Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 11

[p. 181]

Willem Heijting
De oude en de nieuwe boekgeschiedenis

[Over:] R.J. Zboray and M. Saracino Zboray, A handbook for the study of book history in the United States. Washington, D.C.: Center for the Book/Library of Congress, 2000. ix, 155 p. isbn 0-8444-1015-2. Prijs $ 15.00.
S.E. Casper, J.D. Chaison and J.D. Groves (ed.), Perspectives on American book history. Artifacts and commentary.
Amherst (etc.): University of Massachusetts Press, in association with American Antiquarian Society, Worcester, Massachusetts, and The Center for the Book, Library of Congress, Washington, D.C., 2002 (Studies in print culture and the history of the book). ix, 461 p., ill., en ill. op cd-rom. isbn 1-55849-316-6. Prijs $ 70.00 (geb.). isbn 1-55849-317-4. Prijs $ 24.95 (paperback).
D. Finkelstein and A. McCleery (ed.), The book history reader. London (etc.): Routledge, 2002. x, 390 p. isbn 0-415-22657-0. Prijs £ 60.00 (geb.). isbn 0-415-22658-9. Prijs £ 17.99 (paperback).

De nieuweling die het terrein van de Nederlandse boekgeschiedenis wilde verkennen, moest het lang stellen zonder de inleidingen en handboeken die men in het algemeen beschouwt als een onmisbare introductie tot een vakgebied. De laatste jaren is hierin verandering gekomen. Sinds 1995 is er de handleiding Drukkers, boekverkopers en lezers in de Republiek van Lankhorst en Hoftijzer, waarvan in 2000 een tweede druk het licht zag.¹ Ook kunnen (aspirant-)boekhistorici hun voordeel doen met hoofdstukken uit Marita Mathijsen, Handboek editiewetenschap.² Daarbij komt sinds kort Bibliopolis. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland, zowel beschikbaar via Internet als (ten dele) in gedrukte vorm.³

De opkomst van deze introducties in de boekgeschiedenis gaat gepaard met een steeds verdergaande spreiding van de vakbeoefening. Naast de opleiding aan de Universiteit van Amsterdam kwam er een in Leiden, terwijl de boekhistorische component zich in de curricula van de andere algemene universiteiten in ons taalgebied allengs duidelijker manifesteert.

1 P.G. Hoftijzer en O.S. Lankhorst, Drukkers, boekverkopers en lezers in de Republiek. Een historiografische en bibliografische handleiding. 2e, herz. en verm. uitgave. Den Haag 2000.

2 M. Mathijsen, Naar de letter. Handboek editiewetenschap. Assen 1995.

3 M. van Delft en C. de Wolf (samenst.), Bibliopolis. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Zwolle 2003. De tekst hiervan vormt de kern van het apparaat dat toegankelijk is via www.kb.nl/bibliopolis (4-1-2004).

[p. 182]

Met dat alles lijkt voor studenten en andere in het vak in te wijden belangstellenden de weg redelijk geëffend te zijn. Maar naar welke bestemmingen gaat die weg eigenlijk? En bereiken we zo wat we de komende tijd met de beoefening van de boekgeschiedenis moeten nastreven? Het wordt tijd voor een ijking, vooral daar de opkomst van nieuwe media leidt tot een herrangschikking waarbij het gedrukte boek in een nieuwe positie belandt. Teneinde de situatie in ons taalgebied te kunnen evalueren heb ik drie recente Amerikaans-Engelse boekhistorische handboeken voor me gelegd. Ik geef hiervan eerst een beknopte recensie, waarbij ik het perspectief aanhoud van het gedrukte boek, functionerend in een door digitale informatie-uitwisseling gedomineerde cultuur. Ik kom zo tot een analyse van de manier waarop het vak zich aandient aan degenen die het zullen beoefenen binnen een vooral door die cultuur bepaald kader. Daaruit volgen overwegingen over de koers die de boekgeschiedenis in deze constellatie zou moeten nemen.

Het lijkt me geen overbodige toegift vooraf aan te geven hoe ik op persoonlijk vlak aankijk tegen de veranderende positie van het gedrukte boek. Jazeker, mijn werkomgeving bestaat uit tienduizenden zeldzame werken, er staat thuis een aardige vakbibliotheek, ik wil daarnaast ook een voorraad bellettrie en nog meer bij de hand hebben en bovendien bezit ik een uitdijende boekenverzameling op enkele door de publieke instellingen veronachtzaamde terreinen. Kortom, de balken kraken, en ik zie dat met genoegen aan. Wie een dermate met boeken verbonden bestaan leidt, zou zich bedreigd kunnen voelen door de voortschrijdende digitalisering van de communicatie. Men vindt dergelijke gevoelens kenmerkend verwoord in de essaybundel van de Amerikaan Sven Birkerts, The Gutenberg elegies. The fate of reading in an electronic age. Birkerts impressies van het noodlot dat zich volgens hem aan het voltrekken is, monden uit in een gepassioneerd ‘Refuse it’.⁴ Als het gaat om de cultuur van het boek, die ten nauwste verweven raakt met de digitale cultuur, valt er voor een professionele boekhistoricus echter niets te weigeren. Het maakt niet uit welke gedaante het voorwerp van onderzoek aanneemt. De boekhistoricus is, zoals iedere wetenschapper, nieuwsgierig, hij observeert, registreert, analyseert en publiceert - en maakt daarbij dankbaar gebruik van alle beschikbare faciliteiten, waarbij de digitale media.

4 S. Birkerts, The Gutenberg elegies. The fate of reading in an electronic age. New York 1955, 229. Oorspronkelijke uitgave 1994.

Een handboek boekgeschiedenis

Het minst recente van de drie boeken die ik ter hand nam, wekt met de titel A handbook for the study of book history in the United States verwachtingen, temeer daar het initiatief om het te schrijven mede uitging van het Centre for the Book van de Library of Congress en de realisatie bevorderd werd door Jonathan Rose als voorzitter van sharp (Society for the History of Authorship, Reading & Publishing). Het werd in de uitwerking van de Zborays een dun boek, met 79 pagina's tekst, gevolgd door een appendix met ‘Some important periodicals for book historians’ (p. 81-83), ‘Notes’ (p. 85-94) en ‘Suggested readings’ (p. 95-145).

[p. 183]

Omslag van The Gutenberg Elegies, Birkerts' pessimistische beschouwing over de toekomst van het lezen in een digitaliserende wereld (paperbackuitgave, New York 1995)

Het tekstgedeelte omvat een inleidend hoofdstuk over het terrein van de boekgeschiedenis, gevolgd door een hoofdstuk ‘How to locate and use sources’ en nog tweeënhalve pagina over ‘The future of book history’. Ik heb geprobeerd uit deze hoofdstukken te destilleren welke opvattingen over de boekgeschiedenis de auteurs voor het voetlicht brengen. Het boek behandelt ‘approaches to book history, primarily in the United States’ en beperkt zich daarbij tot ‘the study of books produced in this country’ (p. 3). Het belang van internet wordt onderkend, maar aangezien ‘most of human history has been intertwined with the history of printed materials’,⁵ beperkt het handboek zich tot dat materiaal. In het hoofdstukje over de toekomst van de boekgeschiedenis wordt aan de beoefening daarvan een ethisch label gehangen: ‘Even an awareness of the important role print culture has played in American life helps to sustain it in the face of threats of new technologies, poor adult reading comprehension, and, above all, a pervasive sociocultural malaise, even apathy, over the fate of learning.’ (p. 77). De toekomst van de boekgeschiedenis ligt dan, aldus de auteurs, in een goede synthese van het werk van deeldisciplines, een verdere ontwikkeling van het leesonderzoek en benutting van de door computers geboden faciliteiten. Met haar bijdrage aan ‘the history of meaning’ blijft de boekgeschiedenis van belang in ‘the electronic information age’ (p. 79), vooral dankzij het feit dat alleen de vijf eeuwen oude drukkunst zich leent voor longitudinaal onderzoek.

5 Enkele regels verder drukken de auteurs zich nog sterker uit: ‘(...) in the history of the United States as a nation, books and other print materials are the most prevalent and articulate artifacts’ (p. 3-4).

[p. 184]

Het hoofdstuk ‘How to locate and use sources’ en de aansluitende ‘Suggested readings’ vormen de substantie van het boek. Merkwaardig zijn de inleidende woorden: ‘Essential sources for the history of the book are surprisingly abundant and easily accessible, yet they are little used, except by librarians and other specialists.’ (p. 13). Laat dit onhandig geformuleerd zijn - dit boek is immers bedoeld voor aanstaande specialisten? -, de informatie die dan volgt over de deelgebieden van het vak stelt volstrekt teleur. Een schrijnend voorbeeld vormt de paragraaf over ‘Books as artifactual and documentary evidence’, waarin het bibliografisch onderzoek aan de orde komt. ‘To look at a book for its binding (it is permissible in this case to judge a book by its cover!), the type-face used, or the paper on which the type printed the words, is to perform the work of an analytical bibliographer.’ (p. 47-48). Wil de analytisch bibliograaf opstaan die zich herkent in deze definitie? ‘Early books also contain “signatures” - not autographs, but directions (running vertically at the bottom of pages) to the bookbinder for folding the printed paper that makes up the pages in a book.’ (p. 48). Commentaar overbodig. En zo gaat het door.⁶ De Zborays hadden voor deze materie overigens kunnen terugvallen op een recente handleiding, uitgegeven door The Modern Language Association of America.⁷ De lijst met ‘Suggested readings’ weerspiegelt de inconsistente benadering van het vakgebied. Daarbij worden de voor het vak relevante websites genegeerd,⁸ in een leerboek uit 2000 toch wel een omissie.

Ik stel vast dat dit boek niet aan de verwachtingen voldoet. De onwetenschappelijke aspecten in de opstelling van de auteurs - angst voor de teloorgang van een geprefereerde leescultuur en daarmee van een bindend element van de Amerikaanse identiteit - remmen de nieuwsgierigheid af. Dit handboek verschaft niet alleen voor een deel onjuiste informatie, het is ook ongeschikt om de opkomende generatie te winnen voor de beoefening van de boekgeschiedenis.

6 Ik ga in deze beknopte recensie hierop verder niet in. Dit onderdeel is uitvoerig gerecenseerd door D. Traister, in: The papers of the Bibliographical Society of America, 62 (2002), 310-315, wiens oordeel ik onderschrijf.

7 W.P. Williams and C.S. Abbott, An introduction to bibliographical and textual studies. 3rd edition. New York 1999.

8 Ik denk aan websites als die van sharp, www.sharpweb.org (4-1-2004) en van Book History Online, www.kb.nl/kb/resources/frameset_kb.html?/kb/bho/ (4-1-2004).

‘Artefacten’ uit de boekgeschiedenis

Perspectives on American book history is samengesteld om te voldoen aan de behoefte die ontstond ‘as American book history moved out of the archive and scholarly journal and into the classroom’ (p. vii). Centraal in de conceptie van dit lijvige en goed vormgegeven boek staan ‘artifacts’, dat wil zeggen bronnen uit de Amerikaanse boekgeschiedenis, in de vorm van tekstfragmenten uit brieven, egodocumenten, archiefstukken, boeken en tijdschriften. Deze artefacten zijn chronologisch en thematisch gegroepeerd in hoofdstukken, elk voorzien van een inleiding, toelichtingen, afbeeldingen, bronvermeldingen, een lijst van de aangehaalde literatuur en van aanbevolen literatuur. Deze opzet resulteerde in een stimulerend leerboek met als een van de aantrekkelijkste aspecten de

[p. 185]

presentatie aan beginners in het vak van bronteksten waarvan vele onmiddellijk het verlangen oproepen om het onderwerp verder uit te spitten: precies wat een docent met zijn studenten wil bereiken! Een waardevolle verrijking vormt de bij het boek gevoegde cd-rom, bestemd vooral ‘for classroom use’, waarop een kleine 200 extra afbeeldingen met toelichting. Deze afbeeldingen zijn ingedeeld volgens de hoofdstukindeling van het boek, maar men kan tevens op onderwerp zoeken. Ook is er een sectie met ‘Links to online newspaper and newspaper history sites’. De navigatie op de cd-rom, met behulp van een webbrowser, verloopt geriefelijk.

‘Innocence abroad in search of a copyright’, spotprent van Thomas Nast naar aanleiding van de strijd voor internationaal kopijrecht (in Harper's Weekly, 1882), een van de vele sprekende afbeeldingen uit Perspectives on American book history

Het inleidende hoofdstuk ‘Texts for the times’ door R.A. Gross (p. 1-16) situeert het terrein van de boekgeschiedenis tussen de communicatierevolutie van de vijftiende eeuw, toen de gedrukte codex zijn intrede deed, en de huidige revolutie, waarin de computer en internet het einde van de dominantie van de drukpers inluiden. Aan het begin van die laatste revolutie had de boekgeschiedenis nog maar net erkenning gekregen als een voor de sociale en culturele geschiedenis onmisbare discipline, dankzij het werk van pioniers als Lucien Febvre, Henri-Jean Martin, Elizabeth Eisenstein en Robert Darnton. We moeten ons dus nu, juist als het vak een hoogtepunt heeft bereikt, afvragen of het nog wel een toekomst heeft. De redacteurs stellen deze netelige vraag aan de orde in het afsluitende hoofdstuk ‘The once and future book’ (p. 435-440). Het antwoord is positief:

[p. 186]

‘Armed with our knowledge of the history of the book in America, of the place and importance of print culture in the United States, we can approach the present and the future with a clearer sense of how to interpret it, with an informed understanding of how present trends have roots in the past.’ (p. 440). Met deze woorden over de doelstelling die er voor een nieuwe lichting van boekhistorici zou kunnen overblijven - het verklaren van actuele ontwikkelingen aan de hand van historische informatie - eindigt Perspectives on American book history. Hiermee stelt dit leerboek zich traditioneel en defensief op tegenover de huidige communicatierevolutie. De vooruitstrevende educatieve opzet doet daar niets aan af.

Een boekhistorische reader

Zo aantrekkelijk en eigentijds als Perspectives on American book history is vormgegeven, zo streng en zuinig komt The book history reader van Finkelstein en McCleery over. De enige troost is dat het alternatief bij het ontbreken van een reader - een map met fotokopieën - altijd nog minder aantrekkelijk is.

De samenstellers selecteerden uit de vakliteratuur 28 teksten, geschreven door grootheden als Robert Darnton, D.F. McKenzie, Roger Chartier, Pierre Bourdieu, Walter Ong, Elizabeth Eisenstein, Jonathan Rose en diverse hier te lande minder bekende specialisten. Engelstalige en, in mindere mate, Franse auteurs bepalen het beeld. De teksten zijn ingedeeld in vier secties, elk voorzien van een inleiding (‘What is book history?’, ‘From orality to literacy’, ‘Commodifying print: Books and authors’, ‘Books and readers’). De selectie wordt niet toegelicht, hetgeen ik als een gemis beschouw, zoals ook het ontbreken van informatie over de auteurs. De lezer van een reader heeft immers een handreiking nodig om de auteurs en hun teksten te kunnen plaatsen binnen het voor hem nog onbekende vakgebied. De structuur van de reader compenseert dit gemis slechts ten dele.

Ook in editietechnische zin vertoont het werk van de samenstellers manco's. Het vergt nogal wat speur- en bladerwerk om vast te kunnen stellen aan welke bron een tekst is ontleend en wat de status van deze bron is: een artikel, een hoofdstuk uit een boek, de originele tekst dan wel een bestaande of voor deze gelegenheid gemaakte vertaling. Diverse teksten zijn ook nog eens drastisch ingekort, zonder enige toelichting van editoriale zijde.⁹

Het past bij deze onderwaardering van de tekstoverlevering dat de reader volledig voorbijgaat aan de analytische bibliografie. De samenstellers verwijzen aan het begin van de inleiding van de eerste sectie wel naar de inbreng van Greg, McKerrow en Bowers, maar doen die af als ‘a preoccupation with the physical materiality of books’ (p. 7). De reader bevat dan ook geen enkele tekst uit hun school. Erg krachtig vertegenwoordigd

9 De inkortingen zijn aangegeven met.... Ik heb niet gecontroleerd of de teksten voor het overige correct zijn overgenomen. Ik signaleerde een vergissing op p. 69 in noot 1 van de bijdrage van Adrian Johns, waar verwezen wordt naar ‘below, pp. 10-11’, wat niet de paginering is van de reader, maar van de bron, A. Johns, The nature of the book. Print and knowledge in the making. Chicago (etc.) 1998. Bij deze controle bleken de in de reader afgedrukte pagina's de eerste helft te vormen van een hoofdstuk, informatie die de lezers wordt onthouden.

[p. 187]

is daarentegen de literatuurwetenschappelijke invalshoek, al doet dat vermoedelijk recht aan de huidige realiteit van de boekgeschiedenis. Van een literatuurwetenschappelijk overwicht is vooral sprake in de twee laatste secties. Andere dan literaire auteurs en hun lezers komen nauwelijks aan bod.

Hoe kijken Finkelstein en McCleery aan tegen de beoefening van de boekgeschiedenis in een digitale cultuur? Net als Casper c.s. in Perspectives wijzen zij op Febvre en Martin als de voormannen van de moderne boekgeschiedenis (p. 2), en ook zij zien het einde van de dominantie van het boek als een legalisatie van de beoefening van de boekgeschiedenis (p. 3). Zij gaan echter een stap verder door de stabiliteit van de tekst, lang beschouwd als kenmerkend voor het gedrukte boek, niet meer centraal te stellen. Het is nu de uitdaging, zo stellen zij, om het boek te bestuderen in een context van instabiele teksten, typerend voor een digitale omgeving. Men moet de boekgeschiedenis daartoe beschouwen ‘as an integral part of the history of human communication’ (p. 3). Ik noteer dat hieruit voortvloeit dat het zwaartepunt van de vakbeoefening verschuift van de trefwoorden ‘boek’ en, in kernachtig Engels, ‘print culture’, naar de ruimere begrippen ‘tekst’ en ‘communicatie’.

Biedt deze visie de boekhistoricus meer armslag dan de vooringenomen houding van de Zborays en de defensieve opstelling van Perspectives, toch kan het oordeel niet onvermengd positief zijn. Deze reader verschaft slechts op onderdelen een bruikbare entree in de boekgeschiedenis, en dat alleen voor de zeer kritische lezer.

Het Amerikaanse onderwijsaanbod

Op het eerste gezicht ziet de situatie er voor de Amerikaanse student boekgeschiedenis zorgelijk uit. Drie recente handboeken, die niet zomaar door andere vervangen kunnen worden, schieten als leermiddel tekort, houden geforceerd halt voor de digitale cultuur, of vertonen beide defecten. Maar misschien valt het allemaal mee als we kijken naar de praktijk van het onderwijs. Wij kunnen die redelijk overzien dankzij een op de sharp-site gepubliceerd overzicht van meer dan dertig cursussen boekgeschiedenis, waarvan de helft een breed deel van het terrein bestrijkt.¹⁰ Inderdaad kan men zich in de Verenigde Staten bij diverse instellingen grondig in het vak laten inwijden. Ik kom nu niet met een vergelijkend onderzoek - het overzicht wordt eenieder aanbevolen die zich bij het opzetten van boekhistorisch onderwijs wil laten inspireren - maar stel vast dat de leerboeken van de Zborays en van Finkelstein/McCleery het hoge niveau van diverse cursussen niet halen. Maar als het gaat om het gedrukte boek versus de digitale revolutie komt uit de leerstof zoals aangeboden in de syllabi dezelfde onvaste houding naar voren als uit de leerboeken. Men vraagt zich aarzelend en soms angstig af wat de impact is van de digitale cultuur op die van het boek, of er nog wel een toekomst is voor het

10 ‘Teaching resources in the history of print culture’, www.sharpweb.org/index.html#teaching (4-1-2004), met links naar de geïnventariseerde syllabi. Dit overzicht valt voor een deel samen met een (in beperkte kring verspreide) gedrukte versie: T. Belanger and D. Traister, H-90 Teaching the history of the book. Course syllabi collection. [Charlottesville, va], University of Virginia Rare Book School, 2003.

[p. 188]

gedrukte boek en wat de legitimatie is voor de beoefening van de boekgeschiedenis. Een herbezinning op de koers van het vak en de te hanteren methodes blijft achterwege.

Een (overigens degelijke) cursus die deze trend goed weergeeft, is die van J.C. Morrison (Harvard University), wiens centrale vragen luiden: ‘What have been the cultural and social impacts of writing, printing and publishing through the ages? What changes are taking place in publishing today as a result of its digitalization and the intense competition with other media? Are we now experiencing the demise of literacy, or are we on the verge of a new era of revitalization through emerging technologies? What is the future of the book?’¹¹ Met een beroep op Ong krijgt ook het geschreven boek een plaats in de boekgeschiedenis (het schrift is immers evenals de druk een ‘technologisering’ van het woord),¹² maar Morrison betrekt de ‘new forms of non-sequential information retrieval’ vooral bij de cursus ‘[to] engage the current debate on the future of literacy in a multimedia age.’ Ik betwijfel of de boekgeschiedenis dit als een roeping zal blijven ervaren.

11 courses.dce.harvard.edu/~humae105/Syllabus/index.html (4-1-2004).

12 W.J. Ong, Orality and literacy. The technologizing of the word. London (etc.) 1988.

De situatie in Nederland

Van de aan het begin genoemde Nederlandse leermiddelen is het Handboek editiewetenschap van Mathijsen, verschenen in 1995, het oudste. Dit noemt wel de mogelijkheid dat toekomstige edities slechts als computerbestanden uitkomen,¹³ maar dat dergelijke edities voorwerp van onderzoek zouden kunnen zijn, ligt dan nog achter de horizon.¹⁴ Vijf jaar later besteedt het handboek Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek,¹⁵ evenknie van het besproken werk van de Zborays en glansrijk de beste van de twee, in het historiografisch overzicht evenmin aandacht aan de digitale revolutie. Kennelijk verdiende een eventuele invloed daarvan op de beoefening van het vak ook toen nog geen bespreking.

Bibliopolis heeft de primeur van een geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland, althans van een gedetailleerd, maar sober ingevuld raamwerk daarvoor. Helaas rekende de redactie het niet tot haar taak aan te geven welke opvattingen over de geschiedschrijving ten grondslag liggen aan dit werk. Men treft, in de beide verschijningsvormen,¹⁶ alleen de constatering aan dat er twee benaderingen zijn, de Angelsaksische en de Franse.¹⁷ De begrenzing van het werkterrein, die uitsluiting van het handgeschreven boek en van het overgrote deel van de Zuid-Nederlandse boekgeschiedenis met zich meebrengt, heeft vooral een pragmatische achtergrond. Daar echter het al of niet doorvoeren van dergelijke beperkingen kan samenhangen met opvattingen over en

13 Mathijsen, Naar de letter, 407.

14 Inmiddels zijn talrijke literaire teksten beschikbaar via de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren, www.dbnl.org/ (4-1-2004) en het Project Laurens Jz Coster, cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/ (4-1-2004), een navolging van het Project Gutenberg, www.gutenberg.net/index.shtml (4-1-2004), dat teksten in diverse talen aanbiedt.

15 Zie noot 1.

16 Zie noot 3.

17 Van Delft, Bibliopolis, 8.

[p. 189]

het feitelijk resultaat van de geschiedschrijving, valt het te betreuren dat de redactie terzake geen activiteiten heeft ontplooid.

Sommige auteurs van Bibliopolis betrekken de digitale cultuur bij hun verhaal. Zo signaleert men de opkomst van digitale uitgeversproducten, al dan niet on line toegankelijk, maar stelt vast: ‘Het lezen van teksten op internet valt vooralsnog buiten de onderzoeken naar lezen als vrijetijdsbesteding.’ Bibliopolis eindigt met wat inmiddels een topos is in de recente vakliteratuur: de vraag of het boek ook de eenentwintigste eeuw zal overleven.¹⁸

Het onderwijs in de boekgeschiedenis zoals verzorgd door de Universiteit van Amsterdam en die te Leiden bevestigt het onbestemde beeld dat uit de handboeken naar voren komt. In de Amsterdamse opleiding Boekwetenschap en Handschriftenkunde heeft het thema ‘boekcultuur versus digitale cultuur’ geen herkenbare plaats.¹⁹ De Leidse Afstudeervariant Boekwetenschap neemt daarentegen duidelijk positie in: ‘Met de razendsnelle opkomst van het World Wide Web voldoet de definitie “wetenschap van de geschiedenis van het gedrukte boek” niet meer. In Leiden kijkt de Boekwetenschap zowel vooruit, naar de digitale ontwikkelingen, als achteruit, naar de handschrifttraditie van de lange periode voor de uitvinding, in het midden van de 15^e eeuw, van het drukken van boeken met losse loden letters door Johannes Gutenberg. [Het gaat dus om] de studie van de overdracht van op een of andere manier vastgelegde tekst: vastgelegd in handschrift (kleitablet, papyrus, codex, etc), boekdruk of zulke digitale informatiedragers als de diskette, cd-rom of de servers van het World Wide Web.’²⁰ Vanuit zijn standplaats Leiden laat de Tiele-hoogleraar Paul Hoftijzer dan ook weten het cultuurpessimisme van Birkerts en anderen niet te delen: ‘Laat maar komen wat komt, ik ben er niet bang voor.’²¹

Het achterliggende principe van de ‘Leidse’ visie valt af te leiden uit enkele artikelen van Adriaan van der Weel. Aan de basis staat de constatering dat handschrift, druk en Internet verschillende media zijn, met als gemeenschappelijk kenmerk dat ze in dienst staan van de overdracht van tekst.²² Zich beroepend op McKenzie concludeert Van der Weel dan ‘that electronic developments in textual transmission must be regarded as a natural extension of book history.’ De boekgeschiedenis is ‘a continuum from manuscript to electronic textual transmission, in an intellectual history context’.²³ Hieruit volgt, aldus Van der Weel in een latere publicatie, dat ‘we should contemplate the possibility that book historians will widen their role to become “historians of the transmis-

18 Van Delft, Bibliopolis, 221, 223, 244 (citaat), 254.

19 Informatie over deze opleiding: cf.hum.uva.nl/bookmaster/ (4-1-2004).

20 www.let.leidenuniv.nl/wgbw/Voorlichting/index.html (4-1-2004). Informatie over deze opleiding: www.boekwetenschap.leidenuniv.nl/ (4-2-2004). Zie ook: A. van der Weel, ‘The Leiden Centre for the book: Towards a programme of studies in textual transmissions’, in: Leipziger Jahrbuch zur Buchgeschichte 9 (1999), 379-383.

21 K. van der Hoek, ‘“Het is een trendy vak geworden”. Paul Hoftijzer over de Nederlandse boekwetenschap’, in: Nieuw letterkundig magazijn 21 (2003), 26-30.

22 A. van der Weel, ‘De digitalisering van het woord’, in: De boekenwereld 16 (1999-2000), 73-80.

23 A. van der Weel, ‘The communications circuit revisited’, in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 8 (2001), 13-25: 25; D.F. McKenzie, Bibliography and the sociology of texts. Cambridge 1999. Bevat ‘Bibliography and the sociology of texts’ (in 1986 verschenen als The Panizzi lectures 1985) en ‘The sociology of a text: Oral culture, literacy, and print in early New Zealand’ (oorspronkelijk verschenen in 1984); een Nederlandse vertaling door B. Dongelmans en A. van der Weel verscheen in 2004 te Leiden onder de titel Bibliografie en de sociologie van teksten.

[p. 190]

sion of text”’.²⁴ Hiertegen zou kunnen worden aangevoerd ‘that this is stretching the definition of a book out of all proportion’. Maar als de overdracht van tekst ons onderwerp is, dan is er geen reden om plotseling halt te houden ‘when paper gives way to computers’.²⁵

Een ‘Amsterdams’ geluid is vastgelegd in de Tiele-lezing 2003 van Frans Janssen, Verleden en toekomst van het gedrukte boek.²⁶ Janssen plaatst niet de studie van de tekstoverdracht op de voorgrond, maar het onderzoek van het boek als artefact. De uitvinding van Gutenberg moet opgevat worden als de verbetering van een bestaand medium en is in Janssens visie minder revolutionair dan de overgang van boekrol naar codex. De komst aan het eind van de twintigste eeuw van de digitale media betekent wel een ommekeer, maar de echte mediarevolutie moet nog beginnen. De digitale media komen in dit betoog dan ook niet aan de orde als mogelijk object van (boek)historisch onderzoek. Vooralsnog moeten we het doen met de conclusie ‘dat we ons (nog) in het grafische tijdperk bevinden’. Ook de digitale media zijn immers in essentie grafisch van aard.²⁷

24 A. van der Weel, ‘Is a book still a book when it is not a printed artefact?’, in: Logos 14 (2003), 22-26: 23.

25 A. van der Weel, ‘From bibliography to book studies’, in: The European English messenger 11 (2002), nr. 2, 34-37: 35.

26 F.A. Janssen, Verleden en toekomst van het gedrukte boek. Zutphen (etc.) 2003 (Tiele-lezing 2003).

27 Janssen, Verleden en toekomst, 21.

Wat is boekgeschiedenis?

Cultuurpessimisme, het einde van het boek, definities van boekgeschiedenis waarin het boek niet meer voorkomt... De beoefenaren van het vak lijken de kluts kwijt zijn. Het wordt nodig terug te gaan naar de basis, de vraag te stellen wat ‘boekgeschiedenis’ moet inhouden en te bezien of de vraagstelling onze nieuwsgierigheid kan prikkelen en een nieuwe generatie kan enthousiasmeren.

Om te beginnen moeten we afstand nemen van de onwetenschappelijke elementen die blijkens de hier behandelde handboeken en syllabi het vak ver binnengedrongen zijn. De boekgeschiedenis is er niet om de toekomst te voorspellen, gevoelens van nationale saamhorigheid te versterken, nieuwe technologieën in toom te houden of de teloorgang van een onmisbaar geachte vorm van geletterdheid tegen te gaan. De discipline is weliswaar zelf een cultuuruiting en haar voortbestaan hangt dus mede af van de loop die de cultuur neemt, maar toch kan ze aspecten van die cultuur slechts descriptief en analyserend tegemoet treden. Alleen met zo'n instelling kunnen we onbevooroordeeld de vraag onder ogen zien wat boekgeschiedenis moet zijn. Ik schets een beeld van het actuele denken over de identiteit van het vak, lever daarbij commentaar en trek vervolgens mijn conclusies.

In eerste instantie komen we terecht bij de publicatie van Robert Darnton, ‘What is the history of books?’, waarin hij zijn inmiddels vermaarde communicatiecircuit introduceerde.²⁸ Darnton definieert boekgeschiedenis als ‘de sociaal-culturele geschiedenis van de communicatie via het gedrukte woord’. De doelstelling is ‘inzicht te verwerven in de manier waarop ideeën in druk werden doorgegeven en hoe confrontatie met het gedrukte woord denken en gedrag van de mens in de laatste vijfhonderd jaar heeft beïn-

28 R. Darnton, ‘What is the history of books?’, in: K.E. Carpenter (ed.), Books and society in history. Papers of the Association of college and research libraries Rare books and manuscripts preconference, 24-28 June, 1980, Boston, Massachusetts. New York (etc.) 1983, 3-26; Nederlandse vertaling: ‘Wat is de “geschiedenis van het boek”?’, in: R. Darnton, De kus van Lamourette. Bespiegelingen over mentaliteitsgeschiedenis. Amsterdam 1990, 103-125, 304-309.

[p. 191]

vloed’. Men kan dit onderzoeksterrein op verschillende manieren opvatten, ‘maar over het algemeen gaat het om boeken sinds de tijd van Gutenberg’.²⁹ Darnton relativeert deze beperking enigszins als hij aan het eind van zijn betoog aangeeft dat het tweerichtingsverkeer bij de ontmoeting van orale verhaaltradities en het gedrukte woord impliceert ‘dat men boeken moet bestuderen in relatie tot de andere media’.³⁰

De boekgeschiedenis is volgens Darnton interdisciplinair ‘doordat een aantal verschillende disciplines op het gebied van communicatie elkaar tegenkwam bij een gemeenschappelijke problematiek’. Zo ontstond een kring van toegewijden, die elkaar herkenden ‘aan een bepaalde glans in het oog’. Men bewerkte ‘een van de weinige terreinen van de humaniora waar nog sprake is van expansiedrift, groei en frisse wind’. Darntons schema diende om deze ontwikkeling theoretisch te onderbouwen: ‘Om enige afstand te nemen van deze op hol geslagen interdisciplinaire situatie, en om het onderwerp als geheel te kunnen zien, is het misschien raadzaam een algemeen model te ontwerpen ter analyse van de manier waarop boeken ontstaan en door de maatschappij verspreid raken.’³¹

Een zwakke plek in Darntons visie is de uitsluiting van het handschrift. Wie, bijvoorbeeld, de zestiende-eeuwse epistolaire cultuur bestudeert, ziet hoe de uitwisseling van geschreven brieven interfereert met de verspreiding van gedrukte versies van diezelfde brieven zodra ze nieuwswaarde hebben. Iets dergelijks geldt voor de geschreven nieuwstijdingen en de eerste gedrukte voorlopers van de kranten. Maar vooral de uitsluiting van de handgeschreven codex is geforceerd. Indien er al een verschil is tussen het geschreven en het gedrukte boek - van het laatste kunnen gemakkelijker oplagen worden aangemaakt - is dit niet van principiële aard.³²

Dat het buiten beschouwing laten van de orale cultuur eveneens een zwakke stee vormt in zijn schema, signaleerde Darnton zelf al. De praktijk wijst immers in een andere richting. Uit mijn eigen onderzoek naar de overdracht van ideeën bij de eerste Nederlandse evangelisch gezinden in de zestiende eeuw kwam naar voren dat het gesprek, de oraliteit, bij deze overdracht centraal stond. Het boek was meestal wel aanwezig bij de contacten tussen de geïnteresseerden in de nieuwe religie (van wie velen niet konden lezen), en vervulde de rol van katalysator. Bij deze wisselwerking was overigens ook beeldmateriaal betrokken.³³

Een verwant voorbeeld vinden we in McKenzie's onderzoek naar het begin van de drukkunst in Nieuw-Zeeland, tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw, toen de autochtone bevolking nog maar net begonnen was aan de overgang van een orale cultuur naar een schriftcultuur. Geconfronteerd met de wisselwerking tussen de drie

29 Darnton, ‘Wat is de “geschiedenis van het boek”?’, 103.

30 Ibidem, 124.

31 Ibidem, 103-105.

32 Vergelijk Janssen, Verleden en toekomst, 11-12.

33 W. Heijting, ‘“Ziet daer staedt ghescreven ende 't es zo”. Het boek en de overdracht van ideeën bij de eerste Nederlandse evangelisch gezinden’, in: M. Bruggeman e.a. (red.), Mensen van de Nieuwe Tijd. Een liber amicorum voor A.Th. van Deursen. Amsterdam 1996, 14-28.

[p. 192]

media (oraliteit, schrift en druk) lardeerde McKenzie zijn onderzoeksverslag met een pleidooi voor een verruiming van het terrein van de bibliografie (dat wil zeggen de boekgeschiedenis). Hij kon niet uit de voeten met de gangbare definitie ‘the study of books as physical objects’ en stelde het begrip tekst centraal: ‘I myself cannot help but see texts, their distinct versions, their different physical modes, and their comprehension in social contexts - in a word, the sociology of texts - as the substance of bibliography.’³⁴ Kort daarna kwam McKenzie met een publicatie waarin hij deze gedachte verder uitwerkte. Daarbij kreeg het begrip tekst een ruime lading: ook visuele en kwantitatieve informatie valt daaronder. De boekhistoricus onderzoekt dan de overdracht van tekst, inclusief de productie en receptie.³⁵

Aanvaardt men deze ruime opvatting van de boekgeschiedenis, dan behoort, zoals Finkelstein/McCleery en Van der Weel vaststelden, ook het onderzoek naar de elektronische overdracht van tekst tot haar taak. Deze gedachte was al in daden omgezet door Frédéric Barbier en Catherine Lavenir met hun boek Histoire des médias: de Diderot à Internet (1996), waarin het boek een rol speelt temidden van de andere media. Barbier werkte het boekhistorische aspect nader uit in zijn Histoire du livre (2000).³⁶ In het eerste boek houden de auteurs zich aan de klassieke definitie: ‘nous entendrons donc par médias toute structure socialement instituée de communication, puis, par extension, le support de cette dernière.’³⁷ Barbier begreep onder het begrip boek ‘tout objet imprimé, indépendamment de sa nature, de son importance et de sa périodicité, ainsi que tout objet portant un texte manuscrit et destiné, au moins implicitement, à une certaine publicité.’³⁸. Iets duidelijker nog is de opstelling van Asa Briggs en Peter Burke, die in 2002 kwamen met A social history of the media. From Gutenberg to the Internet. De media, waarvan het boek er één is, moeten opgevat worden als een systeem, een systeem dat permanent in beweging is. Gewoonlijk worden de bestaande media niet door nieuwe verdrongen, maar ze blijven naast elkaar actief in een onderlinge wisselwerking.³⁹

Deze mediahistorici gaan met hun opvattingen niet alleen verder dan Darnton, maar ook dan Eisenstein. Terwijl de laatste het gedrukte boek neerzet als een autonome kracht,⁴⁰ benadrukt Barbier de wisselwerking tussen de media en de maatschappij waarin ze functioneren: ‘Les médias sont autant le reflet des sociétés dans lesquelles ils naissent que l'agent de leurs transformations.’⁴¹ Onderzoekers beoordelen de opkomst van de digitale communicatie op dezelfde manier. Jay Bolter, die aanvankelijk een deter-

34 D.F. McKenzie, ‘The sociology of a text: Orality, literacy and print in early New Zealand’, in: The library, 6th series 6 (1984), 333-365: 333, 365. Deze passages zijn niet herdrukt in Bibliography and the sociology of texts.

35 McKenzie, ‘Bibliography and the sociology of texts’.

36 F. Barbier & C.B. Lavenir, Histoire des médias: de Diderot à Internet. Paris 1996; F. Barbier, Histoire du livre. Paris 2000. Zie ook: Chr. Vandendorpe, Du papyrus à l'hypertexte. Essai sur les mutations du texte et de la lecture. Paris 1999.

37 Barbier/Lavenir, Histoire des médias, 5.

38 Barbier, Histoire du livre, 7.

39 Inmiddels herdrukt: A. Briggs and P. Burke, A social history of the media. From Gutenberg to the Internet. Cambridge (etc.) 2003, 5 en met name 68: ‘As has been shown, the old media of oral and manuscript communication coexisted and interacted with the new medium of print in early modern Europe, just as print, now an old medium, coexists with television and the Internet in the early twenty-first century.’

40 E. Eisenstein, The printing press as an agent of change. Communications and cultural transformations in early-modern Europe. Cambridge (etc.) 1985. Oorspronkelijke uitgave 1979.

41 Barbier/Lavenir, Histoire des médias, 339; Vergelijk Briggs/Burke, A social history of the media, 22-23.

[p. 193]

ministische visie aanhing (‘technologies of writing as autonomous agents’), kwam daarop terug en erkende ‘that writing technologies do not alter culture as if from the outside, because they are themselves a part of our cultural dynamic. They shape and are shaped by social and cultural forces.’⁴² Inzichten in de huidige communicatierevolutie leggen eens te meer bloot dat Eisensteins fixatie op de drukpers de achillespees is van haar verder zo sterke boek. Vanzelfsprekend grijpt Eisensteins criticus Adrian Johns dit punt aan: ‘In her work, printing itself stands outside history. The press is something “sui generis”, we are told, lying beyond the reach of conventional historical analysis.’⁴³ Johns stelt daar tegenover, zoals hij het in een voortgezette polemiek verwoordde: ‘print is conditioned by history as well as conditioning it’.⁴⁴

De ruime opvatting van boekgeschiedenis, waarbij niet het boek als artefact maar de overdracht van tekst centraal staat, ongeacht de ‘drager’, heeft meer consequenties. Hier wil ik vooral de aandacht vestigen op de noodzaak tot een herwaardering van de analytische bibliografie. Hoewel de stabiliteit van de tekst het best gewaarborgd lijkt te zijn door het gedrukte boek, waren het onderzoekers van dit medium die het specialisme van de analytische bibliografie ontwikkelden. Dit specialisme maakt het mogelijk verband te leggen tussen het afgedrukte eindresultaat en de toegepaste technieken. Op deze manier kunnen de tekstoverlevering en de onregelmatigheden die zich bij het drukken voordoen, in kaart gebracht worden. De analytische bibliografie werd een van de peilers van de boekgeschiedenis en floreerde een halve eeuw, maar heeft (zoals ook blijkt uit de gerecenseerde boeken) deze positie verloren. Als men echter de tekstoverdracht vanaf de orale cultuur tot en met Internet gaat onderzoeken, wordt de instabiliteit van teksten een onontkoombaar vraagstuk. De analytische bibliografie zal weer uit de kast moeten komen en aangepast moeten worden om dienst te kunnen doen bij het onderzoek van uiteenlopende media.⁴⁵

Tot slot zal een ruime opvatting van de boekgeschiedenis in het algemeen de studie vergemakkelijken van overeenkomstige verschijnselen die zich voordoen in verschillende media. Ondanks talrijke contacten over en weer is er zelfs tussen nauw verwante gebieden als de handschriftkunde en de boekgeschiedenis nog steeds zoiets als een waterscheiding, wat de onderzoeksresultaten geen goed doet. Hoeveel groter zal de schade zijn als de boekhistorici ook de digitale media tot een no go area uitroepen? In elk geval zullen langlopende ontwikkelingen die in verschillende media hun beslag krijgen slecht onderzocht worden. Een voorbeeld vormt de voortgaande ontsluiting van teksten, en daarmee van kennis, door middel van nummeringen (pagina's, hoofdstukken, paragrafen, enzovoort), indexen, registers en de structurering van websites. Daarnaast is er de ontwikkeling van allerlei vormen van paratext: inleidingen, voorwoorden, glossen, commentaren, marginalia, enzovoort, en de parallellen daarvan op Internet. Samenhangend met deze twee zijn er de steeds complexere verwijzingssystemen, waarvan de voetnoot en de hyperlink de bekendste zijn. Wie nalaat bij het onderzoek naar dergelijke ontwikkelingen alle relevante media te betrekken, komt niet tot het juiste inzicht.

42 J.D. Bolter, Writing space. Computers, hypertext, and the remediation of print. 2nd edn. Mahwah, nj (etc.) 2001, xiii.

43 A. Johns, The nature of the book. Print and knowledge in the making. Chicago (etc.) 1998, 19.

44 A. Johns, ‘How to acknowledge a revolution’, in: The American historical review, 107 (2002), 106-125: 125.

45 Vergelijk Williams/Abbott, An introduction to bibliographical and textual studies, 65-67.

[p. 194]

De nieuwe boekgeschiedenis

De digitale revolutie heeft de boekgeschiedenis in een identiteitscrisis gebracht. Als we mogen afgaan op de hier besproken leerboeken en syllabi, is dat de conclusie. In een zekere beslotenheid had het vakgebied zich ontwikkeld tot een als zelfstandig ervaren wetenschapsgebied, maar door de opkomst van de elektronische media verloor de drukkunst haar vanzelfsprekende dominantie en opeens stonden in verschillende richtingen de deuren weer open. De beste tijd van de ‘oude’ boekgeschiedenis, de tijd waarin de toegewijden elkaar volgens Darnton herkenden ‘aan een bepaalde glans in het oog’,⁴⁶ was voorbij.

Een uitweg die zich aandiende - ik beschreef het hierboven - is de uitbreiding van de boekgeschiedenis tot het gehele terrein van de communicatie- en mediageschiedenis, met bijzondere aandacht voor de overdracht van tekst in enge zin. Het onderzoek van het boek als artefact zou moeten opgaan in dat grote werkterrein. De methoden van de boekgeschiedenis zouden ook daarop van toepassing blijven, eventueel in aangepaste vorm.⁴⁷

Ik geloof dat dit niet de weg is die leidt naar een ‘nieuwe’ boekgeschiedenis. In de eerste plaats is het onjuist als we het boek - de codex - niet heel duidelijk definiëren als een van de afzonderlijke media. Het boek, een van de spelers in het ‘systeem’ van de media, heeft zijn eigen geschiedenis, wetmatigheden, technieken en problemen. Het verrichten van onderzoek daarnaar is en blijft een afzonderlijk specialisme. In de tweede plaats lijkt het mij ondenkbaar dat de boekgeschiedenis het complete terrein van de communicatie- en mediageschiedenis zou kunnen annexeren en dan ook nog vakkundig werk afleveren. Ook is het beter, en juister, om te erkennen dat de boekgeschiedenis geen zelfstandige wetenschap is, maar een op het artefact boek gerichte bundeling van disciplines zoals de letterkunde, de geschiedenis en de sociologie.

De nieuwe boekhistoricus kan dus wel zijn specialisme blijven beoefenen, maar moet meer dan ooit bereid zijn om de beslotenheid van zijn vakkring te verlaten en actief te zijn binnen verschillende disciplines wanneer het onderwerp daarom vraagt. Dat brengt met zich mee dat de boekhistoricus oog heeft voor de media die een rol spelen naast de gedrukte media en daarmee kunnen interfereren en de resultaten van het onderzoek daarnaar bij zijn verhaal weet te betrekken.⁴⁸ Het gehele terrein, van de orale cultuur tot de elektronische media, is dan het jachtgebied van de boekhistoricus, die echter steeds het boek in zijn vizier houdt. Onderzoek, zelfs een opleiding, gericht op de overdracht van tekst in verschillende media, is zinvol en vernieuwend en kan van eminent belang zijn, maar overschrijdt de grenzen van de boekgeschiedenis.

46 Darnton, ‘Wat is de “geschiedenis van het boek”?’, 103.

47 Van der Weel, ‘The communications circuit revisited’, beproeft bijvoorbeeld variaties op het communicatiecircuit van Darnton die zich lenen voor onderzoek naar de tekstoverdracht op Internet. Van andere aard is het voorstel om het schema te baseren op het boek zelf in plaats van, zoals bij Darnton, op de handelende personen: Th.R. Adams and N. Barker, ‘A new model for the study of the book’, in: N. Barker (ed.), A potencie of life. Books in society. London 1993 (The Clark lectures 1986-1987), 5-43.

48 Verwante visies vindt men verwoord in de bundel (verschenen na afsluiting van deze bijdrage): D. Kerlen (Hrsg.), Buchwissenschaft - Medienwissenschaft. Ein Symposion. Wiesbaden 2004. (Buchwissenschaftliche Forschungen, 4).

[p. 195]

Met dat alles is het niet aan de boekhistoricus om zich zorgen te maken over het overleven van het species boek, dat overigens nog lang kan blijven voortbestaan, al krijgt het in de pikorde van de verschillende media zonder twijfel een lagere plaats dan het geval was tot tegen het eind van de twintigste eeuw.

Als de nieuwe boekgeschiedenis zo beoefend wordt, niet gedreven door cultuurpessimisme maar door nieuwsgierigheid en met een zowel mediagerichte als multidisciplinaire oriëntatie, zullen de gesignaleerde beperkingen uit de verstreken periode zich minder laten gelden en gaan we weer een mooie tijd tegemoet.