Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 11

[p. 9]

Saskia van Bergen
De productie van een getijdenboek in laat-middeleeuws Brugge

In 2002 werd in Keulen onder de titel Ars vivendi, ars moriendi. Die Kunst zu leben, die Kunst zu sterben een tentoonstelling gewijd aan een handschriftenverzameling in Duits privé-bezit.¹ Een van de getoonde stukken was een getijdenboekje dat mede door zijn bescheiden afmetingen niet meteen de aandacht trok. Wanneer de bezoekers over de mogelijkheid hadden beschikt om de boeken ook door te bladeren, dan was dit waarschijnlijk anders geweest. Het betrof hier namelijk een handschrift met initialen, randversieringen en miniaturen in een verscheidenheid aan stijlen, zowel Noord- als Zuid-Nederlandse.² Het zal hier verder naar de eigenares het ‘König-getijdenboek’ worden genoemd. In de begeleidende catalogus dateert James Marrow het tussen omstreeks 1415 en 1435, met de vermelding dat het mogelijk in twee fasen werd geproduceerd.

Het is de moeite waard om op deze plaats uitgebreider stil te staan bij dit handschrift, omdat het een goed beeld geeft van de wijze waarop in de vijftiende eeuw in Vlaanderen getijdenboeken werden geproduceerd. Bij de bestudering van het König-getijdenboek komen verschillende kwesties aan bod die betrekking hebben op de atelierpraktijk van deze handschriften, van rationalisering van de productie tot internationalisering van de handel. Het vormt bovendien een geschikte casestudy aan de hand waarvan de mogelijkheden en problemen van een onderzoeker kunnen worden geïllustreerd, wanneer hij wordt geconfronteerd met een dergelijk verlucht getijdenboek.

1 [J.M. Plotzek, K. Winnekes [e.a.] (Hrsg.)], Ars vivendi, ars moriendi. Die Kunst zu leben, die Kunst zu sterben. 34 der schönsten Andachtsbücher des Mittelalters aus der wohl bedeutendsten Sammlung in deutschem Privatbesitz. Keulen 2002 (Diözesanmuseum). Met dank aan Renate König, Joachim Plotzek, Sophie Somers en de medewerkers van het Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten te Leuven.

2 Ars vivendi, catalogusnummer 17, 288-299, met 17 kleurenillustraties. Beschrijving door James H. Marrow.

[p. 10]

Het König-getijdenboek

Wanneer men het König-getijdenboek ter hand neemt, valt meteen op dat de band, bestaande uit rood velours over kartonnen platten, niet contemporain is. Dit betekent dat het boek een of meerdere keren opnieuw is gebonden, waarbij ook de oorspronkelijke samenstelling kan zijn veranderd. Teksten en miniaturen kunnen daardoor van plaats zijn veranderd, maar er kunnen bijvoorbeeld ook miniaturen zijn toegevoegd. Dit betekent dat er voorzichtigheid is geboden met het doen van uitspraken met betrekking tot de ontstaansgeschiedenis.

Wanneer men het handschrift vervolgens doorbladert, vindt men diverse in het Latijn geschreven teksten, die alle gebruikelijk zijn voor een Vlaams getijdenboek uit de eerste helft van de vijftiende eeuw. De kalender, traditioneel de eerste tekst in een getijdenboek, is met opzet neutraal gehouden. Er staan dus geen lokale heiligen in aan de hand waarvan het getijdenboek kan worden gelokaliseerd of gedateerd. Ook de overige teksten behoren tot de canon van het Vlaamse getijdenboek, waardoor ze verdere situering niet toelaten.

Het König-getijdenboek is geschreven in een gotisch schrifttype, de littera gothica textualis formata, wat standaard is voor Vlaamse getijdenboeken. Kopiisten waren getraind om hun schrijfstijl zodanig uniform te maken, dat verschillende handen nauwelijks van elkaar waren te onderscheiden. Het schrift is bovendien zo traditioneel, dat het niet met enige zekerheid is te dateren. Door hoeveel kopiisten het König-getijdenboek is geschreven en wanneer zij werkten, is dan ook moeilijk te bepalen. Het perkament waarop de teksten zijn geschreven laat geen duidelijke verschillen zien in dikte en kwaliteit. Alleen de gebeden tot de heiligen zijn zeker door een andere hand geschreven; niet alleen het schrift, ook de inktkleur en de decoratie van de tekst verschillen van die in de rest van het handschrift. Het is dus mogelijk dat dit onderdeel op een andere plaats is geschreven dan de rest van het handschrift, en ook dat het in latere tijd is toegevoegd.

Het handschrift is uitgebreid gedecoreerd met randversieringen, gehistorieerde initialen en zeventien bladgrote miniaturen. Slechts drie daarvan maken integraal onderdeel uit van het handschrift, ze zijn op dubbelbladen aangebracht waarvan de achterkant is beschreven. De overige veertien zijn geschilderd op losse bladen, waarvan de achterzijde blanco is gelaten. Deze miniaturen werden pas tijdens het binden van het handschrift tussen de bladen van de katernen gevoegd. Ze kunnen dan ook, net als de gebeden tot de heiligen, in een andere stad of in een andere tijd zijn vervaardigd.

De randversieringen in het König-getijdenboek vallen op vanwege hun grote verscheidenheid. Er is geen sprake van harmonie in de randversieringen om de miniaturen en de teksten, noch stilistisch, noch in afmetingen.³ Dit in tegenstelling tot de doorsnee Vlaamse getijdenboeken, waarin een sterke voorkeur zichtbaar is voor een uniforme ‘opening’.

Het handschrift lijkt bij eerste aanblik dus geen duidelijke aanknopingspunten te bieden voor lokalisering en datering. Er blijken daarentegen meerdere factoren aanwezig te zijn die de situering compliceren. De stijl van miniaturen en randdecoratie kun-

3 A. Derolez, ‘Masters and measures. A codicological approach to books of hours’, in: Quaerendo 33 (2003), 92.

[p. 11]

nen mogelijk wel informatie verschaffen over de totstandkoming van het handschrift. Maar voordat deze worden geanalyseerd, is het zinvol om wat meer te vertellen over de inhoud van een getijdenboek en de sociaal-economische omstandigheden die het mogelijk dan wel noodzakelijk maakten dat in Vlaanderen getijdenboeken van een dergelijk standaardtype werden geproduceerd.

De inhoud van een getijdenboek

Het getijdenboek kan worden beschouwd als een vereenvoudigde versie van het brevier, dat door kloosterlingen en priesters werd gebruikt.⁴ Het is, net als het brevier, geordend volgens de kerkelijke gebedsuren of getijden en werd in de late Middeleeuwen op grote schaal door leken gebruikt als gebedenboek. De kern wordt gevormd door de getijden van Maria, die zijn opgebouwd uit een opeenvolging van psalmen, lezingen, hymnen en gebeden. Deze zijn geordend volgens de acht getijden van de dag: metten, lauden, priem, terts, sext, none, vespers en completen. Daarnaast bevat het getijdenboek nog een aantal andere teksten, die kunnen worden geclassificeerd als essentieel, secundair of aanvullend.⁵ De essentiële teksten zijn allemaal overgenomen uit het brevier. Hiertoe behoren de kalender, waarop de kerkelijke feestdagen en naamdagen van de heiligen werden vermeld, de boetpsalmen en litanie van heiligen, die werden gelezen ter vergeving van de zonden, en het dodenvigilie, dat werd gelezen voor het eigen zielenheil en dat van overleden familieleden. De suffragia ten slotte bestaan uit korte smeekbeden gericht tot individuele heiligen.

Tot de secundaire teksten die niet altijd, maar wel vaak werden opgenomen, behoren de evangelielezingen, de getijden van het Kruis, de getijden van de Heilige Geest en twee gebeden tot Maria (Obsecro te en O Intemerata). Ten slotte konden nog allerlei aanvullende teksten worden toegevoegd, zoals de Mariamis, de Zeven laatste woorden van Christus aan het Kruis, het Salve Regina, een gebed bij het opstaan, een gebed tot de eigen patroonheilige, enzovoort. De mogelijkheden waren eindeloos.

Veel getijdenboeken zijn voorzien van decoratie, variërend van simpele gekleurde initialen tot een combinatie van randdecoratie, gehistorieerde initialen en miniaturen. In de loop der tijd ontwikkelde zich een min of meer vaste reeks van voorstellingen. Terwijl de meeste teksten alleen aan het begin een miniatuur kregen, hadden de Mariagetijden er een bij elk gebedsuur. Dit waren meestal scènes uit het leven van Maria of Christus. Een koper kon ook speciale miniaturen laten toevoegen, zoals een voorstelling van zichzelf biddend tot Maria of zijn patroonheilige.

4 Voor literatuur over getijdenboeken, zie onder meer L.M.J. Delaissé, ‘The importance of books of hours for the history of the medieval book’, in: U.E. McCracken, L.M.C. Randall [e.a.] (eds.), Gatherings in honor of Dorothy E. Miner. Baltimore 1974, 203-225; J. Backhouse, Books of Hours. Londen 1985; R.S. Wieck (ed.), Time sanctified. The book of hours in medieval art and life. New York (enzovoort) 1988.

5 Voor deze classificatie zie V. Leroquais, Les livres d'heures manuscrits de la Bibliothèque Nationale, 3 dl. Parijs 1927, dl. 1, xiv.

[p. 12]

De productie van getijdenboeken in de vijftiende eeuw

In de loop van de veertiende en vijftiende eeuw maakten de Vlaamse steden, met name Brugge en Gent, een economische bloei door. De toenemende welvaart werd voornamelijk veroorzaakt door de groeiende handel en nijverheid. Vooral Brugge bezat rond 1400 al een grote middenklasse, bestaande uit handelaren die uit geheel Europa afkomstig waren.⁶ Dit leidde tot een toenemende vraag naar luxegoederen, zoals tapijten, glas- en koperwerk en ook boeken.⁷ In het bijzonder getijdenboeken werden in grote aantallen vervaardigd. De meeste boeken werden op dat moment niet meer geproduceerd in kloosters, maar door ambachtslieden in de steden. Zij maakten niet een compleet handschrift, maar specialiseerden zich in een bepaald onderdeel. De boekproductie was daarmee een professionele bedrijfstak geworden, waarin velen hun brood verdienden, zoals perkamentmakers, kopiisten, verluchters en boekbinders.

Door de inhoud en vormgeving van getijdenboeken te standaardiseren, dat wil zeggen los te koppelen van een bepaald bisdom en/of opdrachtgever, werd de productie effectiever, maar nam de variatie in teksten en voorstellingen af. Miniaturen werden vaak op losse bladen aangebracht die pas tijdens het binden tussen de katernen werden gevoegd. Het werken met dergelijke losbladige miniaturen voorkwam dat de verluchter moest wachten tot de kopiist klaar was met zijn werk. Hij kon zelfs op voorraad werken. Ook ging men ertoe over om tekstonderdelen op aparte katernen te kopiëren, zodat meerdere kopiisten tegelijk aan de tekst konden werken. Aan het einde van het procédé werden alle losse elementen samengebonden tot één boek.

Dit alles had tot gevolg dat getijdenboeken in grotere hoeveelheden en tegen lagere prijzen dan voorheen konden worden geproduceerd. Hoewel nog steeds kostbaar, konden steeds meer burgers zich een dergelijk boek veroorloven. Hierdoor ontstond een zeer levendige markt voor relatief goedkope boeken. Het getijdenboek wordt dan ook niet voor niets als de bestseller van de late Middeleeuwen beschouwd.⁸ Door de arbeidsverdeling en specialisatie ontstond de behoefte aan iemand die de boekproductie coördineerde. In de archieven van verschillende steden is een dergelijke coördinator terug te vinden, waar hij ‘librarius’ of ‘stationarius’ wordt genoemd.⁹ Hij kon tegelijk ook als kopiist of verluchter optreden en hield zich vaak bezig met de verkoop van boeken uit voorraad.

Wanneer een klant een getijdenboek wilde aanschaffen, wendde hij zich tot de winkel van een librariër om afspraken te maken over de inhoud en decoratie van het boek. Wanneer het budget beperkt was, zal hij een kant-en-klaar boek gekocht hebben met

6 W. Blockmans, ‘The social and economic context of investment in art in Flanders around 1400’, in: M. Smeyers, B. Cardon (eds.), Flanders in a European perspective. Manuscript illumination around 1400 in Flanders and abroad. Proceedings of the international colloquium Leuven, 7-10 september 1993. Leuven 1995 (Corpus van verluchte handschriften, 8. Low Countries series, 5), 711-720.

7 R. van Uytven, ‘Splendour or wealth. Art and economy in the Burgundian Netherlands’, in: Transactions of the Cambridge Bibliographical Society 10 (1992), 101-124.

8 Delaissé, ‘The importance of books of hours’, 203.

9 In Parijs wordt bijvoorbeeld gesproken over een ‘libraire’ (R.H. Rouse, M.A. Rouse, Manuscripts and their makers. Commercial book producers in medieval Paris 1200-1500. Londen 2000, 14-15); in Londen over een ‘stationer’ (C.P. Christianson, A directory of London stationers and book artisans 1300-1500. New York 1990, 13-44); in Brugge over een ‘liberaris’ (M. Smeyers, Naer natueren ghelike. Vlaamse miniaturen voor Van Eyck (ca. 1350-ca. 1420). Leuven 1993, 84-85).

[p. 13]

geen of slechts enkele miniaturen, of een tweedehands boek. Was er meer geld beschikbaar, dan konden ook bijzondere wensen worden ingewilligd. De librariër fungeerde dus als een soort eindredacteur. Hij verdeelde de verschillende taken over de gespecialiseerde ambachtslieden, zorgde voor de benodigde materialen en betaalde voor het geleverde werk. Ook zorgde hij ervoor dat alle losse onderdelen werden samengevoegd tot één geheel. Als beloning voor zijn werk streek hij een commissieloon op.

De herkomst van het König-getijdenboek

De inhoud van het König-getijdenboek komt overeen met een doorsnee Vlaams getijdenboek uit de eerste helft van de vijftiende eeuw. Wanneer men het openslaat, vindt men allereerst een kalender (1v-13r), vervolgens suffragia tot de heiligen Antonius, Joris, Katherina en Barbara (14v-19v), de getijden van het Kruis (23r-25v), de Mariamis (27r-31v), evangelielezingen (33r-39v), de getijden van Maria (42r-89v), de boetpsalmen en litanie van heiligen (102r-115v), het dodenofficie (116r-129v) en een aantal korte gebeden (89v-100v).

Elk bisdom beschikte over zijn eigen tekstvariant, de usus genoemd.¹⁰ Een librariër moest dus in beginsel voor een klant die in het bisdom Doornik woonde een andere tekstvariant laten kopiëren dan voor een klant in het bisdom Terwaan. Nu vervaardigde men in de meeste steden voornamelijk getijdenboeken voor de eigen regio, maar Brugge vormde hierop een uitzondering. Vanuit deze stad werden getijdenboeken geexporteerd naar landen in heel Europa, vooral naar Engeland, Spanje en Italië.¹¹ De getijdenboeken die voor de verschillende bisdommen werden geproduceerd, onderscheidden zich overigens niet alleen van elkaar door de tekstvarianten, maar ook door de heiligen die in de kalender werden vermeld, de volgorde van de teksten en de combinaties van tekst en illustratie.

De tekst van het König-getijdenboek volgt de usus van het bisdom Rome, die in de late Middeleeuwen was ingevoerd als het neutrale alternatief voor de vele regionale varianten.¹² Door de inhoud zo algemeen mogelijk te houden, konden deze getijdenboeken in heel Europa worden verkocht. Dat Vlaamse getijdenboeken overwegend in het Latijn werden geschreven, droeg bij aan het succes van deze export.

De kalender in het König-getijdenboek is algemeen gehouden. De vermelde heiligen wijzen op een Vlaamse herkomst, maar niet op één bisdom in het bijzonder.¹³

10 J. Plummer, ‘“Use” and “beyond use”’, in: Wieck, Time sanctified, 149-170.

11 M. Smeyers, Vlaamse miniaturen van de 8ste tot het midden van de 16de eeuw. De middeleeuwse wereld op perkament. Leuven 1988, 200-201, 233-235.

12 E. Drigsdahl, ‘The false use of Rome. Apropos a reconstruction of Copenhagen ms. nks 132 4^o illuminated by the Master of Guillebert de Mets’, in: Smeyers, Cardon, Flanders in a European perspective, 581-591: 585-586.

13 De in rood vermelde geboden feesten zijn algemeen, afgezien van één feest voor het bisdom Luik (Lambertus, 17 september). Onder de in zwart vermelde feesten komt een aantal Engelse heiligen voor, zoals David van Menevia (1 maart), Brandaan (16 mei, tevens vereerd in diverse Brugse kerken), Thomas Becket (29 december, en zijn Elevatio op 7 januari, gevierd in Engeland en in Brugge). Er is een regionaal feest voor het aartsbisdom Reims (Remigius, 1 oktober). Bavo (1 oktober) is de patroonheilige van Gent, maar wordt eveneens vermeld in het brevier van het Donatianuscollege te Brugge. Voor het bisdom Luik worden enige feesten genoemd (Servatius van Maastricht, 13 mei), evenals voor Utrecht (Lebuïnus van Deventer, 12 november; Willibrord, 7 november; Odulphus van Brabant, 12 juni). Deze kalender is op één vermelding na identiek aan die in het getijdenboek Modena, Biblioteca Estense Universitaria, ms. Lat. lat. 805 (α G. 9.17), Vlaanderen (Brugge?) ca. 1420-1430, met miniaturen door de Meesters van Otto van Moerdrecht en de Meesters met de Gouden Ranken.

[p. 14]

Hetzelfde geldt voor de overige teksten in het getijdenboek, behalve het dodenofficie. Deze tekst bevat slechts drie lezingen in plaats van de gebruikelijke negen. Omdat dit vaak voorkomt in getijdenboeken die voor gebruik in het bisdom Doornik zijn vervaardigd,¹⁴ is het dus mogelijk dat het handschrift bestemd was voor een klant die daar woonde. Dit kan iemand uit Brugge zijn geweest, maar ook uit Gent, Kortrijk, Rijssel of de stad Doornik.

14 Vergelijk bijvoorbeeld de door Gregory Clark bestudeerde Vlaamse getijdenboeken met drie lessen voor het dodenofficie. G.T. Clark, Made in Flanders. The Master of the Ghent Privileges and manuscript painting in the Southern Netherlands in the time of Philip the Good. Turnhout 2000, 286-287.

Vrije markt of opdracht?

Doordat de inhoud en vormgeving van getijdenboeken in de vijftiende eeuw steeds meer werden gestandaardiseerd, werd de invloed van de koper kleiner. Natuurlijk speelde ook het beschikbare budget daarbij een grote rol. In tegenstelling tot de pronkhandschriften die in dezelfde periode werden vervaardigd voor edelen en vorsten, vertonen deze relatief goedkope boeken minder sporen van de bezitters. Dit geldt ook voor het König-getijdenboek: het bevat geen wapenschild, motto, portret of persoonlijk gebed waardoor het met de naam van een opdrachtgever kan worden verbonden. Men kan zich dan ook afvragen of het getijdenboek wel in opdracht is vervaardigd. Ook gezien de algemene inhoud is het mogelijk dat het hier een kant-en-klaar product betreft, dat zo van de plank is gekocht. Een aantal onderdelen van het handschrift ziet er echter anders uit dan men zou verwachten in een dergelijk standaard getijdenboek.

Dit geldt in de eerste plaats voor een deel van de decoratie en illustratie. Aan het begin van de getijden van het Kruis, de Mariagetijden, de boetpsalmen en het dodenofficie is telkens een gehistorieerde initiaal aangebracht, meestal met een vaste voorstelling. Zo zijn de getijden van het Kruis geïllustreerd met de Kruisiging, de boetpsalmen met het Laatste Oordeel en het dodenofficie met de Dodenmis. De Mariagetijden bevatten voor elk gebedsuur een initiaal, beginnend met de Annunciatie voor de metten. Dit is de eerste voorstelling van de Mariacyclus, de traditionele reeks van illustraties voor deze tekst in getijdenboeken voor het gebruik van Rome.¹⁵ De initialen bij de overige gebedsuren bevatten echter geen verdere voorstellingen uit deze cyclus, maar zijn voorzien van een opmerkelijke serie figuren die doen denken aan engelen. Ze zijn ten halven lijve, zwevend in een wolk en met banderol afgebeeld, maar ze hebben geen vleugels.¹⁶ Stilistisch zijn ze moeilijk te situeren. Als ze al ergens aan doen denken, dan is het aan figuren uit de Brugse miniatuurkunst uit de vroege vijftiende eeuw.¹⁷

15 Voor het iconografische programma van de Mariagetijden zie Wieck, Time sanctified, 60-88; D. Vanwijnsberghe, ‘The cyclical illustrations of the little hours of the Virgin in pre-Eyckian manuscripts’, in: Smeyers, Cardon, Flanders in a European perspective, 285-296.

16 Een vergelijkbare cyclus is te vinden in het getijdenboek Uden, Museum voor Religieuze Kunst, ms. 400. Klooster Mariënwater 1457. Zie H.L.M. Defoer [e.a.], The golden age of Dutch manuscript painting. Utrecht (enzovoort) 1989, 87 (cat. 26), pl. iii 26.

17 Bijvoorbeeld een Apocalyps-handschrift dat ca. 1403-1409 in Vlaanderen (mogelijk Brugge) is vervaardigd. Parallellen zijn vooral te vinden in de grijzige langgerekte gezichten en pijpekrullen van de figuren. Parijs, Bibliothèque Nationale de France, ms. néerl. 3. Zie N. de Hommel-Steenbakkers, Een openbaring. Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. néerlandais 3. Nijmegen 2001, pl. iii op p. 71.

[p. 15]

De randversieringen bij de gehistorieerde initialen zijn niet in een Vlaamse, maar een Noord-Nederlandse stijl vervaardigd. Het meest komen ze overeen met randen die in de jaren twintig van de vijftiende eeuw in Utrecht werden vervaardigd.¹⁸ Deze randen kunnen op twee manieren in het Vlaamse getijdenboek terecht zijn gekomen: de librariër heeft het boek naar Utrecht gestuurd om het daar van decoratie te laten voorzien, ofwel - en dat is het meest waarschijnlijk - een kunstenaar die het vak in de Noordelijke Nederlanden had geleerd, heeft de randen in Vlaanderen aangebracht.

De kalender is op een bijzondere manier gekopieerd. Voor elke maand zijn twee tegenover elkaar liggende pagina's gebruikt, wat als voordeel had dat bij het openslaan van de kalender een maand in een oogopslag was te overzien. Echter, door de eerste rectozijde blanco te laten, moest een bladzijde kostbaar perkament ongebruikt blijven. Daarom komt men deze manier van werken maar weinig tegen.¹⁹

Een librariër zal niet snel een getijdenboek met een dergelijke ongebruikelijke decoratie voor de vrije verkoop hebben laten maken. Het risico dat het onverkocht zou blijven was namelijk groot. Daarom gaat het bij het König-getijdenboek waarschijnlijk om een speciale opdracht.

18 Bijvoorbeeld de randen om de miniaturen in Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, ms. 74 G 34, ca. 1425; Rotterdam Gemeentebibliotheek, ms 96 G 12, ca. 1425-30. Zie Defoer, The golden age, 73-74 (cat. 20); A.S. Korteweg (red.), Kriezels, aubergines en takkenbossen. Randversiering in Noordnederlandse handschriften uit de vijftiende eeuw. Den Haag 1992, 41 (cat. 6).

19 Zie ook Derolez, ‘Masters and measures’, 83-95: 86, noot 7. Een kalender die op dezelfde manier is gekopieerd, vindt men ook in het handschrift Baltimore, Walters Art Gallery, ms. W. 169. Zie hiervoor L.M.C. Randall (ed.), Medieval and Renaissance manuscripts in the Walters Art Gallery. dl. 3: Belgium 1250-1530. 2 dl. Baltimore (enzovoort) 1997, 104-112 (nr. 229), pl. xxixa; B. Cardon [e.a.] (red.), Vlaamse miniaturen voor Van Eyck (ca. 1380-ca. 1420). Leuven 1993 (Corpus van verluchte handschriften uit de Nederlanden, 6), 31-34 (nr. 11), afb. 12.

De datering van de miniaturen en randdecoratie

In de tentoonstellingscatalogus Ars moriendi, ars vivendi gaat James Marrow uitgebreid in op de dateringen en toeschrijvingen van de miniaturen in het König-getijdenboek. Het handschrift bevat zeventien bladgrote miniaturen door zes verschillende verluchters. Oorspronkelijk bevatte het handschrift mogelijk meer miniaturen. Zo zijn slechts twee van de vier suffragia geïllustreerd en ook bij de sext van de Mariagetijden staat geen miniatuur. In de bijlage zijn de bijdragen van de verschillende verluchters schematisch weergegeven door middel van de letters B-G. Enkel verluchter B vervaardigde miniaturen die integraal deel uitmaken van het boekblok. De letter A is gereserveerd voor de verluchter van de gehistorieerde initialen. Marrow dateert een deel van de miniaturen rond 1415 en een deel in de jaren dertig van de vijftiende eeuw.²⁰ Om deze reden zou het handschrift volgens hem heel goed in twee fasen kunnen zijn geproduceerd. Omdat hij zelf ook niet helemaal zeker is van deze dateringen, geeft hij als alternatieve hypothese dat alle miniaturen in de jaren dertig zijn vervaardigd. Het is echter de vraag of een pro-

20 Marrow in: Ars vivendi, 293.

[p. 16]

ductie in twee fasen bewijsbaar is op basis van de datering van de miniaturen. We zagen aan het begin al, dat het handschrift niet meer de oorspronkelijke band bevat. Alleen al hierdoor is niet meer te achterhalen wanneer de verschillende miniaturen aan het boekblok zijn toegevoegd.

Christus voor Pilatus; halffiguur met banderole. Door verluchter F (Meesters van Otto van Moerdrecht) en verluchter A. Duitsland, privé-collectie, s.n., fol. 64v-65r (copyright Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten te Leuven)

Acht van de bladgrote miniaturen zijn vervaardigd door drie verschillende verluchters (B, C en D) die werken in de stijl van de Meester van de Beaufortheiligen. Deze meester ontleent zijn naam aan een serie heiligenvoorstellingen vervaardigd in Brugge voor het Engelse psalter-getijdenboek van Margaret, echtgenote van hertog John Beaufort.²¹ Er zijn verscheidene meesters bekend die miniaturen in deze stijl vervaardigden, die allemaal globaal in het eerste kwart van de vijftiende eeuw actief waren, waarschijnlijk in Brugge. Zij schilderden vooral miniaturen in getijdenboeken die waren bestemd voor export naar Engeland. Marrow vergelijkt de miniaturen stilistisch met die in een getijdenboek dat nu in Bassano del Grappa wordt bewaard, waaraan zowel Beaufort-meesters als de Meesters met de Gouden Ranken hebben gewerkt.²² Deze laatste groep verluchters was in het tweede kwart van de vijftiende eeuw actief in Vlaanderen.²³ Ondanks dat Marrow in zijn conclusie de Beaufort-miniaturen rond 1415 dateert, moeten de verluch-

21 Londen, British Library, Royal ms. 2 A xviii en Rennes, Bibliothèque Municipale, ms. 22. Zie K. Scott, Later gothic manuscripts 1390-1490, dl. 2. Parijs 1996 (A survey of manuscripts illuminated in the British Isles, 6), 127-131 (cat. 37) en 132-134 (cat. 38). Voor de Meester van de Beaufortheiligen zie Cardon, Vlaamse miniaturen voor Van Eyck, 40-48 (nr. 14-15), afb. 15-17; K. Smeyers, S. Vertongen, ‘De Meester van de Beaufortheiligen en de Brugse miniatuurkunst’, in: J.M.M. Hermans, K. van der Hoek (red.), Boeken in de late Middeleeuwen. Verslag van de Groningse codicologendagen 1992. Groningen 1994, 275-284.

22 Bassano del Grappa, Biblioteca del Museo Civico, ms. N. 1564. C. Limentani Virdis (ed.), Codici miniati fiamminghi e olandesi nelle biblioteche dell'Italia nord-orientale. Vicenza 1981, cat. 7. De randdecoratie in dit handschrift is door dezelfde verluchter vervaardigd als die in het getijdenboek Modena, Biblioteca Estense Universitaria, ms. Lat. lat. 805 (α G. 9.17). Dit handschrift bevat op zijn beurt een identieke kalender als het König-getijdenboek (zie noot 13)

23 Voor inleidende literatuur over de Meesters met de Gouden Ranken zie F. Winkler, Die Flämische Buchmalerei des XV. und XVI. Jahrhunderts. Leipzig 1925 [fotomechanische herdruk Amsterdam 1978], 25-27; G. Dogaer, Flemish miniature painting in the 15th and 16th centuries. Amsterdam 1987, 27-31; Smeyers, Vlaamse miniaturen, 235-241.

[p. 17]

ters in het König-getijdenboek volgens hem in de overgangsfase tussen de Beaufort- en Gouden Ranken-meesters worden gesitueerd, in de jaren twintig van de vijftiende eeuw.²⁴ Ook een handschrift in de collectie die toebehoorde aan J.R. Abbey bevat miniaturen door deze zelfde ‘late’ Beaufort-meesters.²⁵ Niet alleen de stijl van de miniaturen in deze drie handschriften is gelijk, de verluchter die een deel van de randdecoraties in het König-getijdenboek vervaardigde, werkte ook in het Abbey-getijdenboek.²⁶

St. Marcus. Door verluchter B (Meesters van de Beaufortheiligen). Duitsland, privé-collectie, s.n., fol. 38v (copyright Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten te Leuven)

24 Marrow in Ars vivendi, 289, 293. Voor de overgangsperiode tussen de Meesters van de Beaufortheiligen en de Meesters met de Gouden Ranken zie Smeyers, Vlaamse miniaturen, 235.

25 Catalogue of the celebrated library of the late Major J.R. Abbey, veiling Sotheby's Londen, 19-06-1989, kavel 3017.

26 In het König-getijdenboek de randdecoratie op de folia 32v, 33r, 34v, 35r, 36v, 37r, 38v, 39r. Een identieke rand is aangebracht rondom enkele miniaturen in het Abbey-getijdenboek. Dezelfde randdecorateur was waarschijnlijk verantwoordelijk voor de marges om een groot deel van de miniaturen in het getijdenboek Neurenberg, Stadtbibliothek, ms. hert 3 octavo. Dit handschrift bevat zowel miniaturen door de Meesters van de Beaufortheiligen als de Meesters met de Gouden Ranken. Zie I. Neske, Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg, Bd. 2, Die Lateinischen Handschriften, dl. 2: Bibelhandschriften und Liturgica einschliesslich der Griechischen Texte. Wiesbaden 1987, 131-132. De randen om Christus als Man van Smarten en de Hemelvaart in het König-getijdenboek bevatten ook veel motieven die in de randen om de overige miniaturen in het Abbey-getijdenboek voorkomen, maar ze zijn niet identiek.

[p. 18]

St. Hiëronymus; tekstfolio. Door de Meesters van de Beaufortheiligen. The celebrated library of the late Major J.R. Abbey, Sotheby's Londen, 19-06-1989, kavel 3017, fol. 166v-167r (copyright Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten te Leuven)

Verluchter E vervaardigde slechts één losbladige miniatuur, een voorstelling van Christus op de Olijfberg die is ingevoegd bij de tekst van de boetpsalmen. De stijl van deze verluchter is moeilijk te plaatsen. Door haar verfijning en naturalisme doet de voorstelling vooral denken aan een van de miniaturen in een Vlaams handschrift dat waarschijnlijk in de jaren twintig van de vijftiende eeuw is vervaardigd.²⁷

Verluchter F was verantwoordelijk voor de zes ingevoegde passievoorstellingen. Hij kan in verband worden gebracht met de Meesters van Otto van Moerdrecht, die hun naam ontlenen aan de decoratie van een exemplaar van de Postilla in prophetas van Nicolaus van Lyra.²⁸ De Utrechtse kanunnik Otto van Moerdrecht schonk dit handschrift in 1424 aan het klooster Nieuwlicht. De herkomst van de Moerdrecht-meesters moet in deze regio worden gezocht, maar er kunnen diverse ateliers worden onderscheiden, die globaal tussen 1420 en 1450 actief waren in zowel de Noordelijke Nederlanden als in Vlaanderen.²⁹ Verluchter F was tevens verantwoordelijk voor de illustratie van een Noord-Nederlands getijdenboek dat in de Prémonstratenzerabdij van Postel wordt bewaard. Niet alleen de stijl van de miniaturen in de beide handschriften is identiek, ze

27 New York, Morgan Library, ms. M. 374, fol. 115v. Zie Cardon, Vlaamse miniaturen voor Van Eyck, 128-131 (nr. 41), afb. 45. Het betreft een missaal dat is vervaardigd voor het gebruik van een kerk in Genua. Het schrift is Italiaans en de kalender bevat Italiaanse heiligen, maar de miniaturen zijn vervaardigd in de stijl van de Meesters met de Gouden Ranken.

28 Utrecht, Universiteitsbibliotheek, ms. 252. Defoer, Golden age, 78-80 (cat. 21).

29 Voor inleidende literatuur over de Meesters van Otto van Moerdrecht zie Defoer, Golden Age, 75-78; W.H. Beuken, J.H. Marrow, Spiegel van den leven ons heren (Mirror of the Life of Our Lord). Diplomatic edition of the text and fascimile of the 42 miniatures of a 15th century typological life of Christ in the Pierpont Morgan Library. Doornspijk 1979, 75-78; G.J. Hoogewerff, ‘Gelderse miniatuurschilders in de eerste helft van de vijftiende eeuw’, in: Oud Holland 76 (1961), 3-49.

[p. 19]

zijn ook ongeveer even groot en gebaseerd op dezelfde modellen.³⁰ Het Postel-getijdenboek is in 1977 door een onderzoeker omstreeks 1435 gedateerd.³¹ Sindsdien heeft helaas niemand meer toegang gekregen tot het handschrift.³² Ook Marrow neemt daarom de datering uit deze publicatie over. Het is echter de vraag hoe betrouwbaar die is en vooral of ‘omstreeks 1435’ niet wat ruimer kan worden geïnterpreteerd.³³ Vergelijkbare miniaturen en randversieringen zijn bijvoorbeeld ook te vinden in Noord-Nederlandse handschriften uit de jaren twintig.³⁴

St. Anthonius. Door verluchter G (Meesters van Guillebert de Mets). Duitsland, privé-collectie, s.n., fol. 14v (copyright Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten te Leuven)

30 De miniaturen in het König-getijdenboek meten ongeveer 83×55 mm, de miniaturen in het Postel-getijdenboek 70-85×50-60 mm.

31 M. Vervoort, Een Utrechts getijdenboek uit het tweede kwart van de vijftiende eeuw, bewaard in de abdijbibliotheek te Postel. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven 1977, 169.

32 In tegenstelling tot wat in de literatuur wordt vermeld, is de huidige verblijfplaats van dit handschrift niet onbekend, maar wordt het nog steeds in de abdij bewaard.

33 De datering blijkt voornamelijk te zijn gebaseerd op het oneigenlijke argument dat de miniaturen enkele jaren later moeten zijn vervaardigd dan die in het handschrift Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. 9020-23, dat in 1431 is gedateerd en dat eveneens miniaturen bevat in de stijl van de Meesters van Otto van Moerdrecht, omdat de miniaturen in het Postel-getijdenboek niet langer spitse, maar afgeronde bergtoppen bevatten. Zie Vervoort, Een Utrechts getijdenboek, 169.

34 Bijvoorbeeld in het Gebedenboek van Maria van Gelre van ca. 1423-1425: Berlijn, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, ms. qu 42. Zie Defoer, Golden Age, 67-70 (cat. 17); en in de Bijbel van Thomas à Kempis van ca. 1427: Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, ms. 324. Zie Defoer, Golden Age, 80-82 (cat. 22), fig. 34. De randversieringen in het Postel-getijdenboek komen overeen met die op enkele van de bladzijden in Rotterdam, Gemeentebibliotheek, ms. 96 G 12 (zie noot 18) en Utrecht, Museum Catharijneconvent, ms. abm h 112, Defoer, Golden Age, 43-44 (cat. 11). Beide worden in de jaren twintig van de vijftiende eeuw gedateerd.

[p. 20]

De twee miniaturen bij de gebeden tot de heiligen Joris en Antonius ten slotte zijn vervaardigd door een verluchter die behoort tot de Meesters van Guillebert de Mets (verluchter G in de bijlage). Deze groep, die zijn naam ontleent aan de miniaturen geschilderd in twee handschriften die zijn gesigneerd door de kopiist Guillebert de Mets,³⁵ werkte omstreeks 1415-1450, waarschijnlijk in de omgeving van Doornik en Gent.³⁶ Zoals ook Marrow zegt, is de productie van de Guillebert-meesters nauwelijks te dateren. Hij situeert de twee miniaturen in de jaren dertig van de vijftiende eeuw, maar stilistische overeenkomsten zijn ook te vinden in handschriften uit de jaren twintig.³⁷

De stijl van de miniaturen en randversieringen biedt dus te weinig aanknopingspunten om een productie in twee fasen, in het tweede en vierde decennium van de vijftiende eeuw, aan te nemen. Het blijkt evengoed mogelijk alle bladgrote miniaturen in de jaren twintig van die eeuw te dateren, wat de kans groter maakt dat ze binnen een niet al te grote tijdspanne zijn vervaardigd. Een kunsthistorische analyse alleen blijkt dus niet toereikend om de productieomstandigheden van het König-getijdenboek te reconstrueren. Mogelijk kan verdere informatie worden achterhaald door bestudering van de structuur van het handschrift, dat wil zeggen de verdeling van de teksten over de katernen.

35 Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, ms. 5070 en Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. 9559-64. Voor de belangrijkste literatuur over deze meesters zie Dogaer, Flemish miniature painting, 33-37; M. Meiss, ‘The first fully illustrated Decameron’, in: D. Fraser, H. Hibbard [e.a.], Essays in the history of art presented to Rudolf Wittkower. Londen 1967, 56-61; Clark, Made in Flanders, 18-21, 53-65, 120-124, 159-164.

36 Voor de discussie rondom de herkomst van de Meesters van Guillebert de Mets zie M. Martens, ‘The Master of Guillebert de Mets. An illuminator between Paris and Ghent?’, en S. Somers, ‘The varied occupations of a Burgundian scribe. Corrections and additions relating to Guillebert de Mets (c. 1390-after 1436)’, beide in: B. Cardon [e.a.], ‘Als ich can’. Liber amicorum in memory of prof. dr. Maurits Smeyers. Leuven 2002, resp. 923-939 en 1227-1246.

37 Vergelijkbare miniaturen zijn te vinden in een getijdenboek in privé-bezit dat in de jaren twintig is vervaardigd en waarin dezelfde zilverkleurige hemels, verticale rotsformaties en silhouetachtige figuren voorkomen. J.M. Plotzek (Hrsg.), Andachtsbücher des Mittelalters aus Privatbesitz. Keulen 1987, 172-175 (cat. 51), met afb.

De katernopbouw en de losbladige miniaturen

De tekst van het König-getijdenboek bestaat uit vier grote en twee kleinere onderdelen. In de codicologische beschrijving van het handschrift (zie bijlage) is een tabel met de schematische weergave van de opbouw opgenomen.³⁸ Een blik op deze tabel maakt duidelijk, dat de kopiist(en) binnen de vier grote onderdelen steeds de hele tekst achter elkaar hebben doorgeschreven. Deze katernen bevatten de essentiële en secundaire onderdelen van een getijdenboek. De beide kleinere onderdelen bestaan elk uit slechts één katern en bevatten de Zeven laatste woorden van Christus aan het Kruis en de suffragia. Het eerste gebed behoort tot de aanvullende elementen van een getijdenboek, die meestal op verzoek van een opdrachtgever werden toegevoegd. De suffragia behoren wel tot de essentiële onderdelen van een getijdenboek, maar de inhoud is flexi-

38 Deze tabel is gebaseerd op een schema dat is ontwikkeld door E. König en L.M.J. Delaissé. Zie E. König, Französische Buchmaleret um 1450. Der Jouvenel-Maler, der Maler des Genfer Boccaccio und die Anfänge Jean Fouquets. Berlijn 1982, 146-152.

[p. 21]

bel. De koper kon mede bepalen tot welke heiligen gebeden moesten worden toegevoegd, bijvoorbeeld tot zijn eigen patroonheiligen.³⁹ Voor de productiewijze in het König-getijdenboek zijn twee verklaringen te geven. Een eerste mogelijkheid is dat de librariër de ‘basis’ van getijdenboeken alvast in voorraad liet kopiëren en dat hij op het moment dat een klant zich aandiende, de tekst verder liet aanvullen. Deze werkwijze herkent men bij andere contemporaine Vlaamse getijdenboeken.⁴⁰ Een tweede mogelijkheid is dat een latere bezitter deze teksten (en eventuele miniaturen) heeft laten toevoegen.

De zeventien bladgrote miniaturen zijn gedecoreerd met randversieringen in zes verschillende stijlen. Deze randen komen - op één na - alleen rondom de miniaturen voor. Blijkbaar werden de miniaturen niet tegelijk met de tekst van randversieringen in één stijl voorzien, maar werden deze door verschillende randdecorateurs, mogelijk al in een eerdere fase van de productie, vervaardigd. Veertien van de zeventien miniaturen zijn geschilderd op losse bladen. Alleen de verluchter die verantwoordelijk was voor de evangelistenportretten schilderde zijn miniaturen zowel op losse bladen als in het handschrift zelf. Hij, of de librariër, lette daarbij goed op het slot van elke evangelietekst. Wanneer de kopiist een gelinieerde versozijde aan het slot van de voorgaande tekst blanco had gelaten, bracht de verluchter hierop een evangelistenportret aan. In de gevallen dat deze ruimte niet beschikbaar was, schilderde de verluchter de miniatuur op een los blad. Vervolgens werden alle miniaturen en de tegenoverliggende tekstpagina's van een en dezelfde randversiering voorzien.

Alleen deze verluchter en randdecorateur moeten dus fysiek gewerkt hebben in het handschrift zelf, of in ieder geval met de betreffende beschreven bladen. Zoals in de inleiding al aan de orde kwam, kunnen de overige miniaturen evengoed elders zijn geproduceerd. Uit een Brugs archiefdocument van 1427 is bekend dat librariërs losse miniaturen importeerden uit Utrecht en andere steden om ze in de eigen stad weer door te verkopen, los of als onderdeel van een handschrift.⁴¹ De ingevoegde miniaturen die door een van de Moerdrecht-meesters en een van de Meesters van Guillebert de Mets zijn vervaardigd, zijn mogelijk op deze manier in het handschrift terechtgekomen. We zagen dat deze verluchters uit respectievelijk de Noordelijke Nederlanden en Gent of Doornik afkomstig waren.

Uit hetzelfde archiefdocument blijkt dat het stadsbestuur bepaald had dat een librariër met miniaturen op voorraad mocht werken, mits hij zich aan bepaalde regels hield. Zo mocht hij ze alleen bij de verluchter zelf kopen en niet bij een collega. Ook mocht hij - indien de door een klant gewenste voorstellingen niet in zijn voorraad

39 Hoe meer geld beschikbaar was, hoe groter deze invloed zal zijn geweest. Over pronkhandschriften zie onder meer Wieck, Time sanctified, 111-123: 111; over gestandaardiseerde handschriften zie S. van Bergen, ‘The production of Flemish books of hours for the English market. Standardisation and workshop practices’, in: Proceedings of the international conference Manuscripts in Transition, Brussels, Royal Library of Belgium, 5-9 November 2002 (in voorbereiding).

40 Zie Van Bergen, ‘The production of Flemish books of hours’.

41 J. Weale, ‘Documents inédits sur les enlumineurs de Bruges’, in: Le Beffroi 2 (1864-1865), 298-319; 4 (1872-73), 111-119, 238-337. Verdere informatie over dit archiefdocument is te vinden in: J.D. Farquhar, ‘Identity in an anonymous age. Bruges manuscript illuminators and their signs’, in: Viator: Medieval and Renaissance studies 11 (1980), 371-384; M. Smeyers, B. Cardon, ‘Merktekens in de Brugse miniatuurkunst’, in: C. van Vlierden, M. Smeyers (red.), Merken opmerken. Merk en meestertekens op kunstwerken in de Zuidelijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik. Typologie en methode. Leuven 1990, 45-63.

[p. 22]

aanwezig waren - niet voor de koper bij een verluchter bemiddelen.⁴² De klant had dus de keuze om voor zijn handschrift ofwel losbladige miniaturen aan te schaffen uit de voorraad van de librariër, ofwel zich tot een verluchter te wenden.

De librariër die voor het König-getijdenboek verantwoordelijk was, heeft waarschijnlijk ook gebruik gemaakt van miniaturen uit voorraad. Een aantal miniaturen is bijvoorbeeld kleiner of juist groter dan de bladspiegel van de tekstpagina's, wat erop kan wijzen dat de verluchter hierover van tevoren geen instructies heeft ontvangen. Ook zijn de combinaties tussen tekst en beeld niet altijd even passend. Zo staat bij de metten van de Mariagetijden een voorstelling van het Sterfbed van Maria, die meestal wordt gebruikt voor de completen. Voor het begin van de Kruisgetijden is een voorstelling van de Hemelvaart gebruikt, terwijl deze tekst gewoonlijk van een Kruisiging is voorzien. Toch voldoen de voorstellingen allemaal aan een belangrijk criterium, namelijk dat de onderwerpen niet overlappen met die van de gehistorieerde initialen. Er is duidelijk naar alternatieven gezocht, maar dat is niet altijd gelukt. Mogelijk heeft de klant ervoor gekozen om gebruik te maken van de (niet helemaal passende) voorraad van de librariër, in plaats van zich te wenden tot een verluchter.

Er is nog iets merkwaardigs aan de hand met de keuze van de voorstellingen. In een getijdenboek voor het gebruik van Rome zou men verwachten dat de getijden van Maria zijn geïllustreerd met scènes uit haar leven. In het König-getijdenboek vindt men echter een cyclus passievoorstellingen, met alleen bij de metten een Mariaanse voorstelling. Deze gecombineerde passiecyclus is kenmerkend voor getijdenboeken die voor de Engelse markt werden geproduceerd. De hypothese dat het König-getijdenboek is aangepast aan de usus van het Engelse bisdom Salisbury wordt gesteund door de teksten. Zo komt het gebed De zeven laatste woorden van Christus aan het Kruis vaker voor in getijdenboeken voor het gebruik van Salisbury dan Rome. De suffragia zijn naar Engels gebruik direct na de kalender geplaatst in plaats van aan het einde van het getijdenboek.⁴³ Wie verantwoordelijk was voor deze aanvullingen - de opdrachtgever of een latere eigenaar - is helaas niet meer te achterhalen. Dit is in elk geval niet het enige Vlaamse getijdenboek dat elementen in zich verenigt die horen bij verschillende usus.⁴⁴ Er zijn er meer bekend en allemaal waren ze waarschijnlijk bestemd voor opdrachtgevers met een internationale achtergrond.

42 Weale, ‘Documents inédits’, 240. Dit was een ondermijning van de taak van de librariër en kan worden verklaard tegen de achtergrond van het op dat moment lopende conflict tussen de librariërs en de leden van het beeldenmakers-ambacht, waartoe de verluchters behoorden. Beiden wilden hun activiteiten, die gedeeltelijk overlapten, beschermen en controleren. Voor de aanleiding tot dit conflict zie de literatuur vermeld in noot 41.

43 Na de suffragia is een bifolium tussen de katernen gevoegd, dat wel is gelinieerd, maar niet beschreven. Deze liniëring is gelijk aan die in de rest van het handschrift, met uitzondering van de suffragia. Mogelijk kon de koper op deze lege pagina's naar eigen wens gebeden laten toevoegen. Er zijn vele Vlaamse getijdenboeken voor de Engelse markt bekend, waarin onbeschreven folia voor dit doel zijn gebruikt. Omdat het handschrift niet meer de oorspronkelijke band bezit en daardoor niet meer is te achterhalen wanneer het bifolium tussen de katernen is gevoegd, kunnen hieruit echter geen definitieve conclusies worden getrokken.

44 Vergelijkbare Vlaamse getijdenboeken zijn bijvoorbeeld Den Haag, Museum Meermanno, ms. 10 F 11; Edinburgh, National Library of Scotland, ms. 5765; Glasgow, University Library, ms. Gen. 2.

[p. 23]

Besluit

Uit analyse van de tekst en de verluchting blijkt dat de opdrachtgever van het König-getijdenboek bij zijn bestelling noch voor een standaardproduct, noch voor maatwerk heeft gekozen, maar voor een combinatie van beide. Hierop wijzen onder meer de gehistorieerde initialen en bijbehorende randversieringen, die afwijken van die in een gemiddeld Vlaams getijdenboek. Ook de combinaties tussen de teksten en de losbladige miniaturen komen niet altijd overeen met de canon. De librariër leverde hiervoor waarschijnlijk Noord-Nederlandse en Vlaamse miniaturen uit zijn eigen voorraad, die hij op de vrije markt had aangeschaft. De miniaturen en randversieringen kunnen allemaal in de jaren twintig van de vijftiende eeuw worden gedateerd, maar doordat het handschrift niet meer de oorspronkelijke band bezit, kunnen de losbladige miniaturen op verschillende tijdstippen aan het boekblok zijn toegevoegd. Het handschrift blijkt ook te zijn aangevuld met Engels getinte teksten en miniaturen, die zijn aangebracht op verzoek van de opdrachtgever zelf of van een latere eigenaar. Hoewel er geen onomstotelijk bewijs is te geven, maken deze aanpassingen het in ieder geval waarschijnlijk dat het König-getijdenboek, zoals het nu voor ons ligt, in meerdere fasen tot stand is gekomen. Ook voor de precieze herkomst van het König-getijdenboek kunnen geen bewijzen worden gevonden, maar er zijn zoveel verwijzingen naar Brugge, dat het zeer waarschijnlijk in deze stad is vervaardigd. Alleen daar was het mogelijk om een getijdenboek te maken met randdecoratie in Noord-Nederlandse en Vlaamse stijl, aangevuld met miniaturen door verluchters uit Brugge, Zuid-Vlaanderen en de Noordelijke Nederlanden.

[p. 24]

Bijlage: Codicologische beschrijving

Getijdenboek in het Latijn, gebruik Rome
Brugge circa 1420-1430

Signatuur/Verblijfplaats

Duitsland, particuliere verzameling Renate König, zonder signatuur.

Boekblok

Materiaal: perkament, i+130+i bladen. Perkamenten schutbladen (niet contemporain).

Foliëring: rechtsboven in potlood, modern.

Katernopbouw: 1⁶(6); 2^{4+3 (8-9, 13)} (13); 3^{4+4 (14, 16, 20-21)} (21); 4^{8+2 (22, 26)} (31); 5^{8+1 (34)} (40); 6^{8+1 (41)} (49); 7^{8+1 (52)} (58); 8^{8+1 (v64)} (67); 9^{8+2 (69, 76)} (77); 10^{8+2 (80, 86)} (87); 11^{8+1 (96)} (96); 12^{2+2 (97, 100)} (100); 13^{8+1 (101)} (109); 14^-15⁸ (125); 16^{4+1 (126)} (130).

Liniëring: grijsbruine inkt, 17 lijnen voor 16 regels. Regelhoogte per 10 regels 52 mm (24r). Bovenste en onderste lijn lopen door in de marge, van 15r tot en met 19v de bovenste en onderste twee lijnen. Custoden zichtbaar op fol. 49v, 58v, 67v, 117v, 125v. Kalender: 18 lijnen voor 17 regels.

Afmetingen: 152×114 (ca. 84×55); 15r-19v (ca. 86×57) [mogelijk afgesneden]

Band

Moderne band van rood fluweel over kartonnen platten.

Geschiedenis

Het is onbekend waar het handschrift zich bevonden heeft voordat het in de huidige bewaarplaats terecht is gekomen.

Tekstspiegel	84×55
Afstand tot binnenmarge	27
Afstand tot buitenmarge	32
Afstand tot bovenmarge	24
Afstand tot benedenmarge	44
Miniatuur	93×57

OPENINGSPAGINA
METTEN VAN DE MARIAGETIJDEN

Miniatuur

83×55

OPENINGSPAGINA
LAUDEN VAN DE MARIAGETIJDEN

[p. 25]

Schrift

Littera Gothica textualis formata, in zwarte inkt, minstens twee handen. Fol. 15r-19v is in bruine inkt door een andere hand en in een grotere letter geschreven dan de rest van de tekst. Rubrieken in rood. Elke nieuwe zin binnen een (keer)vers of beurtzang is opgehoogd met rood op de hoofdletter. Geen regelvullingen.

Decoratie

Kalender: aan het begin van elke maand een dentelle-initiaal, 3 regels hoog, goud op een alternerend blauw veld/roze oog roze veld/blauw oog, opgehoogd met filigraan. Belangrijke heiligen in rood, bij de overige heiligen zijn de hoofdletters opgehoogd met rood.

Initialen: Gehistorieerde initialen, 7-8 regels hoog, alternerend blauw en rood, opgehoogd met wit filigraan, op een gouden veld. Het oog is rood of blauw gevuld.

Gouden dentelle-initialen, 2 of 4 regels hoog. De 2-regelige initialen hebben een alternerend blauw veld/roze oog en omgekeerd, opgehoogd met wit filigraan. De 4-regelige initialen hebben een veld en oog dat in tweeën dan wel vieren is gedeeld. De delen zijn gekruist met roze en blauw ingekleurd en opgehoogd met witte bloemen.

Baguette: Dubbelstaaf in de binnenmarge, bestaande uit een gouden staaf aan de buitenzijde en een alternerend blauw/roze staaf aan de binnenzijde. Aan de beide uiteinden zijn trompetjes aangebracht, van waaruit de margedecoratie ontspruit.

Miniaturen

A = 11 gehistoriëerde initialen, door een Vlaamse (?) verluchter. In combinatie met rand 1.

B = 3 ingevoegde en 3 geïntegreerde miniaturen, door de Meesters van de Beaufortheiligen, ca. 93×57 mm. Miniaturen op fol. 32v, 34v, 36v en 38v in combinatie met rand 2 (ook op de tekstpagina's 33r, 35r, 37r, 39r); miniaturen op fol. 22v en 41v in combinatie met rand 5.

C = 1 ingevoegde miniatuur, door de Meesters van de Beaufortheiligen, ca. 98×58 mm. In combinatie met rand 4.

D = 1 ingevoegde miniatuur, door de Meesters van de Beaufortheiligen, ca. 98×58 mm. In combinatie met rand 3.

E = 1 ingevoegde miniatuur, door een Vlaams (?) verluchter, ca. 85×54 mm. In combinatie met rand 6.

F = 6 ingevoegde miniaturen, door de Meesters van Otto van Moerdrecht, ca. 83×55 mm. In combinatie met rand 7.

G = 2 ingevoegde miniaturen, door de Meesters van Guillebert de Mets, ca. 94×55 mm. In combinatie met rand 8.

[Rand 3 op fol. 27r en 98r.]

[p. 26]

	Katernopbouw		Tekst	Miniaturen		Margedecoratie
	1^6	1-6	Kalender
I		(1r blanco)
	2^4+3	7/+8-9/10-12/+13
		(13v blanco)
		+14/15/+16/17-19/+20-21	Suffragia	14v St. Antonius	G	8
	3^4+4	(20r-21v blanco)	15r St. Antonius
				16v St. Joris	G	8
II			17r St. Joris
			18r St. Katharina
			19r St. Barbara
	4^8+2	+22/23-25/+26/27-31	Kruisgetijden	22v Hemelvaart	B	5
			23r Metten	gi Kruisiging	A	1
				26v Maria met kind	C	4
			27r Mariamis			3
	5^8+1	32-33/+34/35-40	Evangelie- perikopen	32v St. Johannes	B	2
III		(40r-v blanco)	33r St. Johannes			2
				34v St. Lucas	B	2
			35r St. Lucas			2
				36v St. Mattheus	B	2
			37r St. Mattheus			2
				38v St. Marcus	B	2
			39r St. Marcus			2
	6^8+1	+41/42-49	Maria- getijden	41v Dood van Maria	B	5
			42r Metten	gi Annunciatie	A	1
	7^8+1	50-51/+52/53-58		52v Judaskus	F	7
		(51v blanco)	53r Lauden	gi Engel	A	1
	8^8+1	59-63/+64/65-67		64v Christus voor Pilatus	F	7
		(63v blanco)	65r Priem	gi Engel	A	1
	9^8+2	68/+69/70-75/+76/77		69v Geseling	F	7
			70r Terts	gi Engel	A	1
IV			73r Sext	gi Engel	A	1
				76v Kruisiging	F	7
			77r None	gi Engel	A	1
	10^8+2	78-79/+80/81-85/+86/87		80v Kruis- afneming	F	7
			81r Vespers	gi Engel	A	1
				86v Graflegging	F	7
			87r Completen	gi Engel	A	1
	11^8+1	88-95/+96	89v Salve Regina			1
			90v O Intemerata			1
			93r Obsecro te			1

[p. 27]

	Katernopbouw		Tekst	Miniaturen		Margedecoratie
	12^2+2	+97/98-99/+100		97v Christus als Man van Smarten	D	4
V			98r Zeven laatste woorden van Christus aan het Kruis			3
	13^8+1	+101/102-109		101v Christus op de Olijfberg	E	6
		(100v blanco)
			102r Boetpsalmen	gi Laatste Oordeel	A	1
	14^8	110-117	112v Litanie
VI
			116r Dodenofficie	gi Dodenmis	A	1
	15^8	118-125
	16^4+1	+126/127-130
		(130r-v blanco)
	gi = Gehistorieerde initiaal