Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 6

Geschreven gedrukt gedigitaliseerd. Elf eeuwen boekcultuur in de lage landen

[p. 105]

August den Hollander
Dat oude ende dat nieuwe testament (1526)
Jacob van Liesvelt en de nieuwe markt voor bijbels in de zestiende eeuw

Op 6 september 1526 verscheen bij de bekende Antwerpse drukker en uitgever Jacob van Liesvelt een bijbel in de Nederlandse taal.¹ De titel van deze bijbel is beknopt en luidt kort en krachtig Dat oude ende dat nieuwe testament. Op het eerste gezicht is dat geen bijzonder sprekende titel voor een bijbel.

Toch moet deze titel voor de aspirantkoper uit het begin van de zestiende eeuw juist veelzeggend en uitnodigend geweest zijn. Immers, nog niet eerder was een complete bijbel, Oude en Nieuwe Testament samen, verschenen in de Nederlandse taal.² De titel Dat oude ende dat nieuwe testament was daarom niet alleen een kernachtige samenvatting van de inhoud van het boek, maar ook en met name een aankondiging van een geheel nieuw type bijbel en om die reden waarschijnlijk wervend bedoeld.

Titelbladzijde van de Liesveltbijbel uit 1526. (Amsterdam, VU: XC 05039).

1 Zie voor deze editie: W. Nijhoff, M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 3 dln. 's-Gravenhage 1923-1971 [Hierna NK], nr. 386. Zie ook: C.C de Bruin, De Starenbijbel en zijn voorgangers. 2e dr. Bew. door F.G.M. Broeyer. Haarlem [enz.] 1993, 94-103 en meer uitvoerig: A.A. den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545/Dutch translations of the Bible 1522-1545. Nieuwkoop 1997 (Bibliotheca bibliographica Neerlandica, 33), 183-187, 224 en 326-329. Ik zie hier af van een biografie van Liesvelt. Daarvoor zij verwezen naar: A. Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des xv^e et xv^e siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop 1975, 128-129.

2 Het begrip ‘bijbel’ heeft aan het begin van de zestiende eeuw nog niet, zoals in onze tijd, exclusief de betekenis van ‘Heilige Schrift’ als het geheel van oude en Nieuwe Testament (eventueel aangevuld met apocriefe boeken). Het begrip ‘bijbel’ kan dan nog gebruikt worden voor afzonderlijk gepubliceerde delen van de bijbel.

[p. 106]

De publicatie van deze bijbel markeert tevens een meer fundamentele vernieuwing in de productie van gedrukte bijbels. Niet alleen was er niet eerder een complete Nederlandse bijbel gedrukt, er waren ook nauwelijks Nederlandstalige edities van de integrale tekst van één of meerdere bijbelboeken uit het Oude of het Nieuwe Testament verschenen.³ Populair waren vooral de lectionaria, die in grote aantallen zijn gedrukt. Deze lectionaria bestonden uit evangelie- en epistellessen (evangeliarium en epistolarium) en bevatten alle perikopen uit de bijbel die tijdens het kerkelijk jaar aan de orde komen. Vanwege de grote aantallen waarin deze lectionaria werden gedrukt en verspreid, zijn ze van grote invloed geweest op de vorming van de bijbeltaal van de vijftiende en de zestiende eeuw.⁴ Daarnaast is vooral de ‘Bibel int Corte’ bekend. Deze ‘Bibel int Corte’ was eerder een bijbelse geschiedenis, aangevuld met allerlei volksverhalen, dan een echte bijbelvertaling. Pas vanaf 1522 komen de eerste edities van de integrale Nederlandse tekst van (delen van) het Nieuwe Testament op de markt. In 1526 is er dan ook nog niet of nauwelijks een vraag naar integrale bijbelvertalingen aan te wijzen, wat Liesvelts initiatief des te opmerkelijker maakt.

Om nog een andere reden is het verschijnen van Dat oude ende dat nieuwe testament bijzonder. Hoewel er nooit eerder een complete Nederlandse bijbel was gedrukt, heeft Liesvelt het toch aangedurfd. Een dergelijke uitgave was alleen al vanwege de omvang (658 folia) een kostbare zaak. Dat hij aan die onderneming begon, zegt iets over zijn pioniersgeest. Die kant van zichzelf had Liesvelt al eerder laten zien, toen hij in 1522-1523 als een van de eerste Nederlandse drukkers een Nederlandstalig Nieuw Testament, in delen, publiceerde.⁵ Slechts een paar jaar na de publicatie van de integrale tekst van het Nieuwe Testament drukt Liesvelt een complete Nederlandse bijbel. Het geeft aan dat er voldoende vertrouwen bij hem, en mogelijk zijn geldschieters, was dat hij met die bijbel zou beantwoorden aan een reële vraag. Dat Liesvelts initiatief in 1526 aan het begin stond van een periode waarin de vraag naar bijbels flink zou toenemen, lijken de cijfers te bevestigen. Tussen 1522 en 1545 verschenen in totaal tachtig verschillende Nederlandstalige bijbeldrukken in de Nederlanden.⁶ Al deze edities bieden de integrale tekst van (delen van) de bijbel.

Jacob van Liesvelt had de nieuwe vraag naar bijbels al in een vroeg stadium gesignaleerd en er alert op gereageerd. Liesvelt zou in totaal achttien bijbeledities op de

3 In 1477 was het Oude Testament in de Delftse bijbel beschikbaar gekomen. Vanwege de hoge aanschafprijs was deze slechts voor een klein publiek bereikbaar. Daarnaast verschenen uit het Nieuwe Testament alleen de Handelingen en Openbaring in druk, zie: De Bruin, De Statenbijbel, 35-38.

4 Idem, 37. De epistellessen (epistolen) zijn ontleend aan de Brieven, Handelingen, Openbaring en de boeken van het Oude Testament. De lectionaria zijn vaak voorzien van een register (‘tafel’) op de lessen, waardoor deze geschikt waren voor liturgisch gebruik.

5 NK nrs. 370, 372, 373 en 174. Zie ook: Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545, 258-260, 268-273.

6 Daarnaast verschenen er ook bijbels in het Frans, de tweede taal in de Nederlanden.

[p. 107]

markt brengen, ruim een kwart van zijn totale fondslijst.⁷ Zes van die achttien edities waren complete bijbels. Daarmee was hij in de eerste helft van de zestiende eeuw de belangrijkste leverancier van Nederlandse bijbeldrukken. De bijbeluitgaven van Liesvelt, zo zal in deze bijdrage blijken, zijn ook van grote invloed geweest op de andere Nederlandse bijbelvertalingen in de zestiende eeuw. Achteraf gezien was het vertrouwen van Liesvelt in de potentiële markt in 1526 dus gerechtvaardigd en de publicatie van Dat oude ende dat nieuwe testament een schot in de roos.

De integrale, Nederlandstalige bijbels hebben, mede dankzij de verbeterde druktechnieken, een snelle en brede verspreiding in de Nederlanden gehad. De invloed die van deze drukken op de Nederlandse samenleving is uitgegaan, is groot geweest. De bijbels hebben een centrale rol gespeeld in de ingrijpende godsdienstige ontwikkelingen in de Nederlanden in de zestiende eeuw. Tegelijk zijn de nieuwe Nederlandstalige bijbels ook in cultureel opzicht van grote betekenis geweest. De nieuwe vertalingen hebben invloed gehad op de liedkunst en vooral op de schilderkunst en de prentkunst in de Nederlanden.⁸ Zelfs tot in de Nederlandse huiskamer zijn de nieuwe bijbelvertalingen doorgedrongen, bijvoorbeeld in teksten op wandtegels en op gebruiksvoorwerpen.⁹ Liesvelts editie uit 1526 is de eerste representant van dit nieuwe type bijbel en markeert, om bovengenoemde redenen, een breukpunt in de geschiedenis van het zestiende-eeuwse boek. Met recht kan Dat oude ende dat nieuwe testament daarom ‘boek van de eeuw’ genoemd worden.

Liesvelt heeft met zijn bijbeleditie van 1526 (en latere edities) succes gehad. Maar daarmee is de vraag waarom de markt voor Nederlandse bijbelvertalingen juist op dat moment zo groeit nog niet beantwoord. In het algemeen is groei pas dan te verklaren wanneer er geen juiste verhouding is tussen vraag en aanbod. Er moet dus in de Nederlanden een nieuwe, specifieke vraag naar bijbels aan te wijzen zijn aan het begin van de zestiende eeuw. De maatschappelijke realiteit voor een uitgever/drukker was echter gecompliceerder dan het spel van vraag en aanbod. Uitgevers in deze periode moesten rekening houden met het repressieve beleid van de overheid jegens moderne (vaak lutherse) godsdienstige werken, waaronder nieuwe bijbelvertalingen. Ook Liesvelt heeft vanwege zijn drukkersactiviteiten verschillende keren problemen met de justitie gehad.

Al in 1536, het jaar waarin hij als meester-drukker in het St.-Lucasgilde werd opgenomen, is Liesvelt door de procureur-generaal van Brabant verhoord. Hij werd ervan beschuldigd in een door hem uitgegeven editie van een pauselijke bul ten onrech-

7 Zie voor een overzicht: Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545, 33-36. De twee Nederlandse edities vermeld in NK 0138 (1513) en NK 0157 (1534) hebben waarschijnlijk nooit werkelijk bestaan.

8 Te denken valt aan bijbelillustraties, prentbijbels en apart gepubliceerde bijbelse afbeeldingen. Zie de overzichtstudies van B. Rosier, The Bible in print. Netherlandish Bible illustration in the sixteenth century. 2 dln. Leiden 1997 en: P. van der Coelen, De Schrift verbeeld. Oudtestamentische prenten uit renaissance en barok. Nijmegen 1998.

9 Verschillende voorbeelden zijn te vinden in de tentoonstellingscatalogus De bijbel in huis. Bijbelse verhalen op huisraad in de zeventiende en achttiende eeuw. Utrecht [enz.] 1991.

[p. 108]

te het ‘cum gratia et privilegio Imperialis Maiestatis’ te hebben afgedrukt, aangezien dit privilege hem niet zou zijn verleend.¹⁰ Mede dankzij de spitsvondige verdediging van Liesvelt is de drukker waarschijnlijk niet veroordeeld. Ook in 1542 kreeg Liesvelt problemen, dit maal vanwege het drukken van het boek Troostinge der goddelycker scryft.¹¹ De schout van Antwerpen beschuldigde Liesvelt ten overstaan van de Vierschaar (het gerecht) dat deze dat boekje had gedrukt, dat ‘nyet alleene nyeuw en was, maer was oick vol erreuren, dwalingen ende heresien’. De drukker had vóór het drukken eerst een privilege moeten aanvragen, zoals de plakkaten vereisten. De schout stelde Liesvelt mogelijke straffen in het vooruitzicht: ‘op een schavot gestelt, oft met eenen heeten geloeyenden ysere, by maniere van eenen cruyce, in synen aensichte gebrant ende geteeckent te wordene, in sulcker wegen dat hy tselve nyet en soude cunnen verdriven noch vuytgedoen, oft zyn een ooge vuyt gesteken te wordene, oft zyn een hant te verliesene’, maar gelukkig voor Liesvelt moest de schout eraan toevoegen ‘na de discretie vanden rechtere’. Liesvelt verdedigde zich rustig. Hij had te goeder trouw gehandeld. Hij had weliswaar het bedoelde boekje gedrukt, maar omdat het niets meer was dan een uittreksel uit bestaande werken, waarvoor wel een octrooi was verleend, kon het bedoelde Troostinge toch moeilijk als iets nieuws worden gezien. Nadat de Vierschaar het gewraakte boekje had ingezien, evenals de ‘oude boeken’ die aan de editie ten grondslag hadden gelegen, sprak deze Liesvelt vrij van de beschuldiging en veroordeelde de schout tot het betalen van alle proceskosten. Het boekje is wel op de Leuvense en Antwerpse indices terecht gekomen.¹² De problemen met de justitie hebben Liesvelt er niet van weerhouden in 1542 een nieuwe, geannoteerde bijbel te drukken. Voor deze editie had Liesvelt wederom geen consent aangevraagd. De publicatie van deze bijbel is hem echter noodlottig geworden. Na een slepend proces werd Liesvelt op 27 november 1545 ter dood veroordeeld.

Om te achterhalen wat de vraag naar nieuwe bijbelvertalingen aan het begin van de zestiende eeuw heeft bepaald en op welke wijze Liesvelt zijn succes heeft kunnen bereiken, zal in de komende paragrafen aandacht worden gegeven aan de volgende vragen: 1. wat waren aan het begin van de zestiende eeuw de maatschappelijke omstandigheden in de Nederlanden en in hoeverre hebben deze aan de nieuwe belangstelling voor bijbelvertalingen bijgedragen; 2. hoe zag de nieuwe vraag naar bijbelvertalingen er precies uit en waar kwam die vandaan; 3. op welke wijze heeft Liesvelt geprobeerd bij deze nieuwe vraag aan te sluiten en 4. op welke wijze werd de Liesveltbijbel ontvangen door het lezerspubliek en de overheid.

10 Zie voor de tekst van het verhoor: P. Verheyden, ‘Verhooren van Mark Martens en van Jacob van Liesveldt (1536)’, in: Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen 4 (1906), 257-258. Ook de Brusselse boekhandelaar Mark Martens, bij wie de bul te koop was, werd verhoord. Zie voor de Nederlandse editie van de bul: NK 1684 en voor de Franse editie: NK 1685.

11 P. Genard, ‘Personen te Antwerpen in de xvie eeuw voor het “feit van religie” gerechtelijk vervolgd. Lijst en ambtelijke bijhoorige stukken’, in: Antwerpsch Archievenblad 7 (1871), 465-466.

12 J.M. de Bujanda, Index des livres interdits 2, Index de l'Université de Louvain 1546, 1550, 1558. Sherbrooke 1986, 198-199 en: Idem 7, Index d'Anvers 1569, 1570, 1571. Sherbrooke 1988, 391.

[p. 109]

Het afzetgebied

Vanaf het begin van de zestiende eeuw en met name vanaf 1522 kwam in de Nederlanden een grote stroom Nederlandstalige bijbeledities op de markt. Niet alleen absoluut maar ook procentueel groeide het aantal bijbeldrukken in deze periode flink ten opzichte van de voorafgaande periode: van 1,6% van de totale boekproductie in de periode tot 1500 naar 6% in de periode 1500-1540, een verviervoudiging dus.¹³ Zoals uit een recente berekening blijkt, zijn in de periode 1520-1566 ongeveer 200.000 exemplaren van Nederlandstalige bijbeledities (met name Nieuwe Testamenten) van de pers gekomen. Op een totaal van de vijf miljoen Nederlands sprekenden die in die periode leefden, betekent dat één bijbel per 25 personen.¹⁴ Aannemende dat alle exemplaren verkocht zijn, betekent dit dat de markt voor bijbelvertalingen niet alleen nieuw was en alleen daarom al voor een uitgever interessant, maar ook groot.

Het is bekend dat de groei van de boekproductie aan het begin van de zestiende eeuw, dus ook die van bijbels, in absolute aantallen sterk bevorderd is door de technische en economische ontwikkelingen van dat moment.¹⁵ De ‘boekdrukkunst’ speelde een belangrijke rol in de snelle verspreiding van de nieuwe bijbelvertalingen. Door de nieuwe technieken kon men sneller en goedkoper boeken produceren en daardoor meer mensen met goedkopere bijbeledities bereiken. De Nederlanden waren bovendien welvarend en behoorden, met meer dan tweehonderd steden op het grondgebied, tot de meest geürbaniseerde gebieden van die tijd. In die steden waren altijd handelslui aanwezig en daar vestigden zich ook de rijken. Door de hoge urbanisatiegraad was de alfabetiseringsgraad - in steden altijd hoger dan op het platteland - in de Nederlanden het meest ver gevorderd in Europa. Dat hing ook samen met het onderwijssysteem dat, zeker in een grote stad als Antwerpen, goed was ontwikkeld.¹⁶ Er heerste bovendien een relatief open intellectueel klimaat in de Nederlanden.¹⁷ De actieve, al dan niet georganiseerde kringen, zoals die van de rederijkers, getuigen van die intellectuele activiteit. Niet alleen literaire zaken, ook actuele geloofsvragen kwamen in dergelijke bijeenkomsten aan de orde. Niet zelden vonden nieuwe ideeën, zoals die van Luther, juist in en via deze kringen snel ingang.¹⁸ Aan het begin van de

13 De cijfers zijn afkomstig uit: Y.G. Vermeulen, ‘Tot profijt en genoegen’. Motiveringen voor de produktie van Nederlandstalige gedrukte teksten 1477-1540. Groningen 1986, 30-31.

14 A.G. Johnston, ‘L'imprimerie et la Réforme aux Pays-Bas, 1520-c. 1555’, in: J.-F. Gilmont, La Réforme et le livre. L'Europe de l'imprimé (1517-v. 1570). Parijs 1990, 170-171.

15 Voor een overzicht zie: Gilmont, La Réforme et le livre, met name de hoofdstukken: ‘Les Pays-Bas’ door A.G. Johnston (155-186), ‘L'imprimerie et la Réforme à Anvers’ door A.G. Johnston & J.-Fr. Gilmont (191-216) en de conclusies door J.-Fr. Gilmont (479-504).

16 Zie voor de Antwerpse situatie: G. Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie. Ondergronds protestantisme in een handelsmetropool 1550-1577. Amsterdam [enz.] 1996, 60-65. Marnef veronderstelt dat ruim de helft van de Antwerpse bevolking enigermate kon lezen.

17 J. Decavele, ‘Ontstaan van de evangelische beweging en ontwikkeling van de protestantse kerkverbanden in de Nederlanden tot 1580’, in: Ketters en papen onder Filips ii. Utrecht 1986, 43. Tentoonstellingscatalogus.

18 Ibidem en: C. Augustijn, ‘Godsdienst in de zestiende eeuw’, in: Ketters en papen onder Filips II, 30.

[p. 110]

zestiende eeuw waren de omstandigheden in de Nederlanden daarom gunstig voor een groei in de productie van Nederlandse bijbels.

De nieuwe vraag

Het karakter van de nieuwe vraag naar bijbelvertalingen kan geïllustreerd worden aan de hand van de twee voorredes in de editie van het Nieuwe Testament, die in 1524 bij de Antwerpse drukker en uitgever Adriaen van Berghen verscheen.¹⁹ De eerste voorrede is getiteld ‘Een corte vermaninge verweckende eenen yegelijcken om naerstelick te overlesen, ende te beleven dat heylich Evangelie JESU Christi’. De tekst is een vertaling van het eerste deel van Erasmus' Praefatio in diens Novum Testamentum.²⁰ De voorrede beantwoordt de vraag hoe de mens tot Christus kan komen:

Ende niemant en coemt tot Christum, dan die tot hem gaet, met een stantvastich, oprecht, puer, ende suver gelove, dan die hongert ende dorst die rechtvaerdicheyt. Comen wi dan also wi behooren, wi en dorven niet sorgen dat wi tevergeefs sullen comen. Want die here is nu bi den sinen starcker, dan hi voortijts was lichamelic tegenwoerdich by den Joden. Want hi ons gelaten heeft, die alder suverste aderkens zijns gheests in dit nieu testament, te weten, int Evangelie, ende die Epistelen van sinte Pauwels, daer mogen wi toegaen also dicwils alst ons lust, dye mogen wi altijt met ons dragen, daer hebben wi inne die fonteyn ons salichmakers, waer uut wi anders niet en scheppen, noch en vinden dan onse salicheyt, hier sullen wi zeer overvloedelic uut scheppen ende af drincken.²¹

De lezer wordt in deze voorrede op directe wijze aangespoord het Nieuwe Testament te lezen. Daar, in de bijbeltekst, is Christus aanwezig en daar kan de lezer zelf Hem vinden. De boodschap die uit de voorrede klinkt, typeert een belangrijk element in het godsdienstig leven in de Nederlanden aan het begin van de zestiende eeuw. Het woord van God brengt de gelovige zonder enige bemiddeling in verbinding met God. Zo zocht een lezer uit Zuid-Limburg in 1535 een kennis op, sloeg een groot boek open, las daaruit voor, zei toen ‘dat godt selff die worden gesprocken hedde, die daer bynnen gescreven stoen’ en fulmineerde vervolgens tegen de bestaande kerk.²² Er is geen bemiddelende instantie tussen God en mens nodig om heil te vinden. De centrale gedachte uit de voorrede sluit aan bij een godsdienstige ontwikkeling in het

19 Voor deze editie zie: Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545, 42-49, m.n. 47-48 en 282-284.

20 S.W. Bijl, Erasmus in het Nederlands tot 1617. Nieuwkoop 1978 (Bibliotheca bibliographica Neerlandica, 10), 13-14 en 33-34.

21 De Nederlandse tekst is genomen uit de editie van het Nieuwe Testament van Cornelis Lettersnijder uit 1524. (Württemberg, Landesbibliothek: Bibl. Bat. 8^o 1524).

22 W. Heijting, ‘Ziet daer staedt ghescreven ende 't es zo’, in: Mensen van de Nieuwe Tijd. Een liber amicorum voor A.Th. van Deursen. Amsterdam 1996, 17. Heijting geeft in dit artikel talrijke voorbeelden van het bijbelgebruik door leken in de eerste helft van de zestiende eeuw.

[p. 111]

begin van de zestiende eeuw naar een meer individueel beleefd geloof. Deze gedachte is niet alleen bij Erasmus te vinden maar ook bij Luther en andere reformatoren.²³

Niet alleen in boeken, maar ook in diverse andere uitingen, zoals in preken, pamfletten, de schilderkunst, liederen, poëzie, dagboeken, prenten, toneelstukken en in brieven wordt duidelijk dat de geloofsbeleving in grote delen van de samenleving aan het veranderen was. De centrale gedachte die daaruit naar voren komt is: ‘geen ander en niets anders tussen God en mij’.²⁴ Alles wat als bemiddelende instantie tussen God en mens in staat, is aan kritiek onderhevig. Wat overblijft is de bijbel als directe, persoonlijke weg tot God. Dat verklaart waarom er in de samenleving een beweging op gang kwam die wordt gekenmerkt door een nieuw enthousiasme voor en nieuwsgierigheid naar de bijbel en naar de bijbelse boodschap die daarbij hoort.²⁵ Het zal geen verbazing wekken dat deze voorrede is opgenomen in verschillende Noorden Zuid-Nederlandse bijbeledities uit deze periode.²⁶

De tweede voorrede brengt ons nog iets verder bij de precieze vaststelling van het karakter van de vraag naar nieuwe bijbels. Deze voorrede is getiteld ‘Den printere allen Christen menschen saluyt’.²⁷ In de openingspassage van de voorrede is nog eens de ‘honger’ naar bijbelvertalingen verwoord:

Allen Christelijcken broederen ende susteren si kenlic, dat die godlijcke maiesteyt uut zijnder vrijer rijcker liefden, ten lesten die hongherige schare met den ooghen zijnder ontfermherticheyt genadelic heeft aenghesien, ende heeft se ghespijst, metten hemelschen levenden broode zijns godlijcken woorts.

In het vervolg van de voorrede maakt de printer duidelijk hoe de tekst tot stand gekomen is. De vertalers hadden een nieuwe [Latijnse] vertaling uit het Grieks genomen, die ze vervolgens in het Nederlands hadden vertaald ‘voer die gene die geen latijn en verstaen’. De vertalers maken duidelijk dat ze geen Vulgaattekst als uitgangspunt voor hun Nederlandse vertaling hebben genomen:

Want onse oude latijnsche translatie zeer gecorrumpeert ende oec duyster is, also dat wij dat puer godlijcke woort niet puerlic en consten gelesen, sonder welcke onse zielen niet leven en moghen, mer bederven ende sterven.

23 W.J. Kooiman, Luther en de bijbel. 3e dr. Baarn 1977, 65.

24 Aldus geformuleerd in: Augustijn, ‘Godsdienst in zestiende eeuw’, 39.

25 C. Augustijn, ‘De hervormers van de zestiende eeuw en de Bijbel’, in: Concilium. Internationaal tijdschrift voor theologie 27 (1991), 58-60.

26 De voorrede is te vinden in de edities van het Nieuwe Testament door Adriaen van Berghen (Antwerpen 1524); Cornelis Lettersnijder (Delft 1524); Merten de Keyser (Antwerpen 1525); Jan (I) van Ghelen (Antwerpen 1525, 1526 en 1528) en Doen Pietersoen (Amsterdam 1526). Zie achtereenvolgens de nrs. 9, 11, 15, 14, 22, 30 en 25 van de bibliografische lijst (hoofdstuk 4) in: Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545. In de meeste edities is voorzichtigheidshalve de zinsnede ‘dye mogen wi altijt met ons dragen’ weggelaten.

27 Zie voor deze voorrede: C. Augustijn e.a. (red.), Reformatorica. Teksten uit de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme. Zoetermeer 1996, 103-104.

[p. 112]

Uit het citaat spreekt het verlangen ‘het puer godlijcke woort... puerlic’ te kunnen le zen. Deze woorden maken duidelijk wat bij de aspirant-koper belangstelling voor deze nieuwe bijbelvertaling moest wekken. In het citaat is twee keer het woord puer genoemd. De ‘oude latijnsche translatie’ (de Vulgaat), zo stelt het citaat, is dermate

Titelbladzijde van het eerste deel van de Vorstermanbijbel uit 1528. (Amsterdam, VU: XC 05040).

‘gecorrumpeert’ en ‘duyster’ dat men daarin het pure woord van God niet meer puur kan lezen. Daarom moest er een nieuwe Nederlandse tekst komen die wel zuiver is. Om die reden hebben de vertalers een tekst genomen die uit het Grieks was overgezet. Zij hebben een tekst vertaald die terugging op de oorspronkelijke bijbelse bronnen en die dus ook zo weinig mogelijk redactionele bewerking had ondergaan. Concreet betekent dat, dat Van Berghen een Nieuw Testament publiceerde dat in beide opzichten ‘puer’ was: én een onverkorte, integrale tekst bood én, weliswaar in vertaling, op het Grieks terugging. Dat raadpleging van de bijbelse bronnen een aanbeveling voor een bijbeleditie was, wordt ook elders duidelijk. Het titelblad van de bekende Vorstermanbijbel uit 1528 vermeldt uitdrukkelijk: ‘ende opten cant die alteratie, die hebreeusche veranderinge, naerder hebreeuscher waerheyt der boecken die int hebreus zijn, ende die griecse der boecken die int griecs zijn’.

Vorsterman liet deze aanbeveling drukken op het titelblad van al zijn (complete) bijbeledities.²⁸ Vorstermans aanbeveling is vrijwel onveranderd overgenomen op het titelblad van de bijbeleditie van de Antwerpse drukker Hansken van Liesvelt uit 1538 en op dat van de bijbeleditie van de Antwerpse drukker Henrick Peetersen van Middelburch uit 1541.

Het verlangen naar een zuivere tekst die teruggaat op de bijbelse bronnen is meer dan een wetenschappelijk streven. Achter dat verlangen gaat een diepere behoefte schuil. Aangezien de bijbel de plaats is waar de lezer rechtstreeks met God zelf in aanraking komt, is die ontmoeting directer wanneer die tekst teruggaat op de oorspronkelijke

28 Complete bijbeledities verschenen bij Vorsterman nog in 1531, 1532, 1533/1534, 1542, 1543, 1544 en 1545.

[p. 113]

Titelbladzijde van het tweede deel van de Liesveltbijbel uit 1526. (Amsterdam, VU: XC 05039).

[p. 114]

bijbelse bronnen, de Hebreeuwse en de Griekse tekst. En had niet God zelf in deze talen tot de bijbelschrijvers gesproken?²⁹ Daarmee zijn de twee belangrijkste elementen duidelijk geworden die de nieuwe vraag naar bijbelvertalingen aan het begin van de zestiende eeuw hebben bepaald: in de eerste plaats moest het een integrale tekst zijn en in de tweede plaats een tekst die terugging op de bijbelse bronnen, het Hebreeuws en het Grieks. Nu het karakter van de nieuwe belangstelling voor bijbelvertalingen aan het begin van de zestiende eeuw is toegelicht, is de vraag aan de orde op welke wijze Liesvelt hierop in 1526 heeft gereageerd.

29 Duidelijk vinden we deze gedachte verwoord in een brief van Johannes Reuchlin van 19 maart 1510: ‘Semper enim legendo hebraice videor mihi videre deum ipsum loquentem, cum cogito earn esse linguam qua Deus et angeli commerita sua sint hominibus divinitus exequuti’ (Want steeds wanneer ik Hebreeuws lees, heb ik de indruk dat ik God zelf zie spreken, wanneer ik bedenk dat dit de taal is waarin God en de engelen hun weldaden aan de mensen van Godswege hebben verricht). Zie: L. Geiger (Hrg.), Johann Reuchlins Briefwechsel. Hildesheim 1962, 123-124 (brief 115). Zie ook: W. Schwarz, Principles and problems of biblical translation. Some Reformation controversies and their background. Cambridge 1955. 83.

De Liesveltbijbel van 1526

De bijbel die Jacob van Liesvelt in 1526 op de markt bracht, bestaat uit twee delen. Het eerste deel geeft een titelbladzijde en bevat verder geen voorwerk. Geen van de gebruikelijke elementen die we in bijbels uit deze periode aantreffen, zoals een voorrede, kalender of almanak, is in deze bijbel opgenomen. De bijbel begint direct met de tekst van het Oude Testament, die vanaf Genesis doorloopt tot en met Hooglied. Het tweede deel biedt behalve de tekst van de profeten ook de apocriefe boeken van het Oude Testament en de tekst van het Nieuwe Testament. Aangezien de twee delen geen afgeronde teksteenheid bieden, is het niet waarschijnlijk dat ze ook afzonderlijk zijn gepubliceerd. Het tweede deel heeft een eigen titelblad.

De bijbel besluit met een leesrooster, het (bind)register van katernen en de colofon. De tekst van de colofon luidt:

Gheprint ende gheeyndt in dye vermaerde coopstadt van Antwerpē. Inden Iare ons heeren m.ccccc. en̄ .xxvi. dē .vi. dach vā September. By my Iacob vā Liesueldt wonende tot Antwerpen op dye Cammerpoort Brugghe. Is God met ons, Wie mach ons lettē. Fortitudo mea Deus.

Voor de uitgave van de tekst van het Oude Testament heeft Liesvelt zijn toevlucht tot verschillende bronnen genomen. De tekst van de bijbelboeken Genesis-Deuteronomium gaat terug op die uit de editie van het Oude Testament door de Antwerpse drukker en uitgever Hans van Ruremund uit het voorafgaande jaar. Deze bood een vertaling van Luthers tekst uit de eerste, los uitgegeven editie van 1523. Liesvelts tekst was op enkele punten opnieuw gecorrigeerd naar de Luthertekst.

De tekst van de boeken Jozua-Esther biedt de eerste Nederlandse vertaling van

[p. 115]

de Luthertekst. Liesvelt liet deze tekst vertalen uit het tweede, afzonderlijk verschenen deel van het Oude Testament in de eerste editie van 1524.³⁰ De tekst in de bijbelboeken Job-Hooglied biedt ook een vertaling van de Lutherbijbel in de tekststelling van de eerste editie van 1524. Het betreft echter een vertaling van de nadruk van Luthers tekst van 11 maart 1525 door de drukker Johannes Knoblauch uit Straatsburg.³¹ Dat Liesvelt de nadruk van Johannes Knoblauch gebruikt heeft, blijkt duidelijk uit een vergelijking van de tekst van Psalm 133:

Luther 1524: Sihe, wie feyn und lieblich ists, Das brüder miteynander wonen. Wie das beste öle auff dem heubte, das erabfleusst ynn den bart Aharon, Das erabfleusst auffs loch seyner kleyder
Knoblauch 1525: Sihe, wie feyn und wie lieblich ists, Das brüder miteynander wonen. Als wenn die gute salbe zum heubte erab flösse von dem bart ynn den bart Aaron, die erab flösse auffs loch seyner kleyder
Liesvelt 1526: Siet hoe fijn ende hoe lieflick ist. Dat broeders met malcanderen woonen. Als wanneer die goede salve totten hoofde afvloyde vanden bairde in den baerdt Aharon die afvloeyde opt hooftslop sijnder clederen.

Nu valt ook te begrijpen waarom het eerste deel van de Liesveltbijbel eindigt met de opmerkelijke colofon: ‘Eynde des derdē deel der bibelen’. Immers, het eerste deel van de Liesveltbijbel bevat de bijbelboeken die zijn opgenomen in de eerste drie, afzonderlijk uitgegeven delen van de Lutherbijbel.

Het tweede deel van de Liesveltbijbel bevat de profetenboeken en de boeken 3 + 4 Ezra, Tobias, Judith, Wijsheid, Jesus Sirach, 2 Daniël en 1 + 2 Makkabeeën. Van de profeten was nog geen Luthertekst beschikbaar. Wel kwamen in 1526 de bijbelboeken Jona en Habakuk, los uitgegeven, in Luthers vertaling op de markt.³² Blijkbaar wist Liesvelt de hand te leggen op een exemplaar van de Luthereditie van Jona, want de Luthertekst kwam nog in datzelfde jaar in vertaling in zijn bijbeleditie terecht. Ter illustratie Jona 3:5:

Luther 1526: Da gleubten die leute zu Ninive an Gott und liessen predigen man solte fasten. Und zogen secke an, beide gros und klein
Hans van Ruremund 1525: Ende die mannen van Ninive hebben geloeft inden heere ende hebben ghepredict vasten ende sijn gecleet met sacken vanden meesten tot den minsten
Liesvelt 1526: Doen geloefden die lieden tot Ninive aen god ende lieten prediken Datmen vasten soude Ende togen sacken aen beide groot ende cleyn.

30 De editie van Hans van Ruremund uit 1525 geeft hier een vertaling van een Vulgaattekst. Alleen de Psalmen zijn een vertaling van Luthers tekst in de tekststelling van de tweede editie van 1524.

31 Zie: Luthers (D. Martin Werke. Kritische Gesamtausgabe. Die Deutsche Bibel. 12 dln. in 15 bdn. Weimar 1906-1961. Dl. 2, 375-376. Zie voor de vindplaats van de varianten: Luthers Werke. Die Deutsche Bibel. Dl. 10.2, lxxv, aantekening 2.

32 Luthers Werke. Die Deutsche Bibel. Dl. 2, 392-395.

[p. 116]

Ook uit de tekst van het bijbelboek Jesaja blijkt hoe vertrouwd de drukker met de markt was. In 1525 was de commentaar van Oecolampadius gepubliceerd.³³ Deze commentaar gaf een nieuwe Latijnse vertaling van Jesaja. Liesvelt liet deze tekst in een zeer letterlijke vertaling opnemen in zijn editie van 1526. Ter illustratie Jesaja 15:5:

Vulgaat: cor meum ad Moab clamabit vectes eius usque ad Segor vitulam conternantem per ascensum enim Luith flens ascendet et in via Oronaim clamorem contritionis levabunt
Oecolampadius 1525: cor meum (unusquisque) ad Moab clamabit fugientes illius vitulae triennis usque ad Zoar Quoniam ascensum Ludith in fletu ascendet illuc quoniam in via Hhoronaim clamorem contritionis excitabunt
Hans van Ruremund 1525: Mijn herte sal tot Moab waert roepen sine grendele tot Segor ter vallender veerzen Want alden opganck van luith sal hi al wenende opgaen ende inden weghe van Oronaym sullense heffen den roep van droefheden
Liesvelt 1526: O mijn herte (een yegelijc) sal tot Moab roepen vliende dies drie iarighen calfs tot Zoar toe Want mids den opganc Luhith in weeninghe sal hi derwaerts opgaen want in den wege Hhoronaim sullen si roepinge der droeffenissen verwecken.

Voor de tekst van de overige profetenboeken moest Liesvelt een beroep doen op de bestaande vertaling in de editie van Hans van Ruremund uit 1525. De tekst van de resterende boeken van het Oude Testament nam Liesvelt niet over uit de editie van Hans van Ruremund, maar liet ze opnieuw vertalen, nu uit een Vulgaateditie. De reden zal zijn geweest dat Van Ruremund deze boeken slechts gedeeltelijk had opgenomen en dan ook nog voornamelijk in de tekststelling van de Delftse Bijbel van 1477. Voor de tekst van Makkabeeën maakte hij echter gebruik van de aan de Vulgaat gecorrigeerde tekst van Christoffel van Ruremund uit 1525.³⁴ De tekst van het Nieuwe Testament biedt een geheel nieuwe vertaling van de Luthertekst in de tekststelling van de tweede editie van 1522.³⁵

Liesvelt wilde in 1526 een ‘zuivere’ bijbeltekst aanbieden die terugging op de bijbelse bronnen. Om dat te bereiken liet hij een vertaling maken van de Lutherbijbel. Ook Luther had zijn bijbelvertaling in de volkstaal gebaseerd op en becommentarieerd op basis van een tekst in de oorspronkelijke talen.³⁶ Voor het Nieuwe Testament had Luther gebruik gemaakt van de Grieks-Latijnse editie van Erasmus. Een dergelijk hulpmiddel ontbrak Luther bij de vertaling van de Hebreeuwse tekst van

33 Het betreft In Iesaiam prophetam hypomnematΩn, hoc est Commentariorum, Ioannis Oecolampadij libri vi. [Argentorati, Jo. Soter] 1525. Geraadpleegd is het exemplaar Leiden, UB: 500 D 2.

34 Afwijkende lezingen ten opzichte van de tekst van Van Ruremund zijn mogelijk te verklaren als correctie aan de Vulgaat, bijvoorbeeld in: 2 Makkabeeën 15:20 - Vulgaat: equites/Van Ruremund 1525: die Eliphanten/Liesvelt 1526: dye reidenaers.

35 De editie bevat dus niet de ‘reeds gangbaar geworden Nederlandse overzetting van 1523’, zoals De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, 94 stelt.

36 Zie bijvoorbeeld: Schwarz, Principles and problems of biblical translation, 187-189.

[p. 117]

het Oude Testament. De vertaling daarvan kostte hem dan ook jaren.³⁷ Om die reden is Luthers vertaling van het Oude Testament, steeds voorzover gereed, in delen op de markt gekomen. Zo gauw Liesvelt de beschikking kreeg over een nieuw verschenen deel van de Lutherbijbel, heeft hij deze voor zijn bijbeleditie gebruikt. Voor sommige bijbelgedeelten kon Liesvelt een bestaande Nederlandse vertaling van Luther nemen, in andere gevallen moest hij zelf een Luthertekst (laten) vertalen. Het is niet bekend wie de Nederlandse Luthervertalingen heeft verzorgd.

De Liesveltbijbel van 1526 is tevens geïllustreerd met ongeveer vijftig houtsneden. Ook voor de illustraties heeft Liesvelt de edities van de Lutherbijbel als voorbeeld genomen. Vrijwel alle houtsneden zijn, meer en minder getrouwe, kopieën (meestal in spiegelbeeld) van illustraties uit edities van de Lutherbijbel.³⁸

Het valt op hoe alert Liesvelt reageerde op de ontwikkelingen op de internationale boekenmarkt. Zo zagen we dat de Liesveltbijbel van 1526 een Nederlandse vertaling van de recentelijk verschenen Latijnse tekst van het boek Jesaja uit de commentaar van Oecolampadius uit 1525 biedt. Ook de tekst van het gehele derde deel van Luthers uitgave van het Oude Testament uit maart 1525 en van de losse uitgave van het boek Jona uit 1526 nam Liesvelt in vertaling op. Blijkbaar kreeg hij steeds bijzonder snel de beschikking over nieuw verschenen uitgaven. Het zal Liesvelt van pas gekomen zijn dat zijn drukkerij in Antwerpen was gevestigd. Deze stad had zich aan het begin van de zestiende eeuw, mede dankzij de tolerante houding van de stadsmagistraat, ontwikkeld tot het belangrijkste typografische centrum in de Nederlanden. Van de totale boekproductie in de jaren 1500-1540 is ruim de helft (55%) te Antwerpen gedrukt.³⁹ Daarbij zorgde de aanwezigheid van Duitse kooplieden voor een geregelde aanvoer van nieuwe Lutherdrukken, die in Antwerpen opnieuw of in vertaling werden uitgegeven.⁴⁰ Behalve Liesvelt hebben in deze periode ook andere uitgevers van Nederlandse bijbelvertalingen gebruik gemaakt van de Lutherbijbel. Ruim de helft van alle tachtig bijbeldrukken uit de periode 1522-1545 biedt een vertaling die voor een groot deel direct of indirect op Luthers tekst teruggaat.⁴¹

Liesvelt bracht nieuwe, complete bijbels op de markt in 1532,1534, 1535 en 1542 (2 maal).⁴² De tekst van het Nieuwe Testament in deze edities was geheel gebaseerd op de Luthervertaling in de editie van Adriaen van Berghen uit 1524. De tekst van het Oude Testament heeft Liesvelt na 1526 steeds verder aangepast aan de Lutherbijbel.

37 Kooiman, Luther en de bijbel, 72 en 101-102.

38 Rosier, The Bible in print. Dl. i, 14-15, 157-159 en Dl. 2, nrs. 31-34, 62-79, 150-151, 198 en 468.

39 Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie, 65-74. Bijna de helft (44%) van alle gedrukte boeken uit deze periode waren werken van godsdienstige strekking.

40 Idem, 66-68. Alleen al in de periode 1520-1522 verschenen te Antwerpen twaalf Latijnse en tien Nederlandse Lutherdrukken.

41 Ongeveer een kwart van de edities van het Nieuwe Testament gaat geheel of gedeeltelijk op Erasmus' tekst terug, zie: Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545, 241.

42 Zie de nrs. 45, 51, 54, 72 en 72-a van de bibliografische lijst in: Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545. Ook drukte Liesvelt losse edities van het Nieuwe Testament. Deze boden niet altijd dezelfde tekst, zie ook de nrs. 52, 55, 55-a, 61, 65, 75 en 76.

[p. 118]

Ook daar valt op hoe gretig hij gebruik maakte van andere, nieuwe bijbelvertalingen die beschikbaar kwamen. In de editie van 1532 was een Nederlandse vertaling opgenomen van de tekst van de profeten uit de Lutherbijbel, gecorrigeerd naar de Züricher bijbel van 1531. Met de Züricher bijbel wilden Zwingli en de andere vertalers een vertaling leveren die zeer nauw aansloot bij het Hebreeuws en het Grieks, zoals blijkt uit de titel ‘Die gantze Bibel der ursprünglichen Ebraischen und Griechischen waarheyt nach, auffs aller treüwlichest verteütschet’.⁴³ Aangezien de Lutherbijbel pas in 1534 de tekst van Baruch gaf, had Liesvelt dat bijbelboek in 1532 zelfs volledig laten vertalen uit de Züricher bijbel.⁴⁴ De tekst van de apocriefe bijbelboeken ging terug op de tekst in de editie van 1526. Wel was de tekst op enkele plaatsen gecorrigeerd naar de Züricher bijbel van 1531. In de twee laatste edities uit 1542 heeft Liesvelt een groot aantal kanttekeningen aan de tekst toegevoegd. De herkomst van de aantekeningen is niet bekend, maar de inhoud is soms beslist van een evangelische signatuur. Zeer bekend is de aantekening bij 1 Petrus 2:5 ‘opten steen ghetimmert syn, is alle onse hope setten op cristum alleen’. Dit christocentrische element vinden we ook in andere aantekeningen, bijvoorbeeld bij Mattheus 28:10 ‘Broeders sijn al degene dye in cristo gelooven’.

De vraag of Liesvelt met zijn bijbeleditie in 1526 aansloot bij de bestaande vraag naar bijbelvertalingen moet bevestigend beantwoord worden. In de eerste plaats omdat de Liesveltbijbel van 1526 de eerste Nederlandse bijbel was die een integrale tekst bood van het oude en het Nieuwe Testament samen. In de tweede plaats omdat Liesvelt geen Vulgaatvertaling op de markt bracht, maar ernaar heeft gestreefd om een ‘zuivere’ bijbeltekst aan te bieden die terugging op de bijbelse bronnen.

43 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, 164.

44 Den Hollander, De Nederlandse Bijbelvertalingen 1522-1545, 194.

Receptie en doorwerking

Het zal niet voor iedere aspirant-koper uit de zestiende eeuw weggelegd zijn geweest om een exemplaar van de dure Liesveltbijbel te kopen. Aanschaf van een van de Nieuwe Testamentjes in zakformaat die Liesvelt ook heeft uitgegeven, zal eerder tot de mogelijkheden hebben behoord. Uit de verslagen van de processen die in de loop van de zestiende eeuw gevoerd zijn tegen diegenen die van ketterij verdacht werden, is het boekenbezit van verschillende van hen bekend geworden. Vrijwel zonder uitzondering is er een bijbel of een Nieuw Testament bij.⁴⁵ Er waren echter meer manieren om met de bijbel in aanraking te komen. Wie dat wilde, kon ook een bijbel lenen of ruilen tegen een ander boek.

Ook zonder een bijbel in handen te krijgen, was het mogelijk ermee in contact te komen. Er werden samenkomsten, conventikels genaamd, georganiseerd bij mensen thuis en soms ook buiten in het vrije veld. Tijdens deze samenkomsten werd meestal een gedeelte uit het Nieuwe Testament door een van de aanwezigen voorgelezen, ge-

45 W. Heijting, ‘Ziet daer staedt ghescreven ende 't es zo’, 18-19.

[p. 119]

volgd door een mondelinge uiteenzetting en een gezamenlijke bespreking. De doopsgezinde Amsterdammer Willem Boom bijvoorbeeld ontving mensen in zijn tuin ‘daer te samen sprekende van Goodts Woort ende voorts hen becommerende mitten hoenderen ende anders, dat in den thuyn te doen was’.⁴⁶ Dergelijke ‘godsdienstoefeningen’ buiten de kerk vielen niet bij iedereen goed. Het keizerlijke plakkaat van 24 september 1525 stelt dat er in de Nederlanden allerlei godsdienstige dwalingen waren ontstaan omdat:

leecken ende ongeleerde persoenen die duitsche evangelien ende andere geestelicke scriften dagelicx lesen nae hoeren verstande... ende daervan mit malcanderen diversche disputatien hebben.

Om die reden bepaalde de keizer dat:

van nu voortaen geen personen vergadering sullen mogen maicken int heymelick oft int openbaer om te lesen oft spreken van die evangelie, depistole van sinte Pauwels oft andere geestelicke scriften in latijne, duytsche ofte walsch, noch dieselve scriften te interpreteren ofte up dinterpretacie ende verstant van dien te disputeren, in wat manieren dattet zy.⁴⁷

De overheid verbood niet alleen dergelijke samenkomsten, maar pakte ook de bijbeldrukkers aan. Al snel werden de bijbels in het Nederlands door een verbod getroffen. Het ‘ketterse’ element waarom deze bijbeledities werden verboden was niet het gebruik van de volkstaal als zodanig. Het verbod richtte zich expliciet tegen bijbels met verklaringen, kanttekeningen en prologen, die verboden leringen en dwalingen van Luther en de zijnen boden.

Het eerste deel van het verbod noemt bepaalde onderdelen waarvan de bijbeltekst vergezeld ging: voorredes en inleidingen, korte samenvattingen boven de hoofdstukken, aantekeningen in de kantlijn en registers. Deze onderdelen hielpen de lezer de bijbeltekst te lezen en te begrijpen en vergrootten zijn zelfstandigheid ten opzichte van de kerk en haar voorgangers.

In de tweede plaats keerde het verbod zich tegen de leringen en dwalingen van Luther. Daarbij moet bedacht worden dat aan het begin van de zestiende eeuw nog alles wat nieuw was en tegen de bestaande orde inging, met ‘luthers’ of ‘ketters’ werd aangeduid. Een bijbelvertaling moest de oude tekst, de Vulgaat, volgen.⁴⁸ De latere bijbels in folio-formaat van Jacob van Liesvelt, evenals die van Willem Vorsterman, bevatten voorwoorden, aantekeningen en korte samenvattingen boven de hoofdstukken en zijn alle verboden. De enige editie die niet is verboden, is de Liesveltbijbel uit 1526, volgens sommige onderzoekers omdat deze ontsnapt zou zijn aan de aandacht

46 Idem, 18.

47 De voorgaande twee citaten zijn ontleend aan: De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, 130.

48 Het zal niet altijd even gemakkelijk zijn geweest om het karakter van een vertaling te bepalen.

[p. 120]

van de inquisiteurs.⁴⁹ Dat zou zo kunnen zijn. De vervolging was in de jaren twintig immers nog maar net op gang gekomen. Ook op latere indices is deze editie echter nergens vermeld. Veeleer lijkt de reden dat deze bijbel nooit door een verbod is getroffen hierin te liggen, dat in de Liesveltbijbel van 1526 geen voorwoorden, aantekeningen of samenvattingen zijn opgenomen.

Tussen de jaren 1520 en 1540 is de repressie krachtiger geworden. Liesvelt gaf niet toe aan de druk, maar paste, zoals we zagen, daarentegen zijn bijbeltekst steeds verder aan Luthers tekst aan. De editie van 1542, die van een groot aantal verklarende kanttekeningen was voorzien, spande de kroon. Liesvelt had het vereiste consent voor de editie niet aangevraagd. De gevolgen bleven niet uit. Op 15 juni 1545 werd Jacob van Liesvelt weer aangeklaagd wegens het drukken van boeken zonder daarvoor de nodige toestemming te hebben aangevraagd. Liesvelt verdedigde zich op gelijke wijze als in 1542. De zaak sleepte zich voort tot eind november, mede omdat de verdachte door ziekte vaak niet op de rechtszitting kon verschijnen. Toen ging alles opeens heel snel. Op 27 november werd hij ter dood veroordeeld en de volgende dag werd hij onthoofd.⁵⁰ In de boeken van de vierschaar staat, op de bladzijde waar het vonnis is vermeld, in de kantlijn: ‘Executio facta’.⁵¹

Liesvelt was een van de laatste actieve uitgevers van bijbels in deze eerste periode van productie van integrale, Nederlandstalige bijbelvertalingen. Naarmate de repressie door de overheid sterker was geworden, was het aantal uitgevers in de Nederlanden dat deze bijbels publiceerde steeds verder afgenomen. Met de dood van Liesvelt kwam aan deze periode zelfs een einde. Liesvelt is de enige uitgever die deze hele periode actief was. Dat zijn Dat oude ende dat nieuwe testament met recht als het ‘boek van de eeuw’ beschouwd kan worden, blijkt uit de gegevens na 1545.

Tot aan het eind van de jaren vijftig zijn de verschillende drukken van de Liesveltbijbel in gebruik gebleven bij reformatorisch gezinden. Ook kwamen er na de dood van Liesvelt nog nieuwe ‘Liesveltbijbels’ op de markt. In Emden publiceerden de drukkers Gillis van der Erven en Willem Gailliart in 1559, 1560, 1562, 1564 en 1569 een nieuwe, gecorrigeerde editie van de Liesveltbijbel onder de titel De Bibel in duyts, voortijts by Jacob van Liesveldt uutghegaen... Nu... wederom... overgesien ende verbetert.⁵² Deze editie van de Liesveltbijbel is in 1581 en 1593 opnieuw uitgegeven door de Rotterdamse drukker Dirck Mullem en in 1596 door de Leidse drukker Jan Claesz van Dorp.⁵³ Herdrukken van de Liesveltbijbel verschenen in 1585, 1608 en 1616, on-

49 Zie bijvoorbeeld: Gilmont, La Réforme er le livre, 213.

50 Het feit dat Liesvelt is onthoofd en niet op de brandstapel is gezet, heeft aanleiding gegeven tot de veronderstelling dat hij voor een burgerlijk en niet voor een godsdienstig vergrijp is veroordeeld.

51 Zie vervolg van P. Genard, ‘Personen te Antwerpen in de xvie eeuw voor het “feit van religie” gerechtelijk vervolgd. Lijst en ambtelijke bijhoorige stukken’, in: Antwerpsch Archievenblad 8 (1872), 347-353.

52 P. Valkema Blouw, Typographia Batava 1541-1600. 2 dln. Nieuwkoop 1999. Dl.i, nrs. 555, 556, 559, 562 en 570.

53 Idem, nrs. 576, 611, en 618.

[p. 121]

der de titel ‘Biblia, in duyts voortijts bij Jacob Liesvelt uutgegaen, na der alder oudtste ende correcxte copijen’. De eerste twee herdrukken waren te koop bij de Amsterdamse boekverkoper Cornelis Claesz. en de laatste bij de Arnhemse boekverkoper Jan Janssen.⁵⁴ Ook is de tekst van de Liesveltbijbel van grote invloed geweest op de bijbelvertalingen die in de kring van de doopsgezinden

Titelbladzijde van de Biestkensbijbel uit 1560. (Amsterdam, VU: XC 00139).

zijn gebruikt.⁵⁵ Daar werkte de Liesveltbijbel door in de edities van de profeten en het Nieuwe Testament in 1554 door Mattheus Jacobszoon en in de, vaak herdrukte, Biestkensbijbel uit 1560.⁵⁶

De Liesveltbijbel, zo kunnen we concluderen, is gezichtsbepalend geweest voor de Nederlandse bijbelvertaling in de zestiende eeuw. Dat deze bijbel ook in breder opzicht nog lang na de zestiende eeuw een begrip is gebleven, illustreren de talrijke uithangborden aan Nederlandse huizen waarop deze bijbel is afgebeeld.⁵⁷ Aan de gevel van de Amsterdamse boekverkoper Willem Jansz. Buys alias Ghysen (1582) en van de Hoornse boekverkoper Zacharias Cornelisz. (1620-1636) hing een uithangbord De Liesveldsche Bijbel. Maar niet alleen boekhandels, ook logementen gebruikten dit uithangteken, zelfs tot in de negentiende eeuw toe. In een chique zeventiende-eeuwse Amsterdamse winkelstraat, de Warmoesstraat, waren maar liefst drie logementen met deze naam: de Eerste, de Tweede en de Derde Liesfeldse Bijbel. Waarschijnlijk is de Liesveltbijbel aanvankelijk als uithangteken gebruikt om protestanten binnen te halen.⁵⁸ Dit illustreert dat deze bijbel niet alleen gezichtsbepalend voor de Nederlandse bijbelvertaling in de zestiende eeuw is geweest: de Liesveltbijbel kon en kan ook symbool zijn van het Nederlands protestantisme in deze periode.

54 Catalogus der Bijbel-tentoonstelling ter gelegenheid der herdenking van het honderdjarig bestaan van het Nederlandsch Bijbelgenootschap. Amsterdam 1914, nrs. 434-436. Voor de editie uit 1585 zie ook: Valkema Blouw, Typographia Batava 1541-1600. Dl.i, nr. 593.

55 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, 152-163.

56 Zie voor de edities: P. Valkema Blouw, Typographia Batava 1541-1600. Dl. i, achtereenvolgens nr. 4084 en nr. 3650. Verschillende heruitgaven van dit Nieuwe Testament zijn verschenen, zie: Idem, nrs. 3651, 3653, 3656-3657, 3659-3660.

57 J. van Lennep en J. ter Gouw, De uithangteekens. 2 dln. Den Haag 1974. Dl. 2, 242-249, m.n. 244-245. Fotomechanische herdruk, met een inl. door G. Abma, van de uitgave Amsterdam 1868.

58 Idem, 242. Later is het teken, eenmaal ingevoerd, simpelweg in gebruik gebleven.