Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 14

[p. 47]

Jacobijn Kiel
Van perkament tot portal
Middeleeuwse handschriften in Nederland gecatalogiseerd

Een groot deel van onze kennis van de middeleeuwen is ontleend aan middeleeuwse boeken. Iedereen kent wel beroemde voorbeelden als Vanden vos Reinaerde, het Roelandslied en Karel ende Elegast. Het merendeel van de middeleeuwse handschriften bevat echter geen romans of verhalen, maar informatieve en wetenschappelijke teksten in het Latijn en in volkstalen over bijvoorbeeld theologie, canoniek recht, krijgskunde en kookkunst. Verder zijn er talloze getijdenboeken, bijbels, kronieken en liturgische handschriften bewaard gebleven. Al deze boeken geven een beeld van de middeleeuwse samenleving. Niet alleen als tekstdragers, maar ook als historische objecten zijn handschriften een belangrijke historische bron voor onderzoek naar de middeleeuwse boekcultuur. Karakteristieken van bijvoorbeeld het werk van kopiisten en verluchters, van het materiaal waarop is geschreven (perkament of papier) of van de originele boekband maken het vaak mogelijk vast te stellen uit welke periode en/of regio een handschrift afkomstig is.

Digitale technieken vormen een enorme uitbreiding van de mogelijkheden voor onderzoek naar middeleeuwse handschriften. Van de meest bijzondere codices is een aantal intussen compleet digitaal beschikbaar. Hierdoor kan in principe iedereen zo'n boek virtueel doorbladeren en is het voor onderzoekers mogelijk een groot deel van hun werk aan het eigen bureau te verrichten, voordat ze op reis gaan om het handschrift zelf te gaan bekijken. Verscheidene topstukken in de Nederlandse bibliotheken, waaronder de Beatrijs,¹ het Utrechts Psalter² en het Gruuthuse-handschrift³ zijn al digitaal te raadplegen, maar dat zullen er snel veel meer worden.

Het louter digitaal beschikbaar stellen van middeleeuwse handschriften is voor onderzoeksdoeleinden echter niet voldoende. Weliswaar kunnen ze dan allemaal van begin tot eind bekeken worden, maar zonder een geannoteerde transcriptie en de benodigde achtergrondinformatie blijft een digitaal facsimile onbruikbaar. Veel belangrijker is een goede ontsluiting van de inhoud van de boeken. Pas dan is het mogelijk om er

1 www.kb.nl/galerie/beatrijs/bladeren.html.

2 psalter.library.uu.nl.

3 www.kb.nl/galerie/gruuthuse/book.html.

[p. 48]

achter te komen welke teksten over bepaalde onderwerpen in bepaalde perioden en regio's zijn overgeleverd en kan meer inzicht verkregen worden in de middeleeuwse boekproductie.

De afgelopen jaren zijn er in Nederland diverse onderzoeks- en inventarisatieprojecten naar middeleeuwse handschriften uitgevoerd waarvan de resultaten zijn vastgelegd in databases. Zo heeft het Alexander Willem Bijvanck Genootschap de gedecoreerde handschriften in Nederland geïnventariseerd⁴ en is er een online catalogus vervaardigd van de verluchte handschriften in de Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno.⁵ Verder biedt de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (bnm) een online database voor de Middelnederlandse letterkunde.⁶ Een inventaris van de in Nederland bewaarde liturgische handschriften en fragmenten wordt, onder de titel ‘Chant behind the dikes’, aangelegd door Ike de Loos.⁷

Een missaal van de Maltezer Orde uit Haarlem, laatste kwart van de vijftiende eeuw. Haarlem, Stadsbibliotheek, ms. 165 A9, fol. 192 r

4 De database zal mogelijk in 2007-2008 online beschikbaar zijn. Zie ook: A.S. Korteweg, ‘Het Alexander Willem Bijvanck Genootschap’, in: Jos. M.M. Hermans (red.), Middeleeuwse handschriftenkunde in de Nederlanden 1988. Verslag van de Groningse Codicologendagen 28-29 april 1988. Grave 1989, 327-329.

5 www.kb.nl/kb/manuscripts/index--nl.html.

6 bnm.leidenuniv.nl. Zie ook A.Th. Bouwman, ‘De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta. Van kaartenbak tot database’, in: Jos. M.M. Hermans, K. van der Hoek (red.), Boeken in de late Middeleeuwen. Verslag van de Groningse Codicologendagen 1992. Groningen 1994, 301-312.

7 utopia.ision.nl/users/ikedl/chant/.

[p. 49]

Ook in andere landen lopen projecten op het gebied van ontsluiting van middeleeuwse handschriften. Een van de grootste is het Duitse Manuscripta Mediaevalia. De belangrijkste onderdelen daarvan zijn een databank met beschrijvingen van, tot nu toe, ruim 61.500 handschriften en de cumulatief doorzoekbare digitale versies van alle Duitse handschriftencatalogi die in de afgelopen halve eeuw zijn verschenen, aangevuld met een aantal belangrijke oudere Duitse en moderne buitenlandse catalogi. Daarnaast biedt de website toegang tot digitale facsimiles van een groeiend aantal handschriften en handschriftfragmenten.⁸ Een visuele catalogus van handschriften uit de middeleeuwen en renaissance in diverse collecties in de Verenigde Staten wordt aangelegd in Digital Scriptorium.⁹ Naast deze voorbeelden van online databases die gevuld worden door samenwerkende bibliotheken zijn er uiteraard veel instellingen in binnen- en buitenland met hun eigen online catalogi.

Hoewel er in Nederland veel specialistische kennis op het gebied van middeleeuwse handschriften is en diverse digitaliseringsprojecten zijn uitgevoerd, ontbrak er nog steeds een totaaloverzicht van alle middeleeuwse handschriften in Nederland. Zo kon niemand zeggen hoeveel boeken van voor het jaar 1100 er nog in Nederland zijn, of wat voor boeken er in de veertiende eeuw in Friesland zijn geproduceerd. Vooral voor de onderzoeker die gebruikmaakt van middeleeuwse bronnen is het van belang te kunnen beschikken over een centrale catalogus van alle collecties in Nederlandse instellingen.

8 www.manuscripta-mediaevalia.de.

9 scriptorium.columbia.edu.

Het project ‘Parchment to Portal’

Het project ‘Parchment to Portal’ moet in die lacune voorzien. In 2004 honoreerde nwo de aanvraag voor de bouw van een nationale catalogus van middeleeuwse handschriften, die gezamenlijk was ingediend door de Koninklijke Bibliotheek en de Universiteitsbibliotheken van Leiden, Amsterdam en Groningen. Het project is in de afgelopen drie jaar uitgevoerd door een team dat opereerde vanuit de kb.

Doelstellingen

Het project is bedoeld om nieuwe onderzoeksvragen met betrekking tot en op basis van middeleeuwse handschriften te beantwoorden met behulp van een centrale catalogus: Medieval Manuscripts in Dutch Collections (mmdc). Deze catalogus bevat uniforme beschrijvingen en digitale afbeeldingen van alle middeleeuwse handschriften in Nederlandse openbare collecties, in totaal circa 8000 codices. Ten behoeve van het internationale gebruik is het Engels de voertaal. Aan mmdc zijn de gegevens van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta en van de Alexander Willem Byvanck-database gekoppeld. Op deze manier wordt alle verspreide informatie over de middeleeuwse handschriften in Nederland samengebracht en via één interface doorzoekbaar. mmdc

[p. 50]

vormt een portal waarin de beschikbare kennis en expertise op het gebied van handschriftenkunde en paleografie bijeen wordt gebracht. Deze nationale basisinfrastructuur voor onderzoek en onderwijs biedt vele zoek- en gebruiksmogelijkheden voor zowel onderzoekers als een cultureel-historisch geïnteresseerd publiek.

Onderzoeksvragen gericht op de productie, distributie en het gebruik van middeleeuwse handschriften in Nederland en op het samenstellen van onderzoekscorpora kunnen met behulp van de portal beantwoord worden. Doordat de beschrijvingen waar mogelijk zijn voorzien van één of meer digitale afbeeldingen, is het tevens mogelijk om de parallellen tussen de verschillende handschriften te bestuderen, op grond van bijvoorbeeld schrift of lay-out. Ook biedt de portal ondersteuning voor allerlei vormen van historisch of filologisch onderzoek naar de inhoud van de handschriften.

Selectie

Het uitgangspunt van mmdc is alle middeleeuwse handschriften die zich in openbare collecties in Nederland bevinden te inventariseren en te voorzien van korte beschrijvingen. Archiefdocumenten, zoals rekeningen, keurboeken, stadsprivileges en correctieboeken, zijn daarbij buiten beschouwing gelaten.¹⁰ Brieven behoren over het algemeen ook tot archiefdocumenten, maar het komt voor dat ze een eigen leven gaan leiden en de vorm van een traktaat krijgen. Dit is bijvoorbeeld het geval met de Latijnse brieven van Jan van Schoonhoven (ca. 1356-1432) aan Egidius, Nicolaas en Simon van Schoonhoven en Willem Vrijman van Delft, die in diverse handschriften, onder andere in Den Haag, Leiden en Utrecht, in Nederlandse vertalingen bewaard gebleven zijn.

Als chronologisch eindpunt van de middeleeuwen is het jaar 1550 genomen. Bestaat er twijfel over of een handschrift net voor of net na 1550 moet worden gedateerd, dan wordt het wel in de catalogus opgenomen. Omdat het begrip ‘middeleeuws’ ook stilistisch en inhoudelijk moet worden opgevat, kan de strikte grens van 1550 niet altijd worden aangehouden. Wat taal betreft ligt de zaak eenvoudiger: alleen handschriften in een in westers schrift geschreven taal zijn opgenomen. Exotische schriften als Grieks, Hebreeuws en Arabisch zijn buiten beschouwing gelaten.

De catalogus bevat handschriften in Nederlandse collecties die toegankelijk zijn voor wetenschappelijk onderzoek, zoals (universiteits-)bibliotheken, archieven en musea. Tevens zijn de handschriften in enkele andere openbare collecties opgenomen, zoals de Bibliotheca Philosophica Hermetica van Joost Ritman in Amsterdam,¹¹ en in kloosters, zoals het convent van de zusters Birgittinessen in Uden.

10 In correctieboeken staan gerechtelijke uitspraken van bijvoorbeeld de schepenbank genoteerd. Zie voor een voorbeeld: gemeentearchief.amsterdam.nl/schatkamer/300--schatten/geloof/strafbedevaart/.

11 www.ritmanlibrary.nl.

[p. 51]

Biografie over en teksten van Frederik van Heilo uit 1553. Utrecht, Oud-Katholieke Kerk, handschrift zonder signatuur, fol. 3 r

Doelgroepen

Het doel van het project is niet alleen een catalogus te presenteren, maar deze ook te integreren in een portal met achtergrondinformatie over het middeleeuwse boek in Nederland. De portal is niet alleen bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek, ook studenten in de letteren die meer willen weten over middeleeuwse handschriften kunnen er informatie vinden. Voor deze groep is onder meer de paleografische atlas met voorbeelden van schrifttypes samengesteld. Speciaal voor buitenlandse bezoekers aan de website, die niet altijd bekend zijn met de precieze locatie van de Nederlandse regio's, steden en dorpen, zijn de gegevens over de herkomst van de handschriften voorzien van links naar Google Maps. Tevens zijn enkele full text-documenten toegevoegd, zoals de Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas en Kneep en Binding.¹² Voor de liefhebber van handschriften zullen vooral de links naar compleet gedigitaliseerde handschriften en naar interessante sites en tekstuitgaven van belang zijn. Als extra service is van alle

12 G.I. Lieftinck, J.P. Gumbert, Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas. Catalogue paléographique des manuscrits en écriture latine portant des indications de date. 2 dl. in 4 bd. Amsterdam [etc.], 1964-1988. W.K. Gnirrep, J.P. Gumbert, J.A. Szirmai, Kneep en binding. Een terminologie voor de beschrijving van de constructies van oude boekbanden. 3^e ongew. dr. met lijst verbeteringen en toevoegingen uit de 2e dr. Den Haag 1997.

[p. 52]

instellingen bezoekersinformatie opgenomen en zijn de belangrijkste collecties uitgebreid beschreven.

Getijdenboek, ca. 1425. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, ms. 133 M 131, fol. 48v-49r

De beschrijvingen

Voor het beschrijven van middeleeuwse handschriften zijn in de loop van de tijd talrijke standaarden ontwikkeld. Uit de begintijd van het geautomatiseerd catalogiseren dateert Electronic Access to Medieval Manuscripts.¹³ In de periode 1999-2001 was er het Europese samenwerkingsproject Manuscript Access through Standards for Electronic Records (master).¹⁴ De beschrijvingen van de handschriften in mmdc zijn opgesteld volgens het handschriftenformat voor de ggc (Gemeenschappelijk Geautomatiseerd Catalogussysteem), waarop de Nederlandse Centrale Catalogus (ncc) en Picarta zijn gebaseerd. Voor bibliotheken is het voordeel van invoeren in de ggc dat ze de beschrijvingen uit deze catalogus kunnen gebruiken voor hun eigen catalogus. Daarnaast beschikt de ggc over een uitgebreide thesaurus van auteurs. Omdat veel middeleeuwse auteurs bekend zijn onder verschillende namen in verschillende talen, die bovendien vaak weer spellingsvarianten hebben, is zo'n thesaurus onmisbaar om de auteursnamen uniform te vermelden. Voor mmdc bleek het format van de ggc op de meeste onderdelen goed bruikbaar, maar vooral voor de inhoudelijke ontsluiting van handschriften op zaken als onderwerp, schrifttype en regio, en om selecties op bijvoorbeeld periode en streek moge-

13 www.hmml.org/eamms/#c. Een overzicht van diverse initiatieven voor het catalogiseren van middeleeuwse handschriften biedt: W.M. Stevens, Bibliographic access to medieval and renaissance manuscripts. A survey of computerized data bases and information services. New York (etc.) 1992.

14 A.S. Korteweg, ‘Een electronisch beschrijvingsmodel voor middeleeuwse handschriften’, in: Informatie Professional 2002 (6), 34-35. Voor een beschrijving van het format dat door master is ontwikkeld, zie: www.tei-c.org.uk/Master/Reference/oldindex.html.

[p. 53]

lijk te maken, moest het op enige punten worden aangevuld. Daarnaast zijn veel onderdelen van de beschrijving gestandaardiseerd en dit heeft geresulteerd in een eigen standaard, die overigens wel goed uitwisselbaar is met andere internationale formats.

In de catalogus is in de eerste plaats rekening gehouden met de structuur van de middeleeuwse handschriften. Voor de onderzoeker is het belangrijk te weten of een bepaalde tekst uit een zelfstandige codex bestaat of ingebonden is met andere handschriften en zo een convoluut vormt. Daarnaast zijn er verzamelhandschriften die oorspronkelijk als een verzameling van afzonderlijke teksten zijn vervaardigd. Om de doorzoekbaarheid zo groot mogelijk te maken, zijn alle handschriften en alle teksten apart beschreven.

De basis bestaat telkens uit een formele beschrijving met titel, auteur, plaats en datering. Titelpagina's komen in middeleeuwse handschriften niet voor. Dit is natuurlijk een probleem voor de eenduidige identificatie van teksten, zeker als er verschillende varianten in omloop zijn geweest. Elke versie van iedere tekst kan in principe een eigen titel hebben. Anderzijds zijn er vele ‘Levens van Jezus’, zowel in het Latijn als in de volkstaal. De Imitatio Christi is in de handschriften overgeleverd onder verschillende titels en op naam van diverse auteurs, waaronder Thomas à Kempis en Jean Gerson. Hoewel er over talrijke teksten uiteraard al veel wetenschappelijke literatuur bestaat, blijft tekstidentificatie hierdoor een tijdrovende klus voor de beschrijver. Ook het toekennen van een auteursnaam kan voor problemen zorgen. Zo wordt in handschriften een tekst nogal eens aan een pseudo-auteur toegeschreven, vaak Augustinus of Bernardus van Clairvaux. Onduidelijkheden over de toeschrijving worden vermeld in de beschrijving en eventueel worden er verschillende auteursnamen opgenomen. Het voortschrijdend inzicht van de wetenschap zal er ongetwijfeld toe leiden dat in de toekomst teksten van auteur zullen wisselen in mmdc. De beschrijvingen bevatten tevens gegevens over producenten en eigenaars, schrifttype, herkomst en onderwerp. Ook is een selectie van de belangrijkste literatuur opgenomen. Ten slotte dient te worden vermeld dat voor het opstellen van de beschrijvingen zo veel mogelijk gebruik is gemaakt van reeds bestaande gedrukte catalogi en van toegangen die in de bibliotheken zelf voorhanden zijn, zodat alleen de handschriften die niet of onvoldoende beschreven waren in autopsie bestudeerd hoefden te worden.

Een vervolg op MMDC

Al tijdens de uitvoering van het project is gebleken dat mmdc veel mogelijkheden voor onderzoek biedt. Zo hebben inmiddels diverse stagiairs een handschrift uit een van de door hen beschreven collecties gekozen als onderwerp voor hun scriptie. Het grootste voordeel van de database is echter dat er nu een totaaloverzicht beschikbaar is van middeleeuwse handschriften in Nederlandse verzamelingen. Daarom zal mmdc het uitgangspunt worden voor al het onderzoek naar middeleeuwse handschriften in Nederland.

De portalfunctie zal in de toekomst verder worden uitgebreid door het toevoegen

[p. 54]

van nieuwe databases, tekstedities en gedigitaliseerde handschriften. Daarmee nemen de mogelijkheden om bruikbare selecties op onderdelen en onderwerpen te maken steeds verder toe. Bepaalde groepen handschriften kunnen diepgaander beschreven worden, bibliotheken kunnen hun catalogus uitbreiden en bepaalde literaire genres, zoals gebeden, preken of gezangen, kunnen nader ontsloten en onderzocht worden. De portal vormt ook een geschikte basis voor boekhistorisch onderzoek naar bijvoorbeeld boekbanden, papierhistorie, boekenbezit, leescultuur en collectievorming.

De vraag rijst of het de moeite loont alle Nederlandse handschriften volledig te digitaliseren. Uit oogpunt van conservering en ontsluiting zal dit in de toekomst misschien wel gebeuren. Een nadeel van het middeleeuwse boek ten opzichte van het gedrukte boek is dat het (nog) niet mogelijk is de handgeschreven teksten, met hun vele schriftvarianten en afkortingen, tot een doorzoekbare tekst om te werken via optische tekenherkenning (Optical Character Recognition of ocr). Eigenlijk is dat ook niet erg, want het maken van een teksteditie van een middeleeuwse bron vergt veel expertise en gaat veel verder dan slechts het weergeven van een tekst.

Digitalisering zonder meer is geen tovermiddel. Wanneer in de toekomst grote aantallen digitale afbeeldingen aan mmdc worden toegevoegd, wordt het ook steeds belangrijker deze goed te ontsluiten en daardoor toegankelijk en dus bruikbaar te maken. Een goed voorbeeld hiervan is de online catalogus van de verluchte handschriften in de Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno. Hiervoor is gebruik gemaakt van Iconclass, een classificatiesysteem dat speciaal is ontwikkeld voor de beschrijving van beeldmateriaal en voor iconografisch onderzoek.¹⁵ Deze toepassing heeft mogelijk gemaakt dat gericht kan worden gezocht naar specifieke thema's en onderwerpen in de afbeeldingen, waardoor de raadpleeg- en onderzoeksmogelijkheden van deze collecties sterk zijn uitgebreid. Met mmdc als uitgangspunt zijn er veel mogelijkheden om middeleeuwse handschriften diepgaander te ontsluiten. Omdat er op afzonderlijke teksten gezocht kan worden, is het mogelijk deze te koppelen aan die specifieke delen van verzamelhandschriften of convoluten waarin deze teksten staan. Een zoekactie naar alle bronnen voor een bepaalde tekst kan dan een overzicht met afbeeldingen van die tekst opleveren. Ook onderzoek naar boekbanden uit de middeleeuwen zal profiteren van digitale facsimiles van handschriften. mmdc kan dergelijk onderzoek verder bevorderen door een ontsluiting die specifiek op boekbanden is gericht. Omdat de mmdc vooral globaal op tekstuele eenheden is gericht, is een combinatie met het ontsluiten van codicologische eenheden een van de grootste uitdagingen voor de toekomst.

15 www.iconclass.org.