

1	2	3	4
1	St. Gallen, sb, Cod. Sang. 360	ca. 1100	Hymni Sangallensis
2	Parijs, BnF, lat. 8824	ca. 1050	Psalter
3	Londen, bl, Harley 5431 (ff. 4-126v)	975-1025	Regel van Benedictus
4	Parijs, BnF, lat. 6898	1094	Rituale
5	Oxford, Bodleian Libr., Junius 1	1175-1200	Orrmulum, Angelsaksisch (autograaf)
6	Parijs, BnF, lat. 8898	1180-90	Ceremoniale-pontificale Soissons
7	Berlijn, sbpk, theol. lat. fol. 323	ca. 1100	Leven van Liudger
8	Londen, bl, Harley 2777	1150-1200	Vergilius, Aeneis
9	Leiden, ub, Scaliger 69	950-1000	Cosmographia
10	Parijs, BnF, lat. 10477	1182	Tabulae computi; Calendarium
11	Londen, bl, Harley 3068	1150-1200	Boethius, De consolatione philosophiae; Preken
12	Londen, bl, Harley 2737, dl. i (ff. 1-103)	ca. 1200	Ovidius, Metamorphoses, Fasti
13	Kopenhagen, kb, gks 2006 quarto	1175-1200	Vergilius, Aeneis
14	Florence, Laurenziana, Plut. 34.13	1100-50	Horatius, Opera
15	St. Gallen, sb, Cod. Sang. 359	ca. 922-25	Cantatorium
16	Londen, bl, Harley 5296	1100-1150	Statius, Thebais
17	Londen, bl, Harley 110, ff. 3-54	975-1025	Prosper van Aquitanië, Epigrammata; Isidorus, Synonyma
18	Londen, bl, Harley 110, ff. 1, 56	1000-1050	Graduale
19	Parijs, BnF, lat. 9448	986	Troparium van Prüm
20	Genève, Bibl. de Genève, lat. 37a	900-925	Lectionarium van St. Gallen
21	Parijs, BnF, lat. 9449	1059	Troparium van Nevers
22	St. Gallen, sb, Cod. Sang. 549	ca. 800	Leven van St. Marcellinus
23	Kopenhagen, kb, gks 2014 quarto	ca. 1150	Ovidius, Tristia, commentaar
24	Londen, bl, Burney 273	1100-1150	Vergilius, Aeneis; Ps. Vergilius; Basil van Caesarea

	5	6	7	8
1	Proza	255	80	0,31
2	Proza	526	186	0,35
3	Proza	230	85	0,37
4	Proza	360	140	0,39
5	Berijmd	500	195	0,39
6	Proza	368	145	0,39
7	Proza	300	125	0,42
8	Berijmd	285	120	0,42
9	Proza	140	60	0,43
10	Proza	290	125	0,43
11	Proza	255	110	0,43
12	Berijmd	225	100	0,44
13	Berijmd	236	105	0,44
14	Berijmd	184	82	0,45
15	Proza	280	125	0,45
16	Berijmd	250	115	0,46
17	Proza	260	120	0,46
18	Proza	260	120	0,46
19	Proza	320	150	0,47
20	Proza	315	150	0,48
21	Proza	270	130	0,48
22	Proza	195	95	0,49
23	Berijmd	193	95	0,49
24	Berijmd	240	120	0,50

[p. 48]

25	Londen, bl, Harley 2608	1125-1175	Statius, Thebais
26	Londen, bl, Burney 220	1150-1200	Ovidius, Epistolae ex Ponto
27	Londen, bl, Harley 2655	1150-1200	Ovidius Fasti; Kalender
28	St. Gallen, sb, Cod. Sang. 380	ca. 1050-1160	Troparium; Kalendar; Computus
29	Parijs, BnF, 8216	1150-1200	Horatius, Opera
30	St. Gallen, sb, Cod. Sang. 833	ca. 1100	Porphyrius, Isagoge
31	Londen, bl, Royal 8 B xi	950-1000	Radbertus, De corpore et sanguine domini
32	Cambridge, Pembroke College, 302	ca. 1050	Lectionarium
33	Londen, bl, Harley 2652	1100-50	Cicero, Somnium Scipionis, comm.; Plato, Timaeus
34	Graz, ub, Cod. 735	1106-1118	Theologisch verzamelhandschrift
35	Cambridge, Peterhouse College, 229	ca. 1150	Horatius, Opera
36	Londen, bl, Burney 258	1100-1175	Statius, Thebais
37	Londen, bl, Harley 2670	ca. 1100	Terentius, Comediën
38	Londen, bl, Sloane 1621	1050-1100	Pontificale
39	Den Haag, kb, 73 J 6	1075-1100	Constantijn de Afrikaan, Liber pantegni
40	Vendôme, bm, 193	1129-1132	Gaufridus, Epistolae; preken
41	Wenen, önb, Cod. 743	vóór 800	Commentaar op Brieven St. Paulus
42	Kopenhagen, kb, gks 1995 quarto	1150-1200	Terentius, Comediën
43	Londen, bl, Royal 6 A vi	975-1000	Adhelm, De laudibus virginitatis
44	Londen, bl, King's 26	1075-1125	Ovidius, Metamorphoses, Tristia
45	Durham, Kathedraal, c.iv.29	1100-1200	Priscianus, Institutiones grammaticae, commentaar
46	Londen, bl, Harley 3534	1100-1125	Horatius, Opera
47	Londen, bl, Harley 3859	ca. 1100	Vegetius, Epitome rei militaris; Annalen
48	Parijs, BnF, nouv. acq. lat. 1623	1100-1200	Commentaar op Priscianus, Institutiones grammaticae, 1-16 (ff. 1-56) (‘Glosule’)
49	Londen, bl, Burney 357, dl. ii (ff. 15v-16r)	1150-1200	Muziek (polyfoon)
50	Londen, bl, Burney 246	1150-1200	Sedulius en Turcius Rufus Asterius
51	Londen, bl, Burney 357, dl. i (ff. 1-15)	1100-1150	Mico van Centula, Opus prosodicum
52	Londen, bl, Burney 357, dl. iii (ff. 17-24)	1125-1175	Hugo van St. Victor, diverse werken

25	Berijmd	230	115	0,50
26	Berijmd	200	100	0,50
27	Berijmd	210	105	0,50
28	Proza	179	90	0,50
29	Beide	235	120	0,51
30	Proza	234	120	0,51
31	Proza	222	114	0,51
32	Proza	193	101	0,52
33	Proza	210	110	0,52
34	Proza	190	100	0,53
35	Berijmd	240	127	0,53
36	Berijmd	245	130	0,53
37	Proza	300	160	0,53
38	Proza	205	110	0,54
39	Proza	235	128	0,54
40	Proza	210	115	0,55
41	Proza	310	170	0,55
42	Proza	235	130	0,55
43	Proza	280	155	0,55
44	Berijmd	252	140	0,56
45	Proza	233	130	0,56
46	Berijmd	205	115	0,56
47	Proza	265	150	0,57
48	Proza	255	145	0,57
49	Proza	255	120	0,57
50	Berijmd	210	120	0,57
51	Proza	210	120	0,57
52	Proza	210	120	0,57

[p. 49]

53	Londen, bl, Burney 285	1100-1150	Anselmus van Canterbury, Epistola de sacrificio azymi et fermentati
54	Londen, bl, Burney 295	1100-1150	Anselmus van Laon, theologische werken
55	Londen, bl, Burney 344	1150-1200	Prosper van Aquitanië, Epigramma
56	Den Haag, kb, 76 E 15	1178-1183	Hiëronymus, Libri virorum illustribus
57	Florence, Laurenziana, Plut. 66.21	1075-1100	Justinus, Epitome historiarum Pompei Trogi
58	Leiden, ub, bpl 43 (dl. ii, ff. 79-111)	1100-1200	Virgilius, Aeneis
59	Londen, bl, Harley 3023	1050-1100	Prudentius, Peristephanon; Fulbert van Chartres
60	Londen, bl, Burney 177	1150-1200	Horatius, Opera
61	St. Gallen, sb, Cod. Sang. 53	ca. 895	Evangeliën
62	Kopenhagen, kb, gks 2021 quarto	ca. 1100	Lucanus, Pharsalia
63	Londen, bl, Arundel 356	1050-1100	Astronomie; Computus
64	Cambridge, St John's College, D.19 (94)	1112-1126	Ivo van Chartres, De sacramentis
65	Londen, bl, Harley 2892	1025-1075	Benedictionale (‘Canterbury Benedictional’)
66	Londen, bl, Harley 2624	1100-1125	Cicero, De inventione; Rhetorica ad Herennium
67	Leiden, ub, bur q 1	ca. 1100	Lucanus, Pharsalia
68	Londen, bl, Burney 238	1125-1150	Glos op Priscianus; Hugo van St. Victor Didascalicon
69	Londen, bl, Harley 3097	ca. 1100	Theologisch verzamelhandschrift
70	Cologny, Martin Bodmer, 89	ca. 1150	Horatius, Opera
71	Londen, bl, Lansdowne 383	1125-50	Psalter (‘Shaftesbury Psalter’)
72	Londen, bl, Arundel 39	1100-50	Commentaar op Brieven van St. Paulus
73	Cambridge, Corpus Christi, 146	1096-1112	Supplementum ad pontificalem
74	Worcester, Kathedraal, Q 8, dl. ii	1000-1100	Statius, Thebais
75	Auxerre, bm, 227	ca. 1187	Historische werken
76	Londen, bl, Arundel 35	1125-75	Willem van Malmesbury, Gesta regum Anglorum
77	Leiden, ub, bpl 154, dl. i	1100-1150	Priscianus, Institutiones grammaticae; Beda; Medische werken
78	Leiden, ub, bpl 154, dl. ii	1100-1150	Priscianus, Institutiones grammaticae
79	Parijs, BnF, lat. 7029	1075-1100	Articella (medisch)
80	Londen, bl, Harley 2621	1150-1200	Horatius, Ars poetica, Epistulae

53	Proza	210	120	0,57
54	Proza	210	120	0,57
55	Beide	210	120	0,57
56	Proza	297	170	0,57
57	Proza	235	135	0,57
58	Berijmd	307	178	0,58
59	Beide	215	125	0,58
60	Beide	210	120	0,58
61	Proza	395	230	0,58
62	Berijmd	240	140	0,58
63	Proza	180	105	0,58
64	Proza	236	138	0,58
65	Proza	265	155	0,58
66	Proza	205	120	0,59
67	Berijmd	276	162	0,59
68	Proza	170	100	0,59
69	Proza	280	165	0,59
70	Berijmd	212	125	0,59
71	Proza	220	130	0,59
72	Proza	270	160	0,59
73	Proza	315	187	0,59
74	Berijmd	260	155	0,60
75	Proza	260	155	0,60
76	Proza	310	185	0,60
77	Proza	207	124	0,60
78	Proza	207	124	0,60
79	Proza	200	120	0,60
80	Berijmd	215	130	0,60

[p. 50]

Figure 1: Diagram of a piece of type