Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 6

Geschreven gedrukt gedigitaliseerd. Elf eeuwen boekcultuur in de lage landen

[p. 87]

J.W.E. Klein
Boekgeschiedenis en de uitvinding van de boekdrukkunst
een ‘gulden legende’
Handschrift en druk in de vijftiende eeuw

Tot in de vijftiende eeuw was het handschrift het enige middel om tekst in ‘houdbare vorm’ over te dragen. In die eeuw kwam daar een nieuw middel bij: het gedrukte boek. In deze bijdrage wil ik laten zien dat de uitvinding van de boekdrukkunst niet uit de lucht kwam vallen. De verschijnselen die ik behandel, zal ik, waar mogelijk, illustreren aan de hand van voorbeelden die ik voornamelijk ontleen aan handschriften en drukken van de Gulden legenden van de dominicaan Jacobus de Voragine. De Gulden legenden, of Legenda aurea, wordt ook wel Passionael genoemd. Deze verzameling heiligenlevens en verhandelingen over de kerkelijke hoogtijdagen was vanaf haar ontstaan rond 1250 een Europese bestseller die tot in de zestiende eeuw populair was, zowel in handschrift als in druk. De Latijnse overlevering kent letterlijk honderden handschriften en drukken. Bovendien moeten er ook honderden vertalingen in omloop geweest zijn. Alleen al van de vertalingen in het Middelnederlands zijn ruim 150 handschriften bekend. Daarnaast hebben ongeveer vijftien gedrukte edities in het Middelnederlands het licht gezien.¹ Louter door de aantallen laat dit ene voorbeeld van de Legenda aurea zien, dat de boekdrukkunst een oplossing betekende voor een probleem dat zich in de loop van de Middeleeuwen vormde: de groeiende vraag naar boeken.

Kijkt men vanuit het heden terug naar het verleden, dan lijkt de uitvinding van de boekdrukkunst, in het midden van de vijftiende eeuw, een plotselinge breuk met wat er in het millennium daarvóór in de boekproductie gedaan werd. Dit werd zó sterk gevoeld, dat incunabulisten en anderen die het gedrukte boek bestuderen, tot voor kort de geschiedenis van het boek in het midden van de vijftiende eeuw lieten beginnen. Toch is het niet meer dan vanzelfsprekend dat men de boekgeschiedenis laat be-

1 Zie voor de Latijnse traditie: B. Fleith, Studien zur Überlieferungsgeschichte der lateinischen Legenda aurea. Brussel 1991 (Subsidia hagiographica, 72) en voor de Middelnederlandse: J. Deschamps, ‘De Middelnederlandse vertalingen van de Legenda aurea van Jacobus de Voragine’, in: Handelingen van het 22ste Nederlands Philologencongres. Groningen 1952, 21-22, en: L. Scheurkogel, ‘De overlevering van de Noord- en Zuidnederlandse Legenda Aurea’, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. [Gent] 1997 nr. 1, 60-118. Een aardige inleiding op de materie geeft: A.B. Mulder-Bakker, M. Carasso-Kok (eds.), Gouden legenden. Heiligenlevens en heiligenverering in de Nederlanden. Hilversum 1997.

[p. 88]

ginnen op het moment dat het fenomeen ‘boek’ zoals wij dat kennen, verschijnt. En dat is het boek in de vorm van de codex, de boekvorm die in de vierde eeuw de standaard werd en die wij, in tegenstelling tot de rol, nog steeds gebruiken.²

Als we daarentegen vanuit het verleden kijken naar het moment waarop de boekdrukkunst uitgevonden werd, dan zien we dat die vinding al lang van tevoren aangekondigd werd. In het perspectief van de geschiedenis van het boek mag men de studie van het (oudere) gedrukte boek dan ook niet los zien van die van het handgeschreven boek. Met andere woorden: men kan het gedrukte boek best apart bestuderen, maar men moet dan wel beseffen welke aspecten aan handschriften zijn ontleend.³ Willen we de uitvinding van de boekdrukkunst op haar juiste waarde schatten, dan moeten we ons realiseren dat zij het gevolg was van een ontwikkeling die we in de boekgeschiedenis kunnen bespeuren, namelijk het economischer en effectiever organiseren van de voortdurend groeiende boekproductie. Die rode draad zal ik in deze bijdrage volgen. Dat ik mij daarbij niet strikt aan de eeuwgrenzen van de mij toebedeelde vijftiende eeuw kan houden, maar dat ik flinke uitstapjes naar voorafgaande eeuwen moet maken, is in dit verband niet te vermijden.

Alvorens de draad op te pakken, wil ik enkele opmerkingen maken. Handschriften en drukken in de vijftiende eeuw kunnen op verschillende manieren zijn uitgevoerd. Materieel gezien zijn ze van perkament of papier. Kijken we naar het schrift, dan kunnen ze geschreven zijn in een ‘textualis’, een ‘cursiva’ of een ‘hybrida’.⁴ Ze hebben doorgaans een lay-out in één of meerdere (doorgaans twee) kolommen. Ze hebben wel of geen versieringselementen, zoals miniaturen, initialen, randen, penwerk. Aan (een combinatie van) de aspecten van deze onderdelen herkennen we meteen het vijftiende-eeuwse boek, ondanks de verschillende uiterlijke kenmerken. Dat geldt ook voor andere periodes: de aspecten zelf zijn immers aan ontwikkelingen onderhevig. Aan de hand van het ontwikkelingsstadium van de (combinatie van) aspecten kunnen we handschriften en drukken aan een bepaalde periode toeschrijven.

2 De wetenschap die de codex bestudeert, is de handschriftenkunde of codicologie.

3 Dit is al eerder geopperd, zie onder andere: J.W.E. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies’, in: Queeste i (1995), 16 n. 76 en: J.A.A.M. Biemans, ‘Verborgenheden of blinde vlekken? Over onderzoek van Middelnederlandse handschriften’, in: Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 3 (1996), 17-19.

4 Het is enigszins onhandig dat er bij de bibliografen geen eenduidige terminologie voor de verschillende lettertypes bestaat; dit in tegenstelling tot bij de paleografie van de Middeleeuwen. Wat bij paleografen textualis heet, wordt door bibliografen meestal textura genoemd. De cursiva en de hybrida heten bij de bibliografen zonder onderscheid bastarda. In het vervolg maak ik geen gebruik meer van schriftbenamingen zoals die in de bibliografie gebruikt worden, maar uitsluitend van de paleografische benamingen. Voor de niet-paleografen zet ik de formele kenmerken van de gotische schriften op een rijtje. Voor de textualis zijn die: de a heeft twee verdiepingen; de lange s en de f staan (met voetjes) op de (denkbeeldige) schrijflijn; de stokletters hebben geen lussen. De kenmerken van de cursiva zijn: de a heeft maar een enkele buik, de lange s en de f gaan door de schrijflijn en alle stokletters hebben lussen. De hybrida is een mengvorm: de a heeft een enkele buik, de lange s en de f gaan door de schrijflijn, maar de stokletters hebben geen lussen.

[p. 89]

Legenda aurea (Mnl.), 1450, afkomstig van het St. Margrietenklooster te Amsterdam. (Den Haag, KB: 73 D 9).

Legenda aurea, Gouda: Gerard Leeu, 1480 (CA 1756). Somerstuck, f. 29r. (Gouda, Streekarchief Hollands Midden: 894 B 14-15).

De draad van de grotere efficiency in de boekproductie pak ik op in de elfde/twaalfde eeuw. Aan de hand van een aantal ‘verbeteringen’ die in de loop der tijd verzonnen werden, zal ik de draad volgen tot de uitvinding van de boekdrukkunst. ‘Verbeteringen’ hebben dikwijls ook nadelen ten opzichte van de vorige situatie. Het is dan een compromis tussen een betere en een slechtere toestand, waarbij de winst die gehaald wordt uit (in dit geval) effectievere productiemethodes op moet wegen tegen het verlies van de tot op dat moment bestaande situatie. Ik zal daarom ook enkele van de belangrijkste nadelen noemen.

Een economischer schrifttype

Bekijken we twee vijftiende-eeuwse exemplaren van de Legenda aurea, het handschrift Den Haag, KB: 73 D 9 en de druk Gouda: Gerard Leeu, 1480 (CA 1756, IDL 2582), dan is daaraan eigenlijk niets bijzonders te zien.⁵ Ze zien eruit als elk handschrift respectievelijk iedere druk uit de periode. Ze zijn geschreven/gedrukt in een lettertype

5 CA=M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au xve siècle. Den Haag 1874; IDL=Incunabula in Dutch libraries. A census of fifteenth-century printed books in Dutch public collections. 2 dln. Nieuwkoop 1983.

[p. 90]

dat het merendeel van de Legenda aurea-handschriften en -drukken vertoont, en dat textualis genoemd wordt. Het is het gotische boekschrift bij uitstek en kan beschouwd worden als het ‘Algemeen Beschaafd Schrift’ van vrijwel geheel West-Europa. Maar waar kwam deze schriftsoort vandaan, en waarom heeft deze zich gevormd?

De overgang van het laatkarolingische naar het gotische schrift, die begon op het laatst van de elfde eeuw, was een belangrijk moment op de ontwikkelingslijn van het economischer organiseren van de boekproductie. Een directe relatie met het ontstaan van het universitaire onderwijs is zeer aannemelijk. Dat stuwde de tekstproductie enorm op.⁶ Er werden wetenschappelijke verhandelingen geschreven, commentaren op oude en nieuwe geschriften en commentaren op die commentaren. Magisters en studenten hadden kopieën van de teksten van het curriculum nodig. Voegt men daarbij de eveneens exponentieel groeiende overheidsadministratie en, wat later, de stichting van nieuwe kloosterordes met de noodzaak van een basisbibliotheek, dan is te begrijpen dat de handschriftenproductie een grote vlucht nam. Daarnaast werden de (nieuwe) teksten die men produceerde langer. Men had steeds meer perkament nodig, hetgeen de prijzen deed stijgen. Hierdoor werd men gedwongen het perkament economischer te gebruiken. Het schrift werd - bewust of onbewust - aangepast. Men ging relatief smallere letters maken en dichter op elkaar schrijven. We zien dit al in de elfde eeuw gebeuren. Op een gegeven ogenblik schreef men zo dicht opeen dat letterdelen elkaar gingen raken, met als uiterste consequentie overlapping van bepaalde letterdelen in bepaalde situaties. Dat was voornamelijk het geval wanneer een letter met een boog aan de rechterkant naast een letter met een boog aan de linkerkant kwam te staan (bijvoorbeeld een b of een p naast een e of een o, of een o naast een c). Waar mogelijk ging men die letters met elkaar verbinden. In deze gevallen spreken we van ‘rondboogverbindingen’. Deze vormen het formele kenmerk van de gotische textualis: op het moment dat we rondboogverbindingen zien, hebben we te maken met gotisch schrift. Zulke verbindingen verschenen voor het eerst in de twaalfde eeuw in Noord-Frankrijk. Maar ook in Noord-Italië zien we dit verschijnsel optreden. Vandaar dat invloed van vooral het universitaire onderwijs, dat zich in Parijs en Bologna ontwikkeld had, op de vorming van de textualis voor de hand lijkt te liggen.⁷

Het nuttig effect van het aldus gecreëerde schrifttype bleek zo groot dat het van lieverlee het algemeen gebruikte werd. Mettertijd werd het letterkorps kleiner, hetgeen weer meer tekst per pagina mogelijk maakte. Het kleiner en dichter opeen schrijven betekende dat er meer lettertekens op een regel gingen. Door dit alles kwam wel de leesbaarheid in het gedrang. Daarom ging men over op een pagina-indeling in

6 Daar moet men niet te licht over denken. Men moet het aantal mensen dat toen kon lezen of schrijven niet afzetten tegen het aantal dat dat niet kon, maar tegen het aantal dat in een vorige periode kon lezen of schrijven. Dan zien we dat, zowel in absolute als aantallen als relatief, er steeds meer mensen lees- en schrijfvaardig werden, en er steeds meer handschriften geproduceerd werden om aan de snel groeiende behoefte te kunnen voldoen.

7 Vergelijk: B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters. Berlijn 1979, 163.

[p. 91]

twee kolommen: de leesbaarheid van twee korte tekstregels met minder lettertekens is groter dan die van één lange. De lay-out in twee kolommen werd de typische paginaindeling voor het boek gedurende de gotische periode (dertiende tot zestiende eeuw).⁸ Een ander materiaalbesparend gevolg van het kleiner schrijven was dat de boeken zelf kleiner van formaat konden worden. Er werd meer boek uit een vel perkament gehaald. We zien dan ook dat vanaf de twaalfde eeuw de boekformaten gemiddeld kleiner werden.

Maar al gauw dwong de groeiende vraag naar boeken tot verschuivingen in de boekproductie. Vanaf de tweede helft van de twaalfde eeuw treedt een aantal samenhangende en elkaar beïnvloedende factoren op, dat uiteindelijk leidde tot het ontstaan van een hele nieuwe categorie boeken, die van het particuliere, informele ‘doe-het-zelfboek’.

8 In het geval van volkstalige rijmteksten werd ook wel een pagina-indeling in drie of zelfs vier kolommen gebruikt, afhankelijk van de lengte van de teksten.

Het doe-het-zelfboek

De behoefte aan boeken bleef groeien. Via de bestaande productie- en afzetlijnen kon die behoefte niet meer bevredigd worden. Om toch de gewenste tekst(en) in bezit te krijgen, ging men die zelf maar kopiëren: het doe-het-zelfboek. Het doe-het-zelfboek is door de bezitter zelf voor zichzelf gemaakt. Dit behoeft enig commentaar. De bezitter hoefde niet per se een privé-persoon te zijn; het kon ook een instelling zijn. Het is namelijk zo, dat voordat het universitaire onderwijs het individuele boekenbezit stimuleerde, het doe-het-zelfboek voornamelijk een institutioneel fenomeen was. Iemand in die bepaalde instelling maakte voor zichzelf een boekje waarin hij bijvoorbeeld voor hem belangwekkende passages uit allerlei teksten verzamelde. Aanvankelijk was dat boekje primair bedoeld voor die persoon zelf, maar andere leden van die instelling konden daarvan eventueel ook gebruik maken. Na overlijden van de oorspronkelijke maker kwam een dergelijk informeel boekje aan de instelling.

Onder invloed van het universitaire onderwijs maakte het doe-het-zelfboek zich los van deze communale omgeving en werd het een boek gemaakt door en voor een individueel persoon. Overigens bleef het institutionele doe-het-zelfboek bestaan naast het particuliere. Het ontstaan van dit persoonlijke doe-het-zelfboek is uiterst belangrijk geweest voor de ontwikkelingslijn van de boekgeschiedenis.⁹

Het doe-het-zelfboek was in alle opzichten eenvoudig. In de vijftiende eeuw was dat doorgaans: van papier, geschreven in cursiefschrift, of een snelgeschreven textualis of hybrida, en de markering van de tekstgeleding was meestal simpel in rood. Het exemplaar Leiden, UB: Ltk. 278 van de Legenda aurea is een typisch voorbeeld van een dergelijk doe-het-zelfboek.¹⁰

9 Het particuliere ‘doe-het-zelfboek’ kan, juist door het informele karakter, heel verschillende karakteristieken hebben: het kan een notitieboekje zijn met allerlei kortere of langere aantekeningen, maar het kan ook een of meer integrale teksten bevatten.

10 De meeste artes-literatuur (dat wil zeggen: praktische vakliteratuur) valt onder de categorie ‘doe-het-zelfboek’.

[p. 92]

Papier

Een factor die de ontwikkeling van het doe-het-zelfboek beïnvloedde, was gelegen in een nieuw soort beschrijfstof. De vraag naar en productie van teksten groeide in de twaalfde/dertiende eeuw enorm, mede doordat er naast de universitair geschoolden nog een ander publiek opkwam, dat van de stedelijke elite en burgerij. Zonder meteen te veronderstellen dat nu de perkamentmarkt stagneerde, mag men toch aannemen dat er al in de dertiende eeuw af en toe schaarste aan beschrijfstof gevoeld werd - zeker in de grote schrijfcentra. De oplossing werd gevonden in een nieuw soort schrijfmateriaal: papier.

Papier deed zijn intrede toen de productie van perkament achterbleef bij de vraag. De snellere en groeiende boekproductie vergde snellere toevoer van steeds meer beschrijfstof. Halverwege de veertiende eeuw vestigden de eerste papiermakers zich ten noorden van de Alpen en de Pyreneeën. Toen was papier daar, noordelijk van Italië en Spanje, overigens al ruim een eeuw in gebruik. Aanvankelijk was dat van Arabisch fabrikaat, later kwam het ook van Italiaanse en Spaanse papiermolens.¹¹ De opmars van deze grondstof was niet meer te stuiten. Papier heeft, ten opzichte van perkament, een enorm voordeel: het is in een gelijke productieperiode in veel grotere hoeveelheden te vervaardigen. Hierdoor kon men het (dreigende) tekort aan beschrijfstof opvangen.¹² Dat was de belangrijkste reden waarom men overschakelde op het gebruik van papier. Dat boeken daarmee bovendien (op den duur) goedkoper werden, was in feite een secundair gevolg (en niet de primaire oorzaak, zoals men doorgaans stelt). Dat boeken goedkoper werden, stimuleerde natuurlijk op een gegeven ogenblik wel weer de vraag naar boeken en daarmee de productie.

Papier werd in bepaalde kringen als een tweederangsproduct gezien. Het liet zich minder aangenaam beschrijven of beschilderen. Dat het niettemin in de loop der tijd het perkament nagenoeg geheel verdrong, toont aan dat de behoefte aan schrijfmateriaal groot was. Papier is de grondstof voor het doe-het-zelfboek. Daarbij werd het gecombineerd met de cursiva of met een eenvoudige textualis of hybrida. Perkament werd, vanaf de vijftiende eeuw, alleen nog voor luxe(re) boeken gereserveerd. En natuurlijk voor boeken voor gemeenschappelijk gebruik, zoals liturgische boeken: door het karakter van Algemeen Beschaafd Schrift van de textualis konden dit soort boeken eeuwenlang gebruikt worden.

11 De Arabieren hebben de kunst van het papiermaken geïntroduceerd in Spanje; vergelijk al: W. Wattenbach, Das Schriftwesen im Mittelalter. 4e Auflage. Graz 1958, 143. Fotomechanische herdruk van de 3e herz. dr. Leipzig 1896, en: Bischoff, Paläographie, 25.

12 Dit wil niet zeggen dat er een tekort aan perkament dreigde doordat er te weinig dieren zouden zijn. Dat was het probleem niet. Zie: M.T. Clanchy, From memory tot written record. England 1066--1307. Londen 1979, 94-95. De bottleneck was de tijdsduur die preparatie van de huid tot perkament in beslag nam. In dezelfde tijdsduur kon men vele vellen papier vervaardigen. Het ‘aantal vellen per uur’ ligt bij papier veel hoger dan bij perkament.

[p. 93]

Schrift

Een belangrijk gegeven in de westerse paleografie (de wetenschap die zich bezighoudt met de geschiedenis en de ontwikkeling van het schrift) is het gebruik van de brede, beitelvormige pen. Hiermee kon men niet tegen de schrijfrichting in schrijven. Vandaar dat de letters in de textualis uit afzonderlijke stroken opgebouwd zijn, die alle min of meer van linksboven naar rechtsonder lopen.

Het persoonlijke gebruiksschrift ontwikkelde zich, door de veel grotere schrijfsnelheid, in twee richtingen. Beide zijn vertegenwoordigd in het doe-het-zelfboek. Enerzijds bleef het schrift in de traditie van de textualis: men gebruikte de brede pen, zodat de letter(delen) nog wel uit afzonderlijke stroken opgebouwd werden, maar door de hoge snelheid kreeg het schrift een onverzorgd, enigszins gedeformeerd uiterlijk. Deze rap geschreven textualis wordt ‘textualis currens’ genoemd, waarvan het ultieme voorbeeld het schrift van Thomas van Aquino is.

De andere richting waarin het schrift zich ontwikkelde is die van de cursiva. Deze werd geschreven met een spitse pen. Hiermee was het wel mogelijk tegen de schrijfrichting in te schrijven, waardoor de letters niet meer afzonderlijk opgebouwd en neergeschreven hoefden te worden. De pen kon op het papier blijven. Aldus werden de ‘luchtlijnen’ meegeschreven, waardoor de verbindingslijnen tussen letters als lussen verschenen. Aanvankelijk zien we deze trekjes in marginale en interlineaire glossen en notities. Aan het eind van de twaalfde eeuw slopen ze ook het boekschrift in. In de dertiende eeuw werd de gotische cursiva een volwaardig boekschrift en bleef als zodanig bestaan tot in de zestiende eeuw. Het merkwaardige hierbij is, dat de boekcursief met een brede pen geschreven werd, zodat ook deze letters uit afzonderlijke stroken opgebouwd moesten worden. De lussen, kenmerk van het cursiefschrift, moesten nu afzonderlijk aangebracht worden. Het feit dat de cursiva een volwaardig boekschrift geworden is, verklaart het feit dat zij in de vijftiende eeuw ook als drukletter gebruikt is.¹³ Toch blijft de vraag: waren drukken in cursieve typografie bedoeld voor informeler gebruik dan die in textualis, zoals dat bij handschriften vaak het geval lijkt te zijn?¹⁴

Wat voor de snel geschreven textualis gold, geldt in meerdere mate voor de cursiva. Doordat de letters verbonden werden kon er snel geschreven worden en bij grote schrijfsnelheid kon het schrift onverzorgd en slordig worden. We hebben dan te maken met een ‘cursiva currens’. In het algemeen kan men stellen: hoe cursiever en meer currens het schrift hoe kleiner de beoogde gebruikersgroep. Vaak was het boek dan meer voor persoonlijk gebruik.¹⁵ Het spreekt vanzelf dat het doe-het-zelfboek vaak in een cursiva currens geschreven is.

13 Hetzelfde geldt voor de hybrida.

14 Het is de vraag of hierin spoedig duidelijkheid zal komen: er zijn maar heel weinig catalogi van incunabelen en oude drukken waarin vroege provenancegegevens zijn opgenomen; in de indices van die catalogi zijn ze althans vrijwel nooit te vinden.

15 Vergelijk: Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften’, 24 n. 105.

[p. 94]

In het tweede decennium van de vijftiende eeuw ontstond een geslaagd compromis tussen de textualis en de cursiva, dat vooral in de Nederlanden toegepast werd. Die schriftsoort wordt hybrida genoemd. Het is een helder, regelmatig schrift, dat zich makkelijk laat schrijven. Het was bij uitstek de schriftsoort waarin in de vijftiende eeuw het doorsneeboek en het betere boek geschreven waren. Maar het bleek ook in het doe-het-zelfboek een goed alternatief voor de textualis of het cursiefschrift. Kortom, het was een letter voor alle doeleinden. De textualis kreeg een beperkter gebruik, en werd steeds meer de schriftsoort voor luxe boeken, of boeken die daarvoor moesten doorgaan; het type boek waarvoor tijd en geld minder belangrijk waren.

Opmerkelijk is dat in het gedrukte boek de textualis weer algemeen gebruikt werd. In het licht van het bovenstaande is echter dat niet zo verwonderlijk: in de typografie heeft de schrijfsnelheid geen invloed meer op de productiesnelheid. Men kon dus het hoogste type schrift in zijn mooiste vorm gebruiken, zonder dat dit invloed had op de productietijd. Bovendien gaf dit type het drukwerk meer cachet vanwege de associatie van textualis met luxe boeken. Daarnaast speelde de traditie van de textualis als Algemeen Beschaafd Schrift een rol: iedereen was vertrouwd met juist dit lettertype. Niet voor niets werden ook schoolboekjes in textualis geschreven en gedrukt.

De emancipatie van het persoonlijke doe-het-zelfboek is een van de belangrijkste gebeurtenissen in de boekgeschiedenis geweest, minstens zo belangrijk als de uitvinding van de boekdrukkunst. Het bestaan van het doe-het-zelfboek mag zelfs als voorwaarde voor de drukkunst beschouwd worden, want het betekende de emancipatie van het boek tot een gewoon gebruiksvoorwerp. De productie ervan vormt een uiterst belangrijke onderstroom, parallel aan de ‘officiële’ (= commerciële, in opdracht gemaakte) en institutionele boekproductie.

Overigens werd het doe-het-zelfboek, bijvoorbeeld na overlijden van de vervaardiger/bezitter vaak ook een commercieel artikel en verscheen het op de tweedehands boekenmarkt en werd dus via officiële kanalen verhandeld. Maar er zal tevens een soort grijs circuit bestaan hebben waarin zulke boeken circuleerden. Het bestaan van het doe-het-zelfboek wijst ontegenzeglijk op een betrekkelijk grootschalig privé-boekenbezit. Ook binnen instituties, zoals kloosters en andere (religieuze) instellingen functioneerde dit type boek en werd het er voor eigen gebruik vervaardigd, of via de bestaande kanalen aangekocht, verkocht of geschonken.

Het aanbrengen van de mise-en-page¹⁶
Liniëring

Een noodzakelijk werkje, maar een dat de productie van een handschrift erg ophield, was het aanbrengen van de belijning voor het schrijfwerk. Op ieder blad moest de

16 Met mise-en-page bedoel ik de technische aspecten waarmee de belijning voor een bepaalde gekozen lay-out aangegeven werd op de blanco ondergrond, alvorens de tekst te ‘ontvangen’.

[p. 95]

lay-out uitgezet worden. Kort gezegd was de procedure als volgt. Men prikte gaatjes (de ‘prikking’) daar waar de verticale en horizontale lijnen getrokken moesten worden. Aanvankelijk trok men de lijnen ‘blind’, met behulp van bijvoorbeeld de botte kant van een mes of iets dergelijks. Aldus ontstond een patroon van groeven aan de ene en richels aan de andere kant van de bladen. Vanaf de twaalfde eeuw trok men de lijnen met inkt of stift.¹⁷ Pas vrij laat heeft men procedures uitgedacht die het aanbrengen van de liniëring versnelden. Bij eenvoudige handschriften zette men alleen het schrijfkader af, en liet men de regellijnen weg. Dat gebeurde natuurlijk vooral bij doe-het-zelfboeken.¹⁸ In de vijftiende, misschien al aan het eind van de veertiende eeuw, kwamen nieuwe technieken op om volledige liniëring te krijgen, bijvoorbeeld met behulp van een linieerbord. Bordliniëring komen we (in het westerse boek) voor het eerst in Italië tegen, en is waarschijnlijk overgenomen van joodse boekenmakers. Ze werd aangebracht door middel van een plankje (dat van karton kon zijn), waarop van tevoren met behulp van draden een liniëringspatroon was geplakt. Hierop legde men het te liniëren blad en drukte het patroon erin. Hierbij ontstond dus, net als bij de oude blinde liniëring, een patroon van richels en groeven.

In de Nederlanden heeft men voor het liniëringsprobleem een andere oplossing gevonden, namelijk de kamliniëring.¹⁹ Een ‘linieerkam’ is een instrument waarmee men meerdere lijnen in één keer kon trekken. Het moet geleken hebben op een vorkje, waarbij iedere tand een lijn trok. Bij het liniëren kon men toe met een beperkt aantal linieergaatjes, en ook dat scheelde weer werk. Voor een handschrift met bijvoorbeeld negentien regels (dat wil zeggen twintig lijnen) had men, als men een kam met vijf tanden gebruikte, maar vier gaatjes nodig.²⁰ Men mag aannemen dat kamliniëring direct is voortgekomen uit het linieerapparaatje waarmee men in één keer hele notenbalken in koorboeken trok. Kamliniëring is voor het eerst bewust opgemerkt in het Haagse Legenda aurea-handschrift (afb. p. 89).²¹ Ze werd meestal gebruikt voor hand-

17 Een stift van sommige metalen (lood, zilver) geeft potloodachtige lijnen op perkament en papier.

18 Bij papieren handschriften had men bij het schrijven houvast aan de ketting- of vormdraden. Vanaf de vijftiende/zestiende eeuw zien we dat de horizontale lijnen weggelaten worden en alleen de linker en rechter kantlijn getrokken zijn, of - nog simpeler - slechts door omvouwen aangegeven worden.

19 Zie voor bord- en kamliniëring vooral: J.P. Gumbert, ‘Ruling by rake and board. Notes on some late medieval ruling techniques’, in: P. Ganz (ed.), The role of the book in medieval culture. 2 dln. Turnhout 1986 (Bibliologia, 3-4). Dl. i, 41-54.

20 Een ander instrument dat het aanbrengen van de mise-en-page versneld zou hebben, is het prikwiel: een getand wieltje met een handvat waarmee men de prikking voor de regellijnen aangebracht zou hebben. Recente analyses hebben echter uitgewezen dat zo'n ding om puur technisch-fysieke redenen niet gewerkt kan hebben. Zie: J.A. Dane, ‘On the shadowy existence of the medieval pricking wheel’, in: Scriptorium 50 (1996), 13-21 en: D. Muzerelle, ‘La machine à rouler (...) les codicologues!’, in: Gazette du livre médiéval 1997 nr. 31, 22-30.

21 M. Hülsmann, ‘Codicologische kanttekeningen rond een Gulden legende van 1450. Het decoratiesysteem in hs. 73 D 9, Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage’, in: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 36 (1985), 131-152, m.n. 147-149.

[p. 96]

schriften die er wat beter uitzagen; men komt kamliniëring dan ook vrij vaak in perkamenten codices tegen.

Het belangrijkste nadeel was dat het regeltal rigide was. Moest men bijvoorbeeld een handschrift maken met zeventien regels per pagina (waarvoor achttien lijnen nodig zijn), en had men een kam met vijf tanden, dan kwam men met driemaal trekken maar tot vijftien lijnen. De drie ontbrekende lijnen moest men apart aanbrengen. Dit is altijd nog sneller dan alle achttien lijnen één voor één te trekken. Er zijn daarom legio voorbeelden te vinden van kamliniëring met toegevoegde lijnen.

Tekstgeleding

In de handschriftelijke periode is een systeem gegroeid om de tekstgeleding visueel te laten uitkomen.²² Men kon een hiërarchie in de initialen aanbrengen door ze groter of kleiner, polychroom of monochroom te maken. Men kon ze al of niet historiëren of anderszins meer of minder eenvoudig versieren.²³ Als hoogste onderscheidingselement kon de miniatuur fungeren. Alles werd aangebracht naar gelang het belang van het tekstonderdeel. Gekleurde paragraaftekens markeerden kleinere onderdelen. Daarnaast kon men hoofd- en bijteksten onderscheiden door gebruik te maken van verschillende schriftsoorten en -formaten. Met rode inkt werden de kapittelopschriften aangebracht; rode streepjes door letters markeerden het begin van een zin, of een als eenheid te lezen tekstgedeelte. Zelfs het doe-het-zelfboek was door middel van kleurelementen gestructureerd, alleen gebruikte men dan vrijwel altijd uitsluitend rood. Het is een van de grootste verliezen die de uitvinding van de boekdrukkunst gebracht heeft, dat de ‘typografische’ uitdrukkingsmogelijkheden, zoals die in het handschrift kunnen voorkomen, verloren zijn gegaan. In de handschriftelijke periode was het aanbrengen van die hiërarchische structuur een integraal onderdeel van de productie van het boek. Die integratie werd met de komst van de boekdrukkunst verbroken. Bij drukwerk kreeg de koper slechts een stapeltje katernen met alleen de platte, zwarte tekst mee.²⁴ Weliswaar had de drukker ruimte opengelaten waar een initiaal moest komen en - net als bij een handschrift - was daar eventueel een kleine representant gezet om te laten zien welke letter daar geschilderd moest worden, maar het product was niet af. Nog heel lang zien we dat bezitters met de hand de noodzakelijk

22 Zie: J.P. Gumbert, ‘Zur “Typographie” der geschriebene Seite’, in: H. Keller e.a. (eds.), Pragmatische Schriftlichkeit im Mittelalter. Erscheinungsformen und Entwicklungsstufen. München 1992 (Münstersche Mittelalter-Schriften, 65), 283-292; J.P. Gumbert, ‘“Modern” Layout in Classical Manuscripts’, in: Cl. Leonardi, B.M. Olsen (eds.), The classical tradition in the Middle Ages and the Renaissance. Proceedings of the first European Science Foundation workshop ‘The reception of classical texts’ (Florence, 26-27 June 1992). Spoleto 1995, 23-40; J.P. Gumbert, ‘“Typography” in the Manuscript Book’, in: Journal of the Printing Historical Society 22 (1993), 5-28. Van Gumbert heb ik in dit verband de term ‘typografisch’ overgenomen.

23 Een ‘gehistorieerde’ initiaal is een grote beginletter met een geschilderde voorstelling (een ‘historie’) erin.

24 Het zou nog heel lang duren alvorens de techniek van het boekdrukken zover vervolmaakt was, dat men ook kleur op een rendabele wijze kon aanbrengen.

[p. 97]

of wenselijk geachte kleurelementen aanbrachten. Maar niet iedereen was bedreven in het aanbrengen van initialen, hoofdstuktitels in rood of het versieren van boeken, dus vaak was het resultaat van bedroevend niveau. Of deze elementen werden helemaal niet meer uitgevoerd, met als gevolg dat veel gedrukte exemplaren als halffabrikaat door het leven bleven gaan. Wel heeft men nog geëxperimenteerd met methodes om versieringselementen sneller aan te brengen, bijvoorbeeld met behulp van sjablonen. Deze komen we zowel in handschriften als drukken tegen.²⁵ Ook is getracht de miniaturen en de grotere initialen, inclusief versiering, als houtsneden in het zetsel te plaatsen.²⁶ Zo ook de miniaturen. Aldus probeerde men bijvoorbeeld een handgeschreven Gulden legenden zo goed mogelijk na te bootsen. Zelfs heeft men hierbij geëxperimenteerd met verschillende schriftformaten.²⁷ Maar de resultaten daarvan zinken in het niet bij wat er in het handschrift kon. Pas in de loop van de zestiende eeuw ontwikkelde zich een nieuwe, andere boek-esthetiek.

25 Vergelijk: J.W.E. Klein, ‘Marginale problemen. Penwerk in enkele Goudse handschriften en drukken’, in: J.M.M. Hermans (ed.), Middeleeuwse handschriftenkunde in de Nederlanden 1988. Verslag van de Groningse Codicologendagen 28-29 april 1988. Grave 1989, 97-114, vooral n. 1 (de aldaar aangekondigde publicatie is overigens nooit verschenen). Ik vermoedde toen dat deze randen op de een of andere manier gedrukt waren (met schrijfinkt), maar daar ben ik nu niet meer zo zeker van. Vaststaat in ieder geval, dat ze op de een of andere te reproduceren manier aangebracht zijn.

26 Een voorbeeld bij Biemans, ‘Verborgenheden ofblinde vlekken?’, 21-22.

27 Zie over de typografische middelen om de gedrukte Legenda aurea te geleden: K. Goudriaan, ‘Het Passionael op de drukpers’, in: Mulder-Bakker, Carasso-Kok, Gouden legenden, 81-82.

Schrijven op ongedeelde vellen - impositie

Er is een ander verschijnsel dat ik onder de mise-en-page zou willen behandelen, maar dat daar strikt genomen niet onder valt. Ik doel op het ‘schrijven op ongedeelde vellen’, een verschijnsel dat zeker al in de dertiende eeuw bestond.²⁸

Schrijven op ongedeelde vellen wil zeggen dat de vellen wel al gevouwen waren tot het gewenste formaat en vervolgens geprikt en gelinieerd, maar dat de gevouwen katernen daarna niet meteen werden opengesneden. De vellen werden daarentegen weer uitgevouwen en eerst beschreven. Pas na voltooiing van het schrijfwerk werden de vellen weer in elkaar gevouwen tot katernen (eventueel daarna nog gebonden) en dan pas opengesneden. De techniek van het beschrijven van hele, ongedeelde vellen was dus al bekend, toen men die later ging toepassen bij de boekdrukkunst. De oorsprong ervan moeten we mogelijk leggen bij de twaalfde- en dertiende-eeuwse universitaire pecia-handschriften: de peciae, waaruit de tekst werd gekopieerd, waren vermoedelijk ongedeelde vellen.²⁹

28 J.P. Gumbert, ‘Sizes and formats’, in: M. Maniaci, P.F. Munafò (eds.), Ancient and medieval book materials and techniques. 2 dln. Vaticaanstad 1993 (Studi e Testi, 357-358). Dl. i, 227-273. Zie ook: Biemans, ‘Verborgenheden of blinde vlekken?’, 17-19.

29 J.P. Gumbert, ‘Sizes and formats’, 229; J.W.E. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften’, 5 n. 18.

[p. 98]

Meervoudige productie

De stijgende lijn zette zich in de vijftiende eeuw voort en het aantal te produceren en te vermenigvuldigen teksten bleef dramatisch groeien. Aan de hand van de grafiek is te zien, dat vooral in de tweede helft van de vijftiende eeuw de handschriftenproductie tot ongekende hoogten kwam. Er was een niet te stillen honger naar lees-, studieen (statusverhogend) pronkvoer.³⁰

Vijfjaarlijks voortschrijdende gemiddelden van gedateerde handschriften in de Nederlanden. In: J.P. Gumbert, Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas. Dl. ii. Leiden 1988, 49.

Weer bleef de productie achter bij de vraag. De productiesnelheid en -capaciteit waren alleen nog te verhogen door niet meer letter voor letter op papier te zetten, maar een methode te gebruiken waarbij men (meerdere malen) hele pagina's in één keer van de ‘zwarte tekst’ kon voorzien. Men kon dit bijvoorbeeld bereiken door de tekst in spiegelbeeld in hout uit te snijden en die af te drukken (blokboeken). Ongeveer tezelfdertijd experimenteerde men met een systeem waarbij losse afdrukbare letters gemaakt werden, die men in de gewenste volgorde kon plaatsten en die men herhaaldelijk kon gebruiken. Deze technieken waren rendabel omdat men meerdere exemplaren van het drukwerk kon maken en verkopen. Het was op dit moment op de grote ontwikkelingslijn van de boekproductie dat de tijd rijp was voor deze vorm van meervoudige productie. Het is namelijk niet zo dat door de uitvinding van de boekdrukkunst de vraag naar boeken groeide, maar juist andersom. De pressie kwam van buitenaf: omdat er een niet te stillen honger naar boeken was, was een voorwaarde voor de uitvinding van de boekdrukkunst; men werd gedwongen te zoeken naar methodes om een snellere en meervoudige productie van teksten te verkrijgen. De afzet van al die boeken lijkt op het eerste gezicht problematisch, maar dat probleem was waarschijnlijk minder groot dan men veronderstelt. Hier speelt de oppositie handschriftenproductie versus productie van gedrukte boeken een rol. Men gaat door-

30 Voor handschriftenbezit uit prestige-overwegingen: M. Smeyers e.a. (eds.), Naer Natueren Ghelijke. Vlaamse miniaturen voor Van Eyck (ca. 1350-ca. 1429). Leuven 1993, 41-42.

[p. 99]

gaans uit van het feit dat handschriften unica zijn, die in opdracht vervaardigd werden, zodat de afzet gegarandeerd was, terwijl dat bij gedrukte boeken geenszins het geval was: men moest afzet creëren. Dit berust echter op een misverstand. Handschriften werden misschien wel in opdracht vervaardigd (hoewel dat zeker niet altijd het geval was: handschriften werden ook wel voor de markt gemaakt), maar er waren er door de eeuwen wel heel veel van geproduceerd. Er waren dan ook veel handschriften die geen eigenaar meer hadden. Bezitters namen hun handschriften niet mee het graf in. Die boeken kwamen vaak op de markt. Ook handschriften die om andere redenen door de eigenaar afgestoten werden, konden zo op de markt komen. De handel in tweedehands boeken moet echt behoorlijk omvangrijk geweest zijn. Via jaarmarkten en kramers werd het geschreven woord verspreid en aan de man gebracht, en ook in de grote schrijfcentra bestonden al langer vaste handelspunten.³¹ Een groeiende vraag en een groeiend aanbod creëren automatisch handelslijnen waarlangs de gevraagde producten terugkomen: afzetlijnen werken twee kanten op. De signalen van vraag en aanbod gaan via die lijnen heen en weer. Er bestond al minstens vanaf de twaalfde eeuw een netwerk waarlangs boeken verhandeld werden en dat de gehele lezende (althans boekminnende) wereld omvatte, van geleerde tot koopman, van geestelijke tot leek. Er bestond een reservoir van kant en klare boeken die aan de man gebracht moesten worden. Die infrastructuur lag al lang open toen het gedrukte boek ter wereld kwam. Het gedrukte boek viel in een gespreid bedje: de tijd was er rijp voor. Men kan rustig stellen dat, als die infrastructuur niet al bestaan had, de boekdrukkunst gedoemd zou zijn geweest tot mislukken door afzetproblemen. Meer dan een geïsoleerd experiment zou het in dat geval (voorlopig) niet geweest zijn. Dat was natuurlijk precies het probleem van Pieter Werrecoren. Diens experiment in 1487 om in Sint Maartensdijk op Tholen een drukkerij te beginnen was gedoemd te mislukken: hij bevond zich buiten de bestaande infrastructuur en was niet verbonden met het netwerk.

31 Zie: Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften’, 16-18; K. Gnirrep, ‘Relaties van Leeu met andere drukkers en met boekverkopers’, in: K. Goudriaan e.a. (eds.), Een drukker zoekt publiek. Gheraert Leeu te Gouda 1477-1484. Delft 1993 (Bijdragen Oudheidkundige Kring ‘Die Goude’, 23), 193-203.

De titelpagina

De groeiende vraag naar boeken is met de uitvinding van de boekdrukkunst goed opgevangen. In een bepaalde productietijd kon men veel exemplaren van een en hetzelfde boek maken, veel meer dan in de handschriftelijke periode. Daarnaast speelde de toename van het aantal drukkerswerkplaatsen een belangrijke rol. Het aantal titels groeide exponentieel. Dat zorgde voor de volgende stap op de ontwikkelingslijn van de boekproductie. Op de een of andere manier moesten al die stapels drukwerk onderscheiden worden, zowel in de drukkerij zelf, als onderweg op de handelsroutes en verkooppunten.

Handschriften presenteerden zich doorgaans meteen met de tekst (of het voorwerk, zoals een inhoudstafel of een proloog) op de eerste bladzijde van het boek. Een

[p. 100]

Legenda aurea, Gouda: Gerard Leeu, 1480 (CA 1756). Winterstuck, f. 1r. (Gouda, Streekarchief Hollands Midden: 894 B 14-15).

colofon, waarin soms de naam van de kopiist en/of een jaartal van voltooiing, kon het boek afsluiten. De titel of de aard van het werk kon men vrij gemakkelijk achterhalen aan de incipit- of de explicit-formule: ‘Hier begint...’, of ‘Hier eindigt...’, of woorden van gelijke strekking. Het spreekt vanzelf dat de eerste gedrukte boeken zich op dezelfde manier presenteerden als handschriften. Zo begint de editie Gouda: Gerard Leeu, 1480 van de Legenda aurea (CA 1756, IDL 2582) ook meteen met de tekst op de eerste pagina.

Nadeel bleek nu te zijn, dat de buitenpagina (onderweg van drukker naar koper) snel vervuilde en sleets werd: nieuwe boeken werden namelijk ongebonden verhandeld. Daarom bracht men op een gegeven moment de boeken op een andere manier op de markt, namelijk met een bijzonder buitenblad. Sedert omstreeks 1470 tot 1485 heeft maar liefst bijna 60% van de incunabelen een blanco buitenblad, terwijl bijna 38% direct met de tekst of het voorwerk begint (nog geen 3% had voor 1485 al een titelblad).³² De reden hiervoor ligt eigenlijk voor de hand: de eerste pagina fungeerde

32 Zie: J.W.E. Klein, ‘De geboorte van de titelpagina’ [te verschijnen]; de gegevens hierin zijn gebaseerd op tellingen in Campbell. Een steekproef uit de Gesamtkatalog der Wiegendrucke bevestigt het beeld.

[p. 101]

Legenda aurea, Delft: Chr. Snellaert, 1489 (CA 1765). Winterstuck, f. 1r. (Gouda, Streekarchief Hollands Midden: 894 B 16-17).

[p. 102]

als schutblad. Omdat de boeken ongebonden verhandeld werden, was een dergelijk schutblad onvermijdelijk. Een voorbeeld van een druk met een dergelijk blanco buitenblad is de editie Gouda, Gerard Leeu, 1478 (CA 1755, IDL 2581) van de Legenda aurea.

Vijfjaarlijks voortschrijdende gemiddelden van de incunabelen beginnend met een blanco pagina (doorgetrokken lijn) en die met een titelpagina (onderbroken lijn). Gegevens in: M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au xve siècle. Den Haag 1874.

Maar aan een blanco buitenblad kon men niet meer zien om welk boek het ging. Hierdoor begon men op de eerste pagina een aanduiding van de inhoud te drukken.³³ Eerst alleen maar iets als Passionael Winterstuck en een houtsnede. (Delft: Chr. Snellaert, 1489. CA 1765, IDL 2589).³⁴ Later steeds uitgebreider, totdat dergelijke eerste pagina's uitgebreide aanprijzingen en naam en adres van de drukker vermeldden. Aldus ontstond de volwaardige titelpagina. Dit is, ten opzichte van het handschrift, inderdaad een vernieuwing in de presentatie van het boek. Maar het is een vernieuwing die het resultaat is van een functieverschuiving van een bestaand fenomeen, namelijk het schutblad.

33 Het is zeer wel denkbaar dat, voordat men de titelpagina begon te drukken, de titel met de hand werd aangebracht (door de bezitter, de handelaar, of al op de drukkerij?).

34 Vergelijk: Y.G. Vermeulen, ‘Tot profijt en genoegen’. Motiveringen voor de produktie van Nederlandstalige gedrukte teksten 1477-1540. Groningen 1986, 8.

Besluit

Het boek van de vijftiende eeuw blijkt met zijn wortels onlosmakelijk in de voorgaande eeuwen te staan. De simpele economische vraag- en aanbodwetten maakten het al vanaf de twaalfde eeuw nodig om strategieën uit te denken om de productie op efficiëntere wijze te organiseren. Een van de belangrijkste boekhistorische momenten was het ontstaan van het persoonlijke, informele doe-het-zelfboek, dat het boek en het boekenbezit emancipeerde. De impact hiervan maakte in feite de weg vrij voor de uitvinding van de boekdrukkunst, halverwege de vijftiende eeuw.

[p. 103]

In de tweede helft van de vijftiende eeuw werd geen principieel verschil gevoeld tussen een handgeschreven boek en een gedrukt boek. Net zo min als er verschil bestond tussen een boek op perkament of op papier, of tussen een boek in één of in twee kolommen. Een handgeschreven boek was hetzelfde als een gedrukt boek. Het onderscheid dat gemaakt wordt tussen handschriften en incunabelen is misleidend. Het gaat om twee verschijningsvormen van hetzelfde object. De verkoopstrategieën waren dan ook niet anders en hoefden ook niet te veranderen. De vraag of Wolter de Hoghe nu in geschreven of in gedrukte boeken handelde, is daarom niet relevant: Wolter de Hoghe handelde in boeken.³⁵ Het is dit soort marskramers dat zowel vóór als na de uitvinding van de boekdrukkunst boeken aan de man bracht.

De rode draad die ik hierboven heb trachten te volgen, loopt via de vijftiende eeuw natuurlijk door in de volgende eeuwen, langs grotere drukcapaciteit door verbeteringen en uitvindingen van efficiëntere machines, tot aan het digitale heden. Daarbij valt op dat het doe-het-zelfboek (pas) in de loop van de achttiende/negentiende eeuw weliswaar verdween, maar dat zijn rol later wordt overgenomen door de doe-het-zelf-editie. Hierbij worden doe-het-zelfboeken in grotere oplagen gemaakt door middel van de pc en elektronische DTP-programma's. Ze worden meestal - net als in de Middeleeuwen - in het grijze circuit aan de man gebracht.³⁶

Hoewel het hier betrekkelijk veel over handschriften ging, hoop ik dat duidelijk is, dat ik het eigenlijk (ook) over het gedrukte boek in de vijftiende eeuw heb gehad. Ik hoop hiermee ook het strenge onderscheid dat wel eens gesuggereerd wordt tussen incunabelen en handschriften te hebben bijgeschreven in het gulden boek van de legenden.

35 A.C.F. Koch, Zwarte kunst in de Bisschopsstraat. Boek en druk te Deventer in de 15de eeuw. Zutphen [enz.] 1977, 38-44; P.F.J. Obbema, ‘Van schrijven naar drukken’, in: P.F.J. Obbema, De middeleeuwen in handen. Hilversum 1996, 11-34, m.n. 17-19.

36 De negatieve kwalificaties die men vaak hoort over deze uitgaven, vertonen grote overeenkomsten met wat Johannes Trithemius in De laude scriptorum over gedrukte boeken schreef. Zie bijvoorbeeld: Johannes Trithemius, De laude scriptorum/Zum Laube der Schreiber. Hrg. K. Arnold. Würzburg 1973 (Mainfränkische Hefte, 60), vooral Cap. vii, 62-63, 64-65.