Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 6

Geschreven gedrukt gedigitaliseerd. Elf eeuwen boekcultuur in de lage landen

[p. 67]

Jos A.A.M. Biemans
Het chirurgijnsboek van Jan van Aalter
Over schaalvergroting en nieuwe toepassingen bij de productie en vormgeving van het handgeschreven boek in de veertiende eeuw

De productie van boeken is geen opzichzelfstaand verschijnsel, maar hangt nauw samen met bijvoorbeeld het alfabetisme, het culturele niveau en de welvaart van zowel individuen als populaties. Dat geldt voor onze tijd en het gold evenzeer voor de Middeleeuwen. Naast overeenkomsten zijn er echter ook verschillen tussen toen en nu. Tegenwoordig is het boek een massaproduct, niet alleen als we kijken naar de oplagen waarin boeken geproduceerd worden, maar ook waar het gaat om de verspreiding van het boek binnen de diverse lagen van de bevolking. Elke stad in de Nederlanden kent boekhandels, in vrijwel ieder dorp is wel een winkel waar men (ook) een boek kan kopen en bijna iedereen heeft een paar boeken in huis. In de veertiende eeuw - het tijdvak waaraan deze bijdrage aan dit jaarboek is gewijd - was dat anders. Een boek was toen niet overal te koop en niet uit voorraad leverbaar. Het boek kende geen oplage, het werd net zoals in de voorafgaande eeuwen nog steeds geheel en al handmatig vervaardigd. De tekst werd geschreven in bruine of zwarte inkt, opschriften werden in rode inkt genoteerd, initialen werden één voor één in rood en/of blauw aangebracht. Luxe exemplaren werden met pen of penseel versierd, soms werd een boek geïllustreerd. Het handgeschreven boek - kortweg: het handschrift - was stukwerk, dat veelal op bestelling geleverd werd. Vooraf konden tussen opdrachtgever en producent afspraken worden gemaakt over de kwaliteit van het perkament of papier, de eventuele decoratie en de wenselijkheid dan wel noodzaak van een band. Bijzondere wensen konden worden vastgelegd (bijvoorbeeld met het oog op een specifiek gebruik van het boek) en ook de prijs werd vooraf bepaald. Het bezitten van boeken was toen eveneens anders dan nu. Voor ons is het boek iets heel gewoons, voor een veertiende-eeuwer was het dat niet, zeker niet in het begin van de eeuw. Bleef de productiewijze van het handschrift gedurende de hele eeuw vrijwel gelijk, de vormgeving van het boek, het gebruik en het bezit van het boek maakten ontwikkelingen door.

Het volkstalige boek in de Middeleeuwen kent weliswaar allerlei raakvlakken met het contemporaine Latijnse boek, maar uiteindelijk heeft het Middelnederlandse handschrift toch een eigen ontwikkeling doorgemaakt. Naast overeenkomsten waren er nu eenmaal ook duidelijke verschillen tussen enerzijds de locaties waar het Latijn de voertaal was (de kerk, het klooster, de Latijnse (!) school, de universiteit) en an-

[p. 68]

derzijds de rest van de wereld, waar men zich van de volkstaal bediende. Dat had gevolgen voor de vormgeving van de boeken in die milieus. Binnen het bestek van dit Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis zal ik echter vooral aandacht schenken aan aspecten van het Middelnederlandse handgeschreven boek. Bovendien is een geografische beperking tot de Zuidelijke Nederlanden onvermijdelijk.

Aan het begin van de veertiende eeuw werd aan de eerder genoemde randvoorwaarden voor boekproductie eigenlijk alleen in de Zuidelijke Nederlanden voldaan. Met name Vlaanderen was meer en meer uitgegroeid tot het economisch en cultureel belangrijkste deel van de Lage Landen. Er was sprake van een literaire productie, van werken die - in elk geval in onze ogen - tot verschillende genres behoren: epiek, lyriek, hagiografie, didactiek en zowel bijbelse als profane historiografie. In de tweede helft van de dertiende eeuw had de Vlaamse dichter Jacob van Maerlant belangrijke Latijnse teksten in het Middelnederlands vertaald en bewerkt. Maerlant was de meest productieve auteur van zijn tijd, hij genoot ook buiten Vlaanderen een zekere faam. Toch wordt zijn ‘populariteit’ niet of nauwelijks weerspiegeld in de aantallen dertiende-eeuwse handschriften die van zijn werken bekend zijn. Integendeel. De compleet dan wel fragmentarisch bewaard gebleven handschriften uit die tijd zijn te tellen op de vingers van één hand. Daarvoor zijn twee verklaringen te geven. Handschriften werden gebruikt voor privé-lezen of om bepaalde zaken in op te zoeken, maar het lijdt geen enkele twijfel dat het luisteren naar een voorgelezen tekst de meest gebruikelijke vorm van receptie was.¹ Daardoor kon zonder de vervaardiging van een groot aantal handschriften een werk toch op ruime schaal bekend worden. De tweede verklaring voor het geringe aantal Maerlant-handschriften hangt met de eerste samen: het bezitten van handschriften, zeker wanneer het ging om Middelnederlandse handschriften, was tegen het einde van de dertiende eeuw nog steeds een kleinschalige aangelegenheid, ook in het welvarende en cultuurminnende Vlaanderen.

Al vroeg in de veertiende eeuw doen zich in het Zuiden ingrijpende politieke en maatschappelijke veranderingen voor, die mijns inziens op den duur ook gevolgen gehad hebben voor de productie van het Nederlandse boek. De eeuw begint goed. De ambachtslieden, handwerkers en boeren kozen in hun strijd voor zelfstandigheid de zijde van de Graaf van Vlaanderen. Samen behaalden zij in 1302 in de Guldensporenslag een eclatante overwinning op de troepen van de Franse koning en het stedelijk patriciaat, die elkaar eveneens gevonden hadden. Maar met die ene, belangrijke overwinning waren voor Vlaanderen de problemen nog niet geheel en al de wereld uit. De Franse koning haalde enkele jaren later zijn gram en voor een deel heroverde ook het patriciaat de verloren posities. Binnen het nieuwe graafschap waren de maatschappelijke verhoudingen niettemin definitief gewijzigd, voor het eerst viel in het zuiden de politieke grens samen met de taalgrens en was er in tal van opzichten sprake van een groeiend nationaal bewustzijn. De gemeenschappelijke taal, de nieuwe verhoudingen en de nog lang voortdurende strijd met Frankrijk hebben de Vlaamse

1 Voordracht uit het hoofd gebeurde ook, maar omdat daar in principe geen handschriften bij te pas komen, kan deze vorm van tekstpresentatie hier buiten beschouwing blijven.

[p. 69]

cultuur geholpen zich verder te profileren, ook op literair gebied. Het is aannemelijk, dat de nieuwe bovenlaag in de verschillende steden van het graafschap meer openstond voor allerlei teksten in de volkstaal dan ten tijde van het oude regime. Dat zou kunnen verklaren waarom we in het eerste kwart van de veertiende eeuw een plotselinge, sterke groei in de productie van Middelnederlandse handschriften vaststellen. Pas dan neemt bijvoorbeeld ook het aantal handschriften met werk van Jacob van Maerlant opmerkelijk toe. Kennelijk functioneerde zijn oeuvre voor de verdere ontplooiing van de Vlaamse burgerij toen voor het eerst op ruime schaal, zoals Maerlant het van meet af aan had bedoeld: als een onuitputtelijke bron van kennis en als een immense verzameling van leerzame en boeiende verhaalstof uit de beschavingsgeschiedenis. Tegen dit achterdoek wordt ook de groeiende belangstelling binnen de bovenlagen van de burgerij voor andere Middelnederlandse werken begrijpelijk. De beschikbare gegevens over de productie van handschriften illustreren dat het vanaf het begin van de veertiende eeuw niet alleen om boeken met een didactische of anderszins nuttige inhoud ging, maar evenzeer om andere genres, met inbegrip van ridderromans. Bekend is dat ook het nieuwe patriciaat zich liet inspireren door de levenswijze van de adel en daarom is het zeer wel voorstelbaar dat deze vermogende burgers ook belangstelling kregen voor de Middelnederlandse ridderepiek. Een trend die ook elders al kon worden waargenomen, doet zich nu ook voor in Vlaanderen: het bezit en gebruik van boeken vertoont een duidelijke samenhang met het voortschrijdende urbanisatieproces.

De welhaast explosieve groei in de productie van Middelnederlandse handschriften bleef beperkt tot de Zuidelijke Nederlanden. In vergelijking met Brabant en vooral Vlaanderen geven de verstedelijking, de economische en culturele omstandigheden in de Noordelijke Nederlanden een veel minder positief beeld te zien. Vóór 1300 was er in Holland en Zeeland al sprake van belangstelling voor Middelnederlandse teksten, getuige bijvoorbeeld het mecenaat van Floris V en enkele andere edellieden. Hollandse auteurs echter waren er nauwelijks, het is geen toeval dat deze vroege begunstigers van de vaderlandse letterkunde (in de ruimste zin van het woord) meer dan eens een beroep deden op de Vlaming Jacob van Maerlant. Van een productie op enige schaal van volkstalige boeken in Holland en Zeeland ontbreekt vrijwel elk spoor (en dat geldt voor het Utrechtse al evenzeer).² Daarin kwam ook in de veertiende eeuw voorlopig geen verandering. Wie in het Noorden een handschrift wenste aan te schaffen, importeerde dat tot omstreeks 1350 uit het Zuiden. Vooral vanuit Vlaanderen, waar de handschriftenproductie juist in de eerste helft van de eeuw een periode van grote bloei doormaakte, konden handschriften worden betrokken.³

2 Bekende ‘Noordelijke’ uitzonderingen zijn het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift en enkele Der naturen bloeme-handschriften; zie: J.P. Gumbert, The Dutch and their books in the manuscript age. Londen 1990 (The Panizzi lectures 1989), 20.

3 Zie voor de tot dusverre geschetste ontwikkelingen: J.A.A.M. Biemans, Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten. Leuven 1997 (Schrift en schriftdragers in de Nederlanden in de Middeleeuwen, ii). Dl. i, hoofdstuk 7, 229-295 en vergelijk: J.W. Klein, ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk” Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde iii (1995), 1-23.

[p. 70]

Op het eerste gezicht verrassend is, dat de Middelnederlandse handschriften waarvan hier sprake is, doorgaans heel eenvoudige boeken zijn, terwijl hun bezitters deel uitmaken van de hoogste regionen in de Vlaamse steden. Een helaas fragmentarisch bewaard gebleven handschrift met Maerlants Spiegel historiael is representatief voor het vroegveertiende-eeuwse boek in Vlaanderen.⁴ De tekstdrager is perkament (250 × 175

4 Graz, UB: Hs. 1703, Nr. 131; zie: Biemans, Onsen Speghele Ystoriale. Dl. 2, Hs. 3, 344-346. Ook wat de overlevering betreft, is dit handschrift representatief: van de meeste Middelnederlandse handschriften uit de veertiende eeuw zijn alleen fragmenten over.

[p. 71]

mm), de tekstspiegel telt 2 kolommen van elk 46 versregels, het schrift - een littera textualis - is eenvoudig, de rubricatie bleef vrijwel beperkt tot de kapittelopschriften en -initialen. Toch vormt juist de verzorgde maar niet luxueuze uitvoering van deze boeken een van de argumenten voor de stelling dat de bezitters van deze handschriften onder het veertiende-eeuwse Vlaamse patriciaat gezocht moeten worden. De adellijke kringen rond de graven van Vlaanderen uit het Huis van Dampierre (1278-1384) waren nog steeds Frans-georiënteerd en komen alleen al daarom niet in aanmerking, maar ook de kwaliteit van de handschriften wijst niet op dit milieu. Ten aanzien van de geestelijkheid kunnen we ervan uitgaan dat er in kloosters naast de vele, gebruikelijke Latijnse boeken vast wel enkele Middelnederlandse handschriften aanwezig zullen zijn geweest, hoofdzakelijk met didactische of bijbelse inhoud, maar geen ridderromans. Voor seculiere geestelijken geldt vermoedelijk hetzelfde. Ambachtsmeesters, laat staan ambachtslieden of boeren, komen helemaal niet in aanmerking als boekenbezitters. In feite blijft alleen het patriciaat over, de nieuwe elite in de steden. Men zou kunnen zeggen dat deze ‘verzorgde boeken zonder opsmuk’ goed pasten bij nuchtere ondernemers of bestuurders die in een enerverende tijd het hoofd boven water moesten houden. Zij waren voldoende kapitaalkrachtig om boeken aan te schaffen, maar zij hadden - uitzonderingen daargelaten - kennelijk vooral belangstelling voor de inhoud van de handschriften en niet voor een kostbare uitvoering daarvan.

Naast de ‘formele’, door beroepskopiisten vervaardigde boeken (zoals het genoemde Spiegel historiael-handschrift), waren er ook ‘informele’ boeken: handschriften, die men zelf en voor eigen gebruik maakte. Geschreven werd er volop, vooral in de ‘functionele context’ van het dagelijkse leven, dat wil zeggen zowel binnen de kerk, het klooster en de school (universiteiten waren er in de Nederlanden toen nog niet), als in het kader van bestuur, bedrijf, handel enz. Maar dat wil nog niet zeggen dat er boeken werden geproduceerd. In de kerk en het klooster waren boeken onmisbaar voor de eredienst, het koorgebed en de studie. Waren er boeken op school? De leerlingen hadden zeker geen boeken, maar er waren vast wel schoolmeesters die een boek of misschien een paar boeken bezaten. Wellicht zou het beter zijn te zeggen, dat zij over teksten beschikten. Denkbaar is dat zij katerntjes hadden, los of samengevoegd tot een of meer bundeltjes, al dan niet voorzien van een omslagje dan wel een heuse band. Zulke boekjes of schriftjes - wanneer is zo'n bundeltje een boek? - bevonden zich vast niet alleen bij schoolmeesters. Vanzelfsprekend administreerde een koopman zijn transacties, maar de kans is groot dat hij daarnaast een vocabulaire aanlegde met voor hem nuttige termen in het Frans, Engels of Italiaans, dat hij - in een ander katerntje - informatie bijhield over tolheffing op bepaalde plaatsen of over andere lokale regelingen, over contactpersonen elders (bijvoorbeeld leveranciers, afnemers). Ongetwijfeld had een schilder de bereidingswijze van allerlei verven en vernissen voor binnen en buiten in zijn hoofd, maar het kon nooit kwaad recepten op te schrijven en alle ingrediënten en het procédé van vervaardiging vast te leggen, voor zichzelf of misschien voor een zoon die in zijn voetspoor was getreden. Door de jaren heen kwamen er recepten bij, werd het katern volgeschreven of nam het bundel-

[p. 72]

tje in omvang toe. Zo verging het ook menig bierbrouwer, chirurgijn, lakenfabrikant, schout, tolbeambte, notaris en herbergier. Ter onderscheiding van de ‘literaire handschriften’ worden deze tekstdragers met hun aan bepaalde beroepen of kundigheden gerelateerde inhoud gewoonlijk ‘artes-handschriften’ genoemd.⁵ Vaak gaat het om handschriften zonder veel boekpretentie, soms zijn het fraaie, door professionele kopiisten uitgevoerde boeken. Of een handschrift eenvoudig dan wel kostbaar werd uitgevoerd, was een kwestie van geld. Maar afgezien daarvan, bepalend voor de vormgeving en inrichting van een middeleeuws handschrift was het beoogde gebruik van het boek, en niet de inhoud (literatuur, geschiedschrijving, artes-tekst enzovoort).

Niettemin kunnen we voor het veertiende-eeuwse boek, zonder te letten op functie en inhoud, diverse boektypen onderscheiden. Voortbouwend op het overzicht dat Obbema daarvan heeft gegeven, vat ik de hoofdpunten als volgt samen.⁶ Er waren kleine, middelgrote en grote boeken, naarmate het formaat toenam, werd ook het aantal kolommen groter. Bij berijmde teksten zien we een mise-en-page over 1, 2, 3 of 4 kolommen; proza werd gewoonlijk niet over meer dan twee kolommen geschreven. Bovendien geldt een simpele wet: hoe meer kolommen, hoe meer regels per kolom. De gegevens zijn in onderstaand schema bij elkaar geplaatst (het middelgrote boek is in twee groepen verdeeld).⁷

	afmetingen	tekstkolommen		regeltal
		verzen	proza
klein	150-200 × 110-130	1	1	25-35
middelgroot	230-280 × 160-200	2	1 of 2	40-50
middelgroot	280-380 × 200-270	2 of 3	2	50-65
groot	430 × 320	4	-	70-80

De handschriften zijn meestal samengesteld uit perkament (zeker de grote formaten), daarnaast treffen we gaandeweg ook papier als tekstdrager aan. Enkele meng- of tussenvormen buiten beschouwing gelaten, zijn de littera textualis en tegen het midden van de eeuw ook de littera cursiva de gebruikelijke schriftsoorten. Door de verschillende mogelijkheden te combineren kon men bij de vormgeving en inrichting van de handschriften alle kanten uit en inderdaad komen diverse combinaties voor. Alle verschijningsvormen van het veertiende-eeuwse boek waren multifunctioneel, dat wil

5 Een goede toegang tot zulke handschriften vormt: R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht 1989.

6 Zie: P.F.J. Obbema, De middeleeuwen in handen. Over de boekcultuur in de late middeleeuwen. Hilversum 1996, 82-86 en vergelijk: J.W. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktie-omstandigheden, soorten, functies’, in: Queeste 2 (1995), 18-23.

7 Natuurlijk zijn er bijzondere gevallen, zoals een luxe boek (groot en toch maar 2 kolommen van 40 regels om ruime marges aan te houden) of juist goedkope boeken (middelgroot, maar met 3 kolommen van 50 regels om maar zo weinig mogelijk perkament te hoeven gebruiken).

[p. 73]

Roman van Walewein. (Leiden, UB: Hs. Ltk. 195, fol. 120-182. West-Vlaanderen, 1350).

zeggen geschikt om in te lezen en om uit voor te lezen.⁸ Al naar gelang een handschrift meer of minder formeel was, zal minder of meer inspanning van de gebruikers nodig zijn geweest bij het hanteren van het boek, tenzij de gebruiker tevens de maker was, want met eigen maaksel - hoe dat er ook uitziet - is men vertrouwd.

Tegen het midden van de veertiende eeuw was een van de meest gebruikelijke, door beroepskopiisten vervaardigde boektypen voor Middelnederlandse romans, didactische en historiografische werken een handschrift van circa 230-280 × 160-200 mm, samengesteld uit katernen van perkament, met op iedere bladzijde twee kolommen van elk 40 tot 50 versregels (het gaat bij deze genres bijna altijd om berijmde werken). De teksten zijn geschreven in een littera textualis, het gangbare formele boekschrift. Voor cursorisch lezen, anders gezegd, voor het lezen of voorlezen van een tekst van begin tot einde, leverde het gebruik van zo'n handschrift geen enkel probleem op.

Representatief voor dit type is het handschrift met de Roman van Walewein, dat in de Universiteitsbibliotheek van Leiden bewaard wordt; omvang: 62 bladen perkament, voorafgegaan door een toegevoegd perkamenten blad met daarop de beroemde miniatuur van Walewein die het zwevende schaakbord najaagt; afmetingen: thans 250 × 165 mm (de marges zijn sterk besnoeid); mise-en-page: twee tekstkolommen van elk 45 tot 48 regels; de tekst is door twee kopiisten geschreven in een textualis; gelet op de

8 Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften’, 26-30 en: Biemans, Onsen Speghele Ystoriale. Dl. i, 149-179.

[p. 74]

dialectische verschijnselen is het boek vervaardigd in West-Vlaanderen, het werd voltooid in 1350 (aldus het colofon op fol. 182r).⁹ Het handschrift is al in de veertiende eeuw tot een convoluut samengebonden met een ander handschrift van oorspronkelijk 120 folia, dat in West-Brabant geschreven moet zijn en wellicht iets ouder is.¹⁰ Het bevat de Roman van Limborch en de vormgeving is volstrekt vergelijkbaar met die van het Walewein-handschrift (alleen het regeltal is iets anders: steeds 46 regels per kolom). Handschriften van dit type hebben in belangrijke mate het beeld bepaald dan men heeft van veertiende-eeuwse Middelnederlandse literaire handschriften, bestemd voor cursorisch gebruik.

Het samenvoegen van enkele niet erg omvangrijke handschriften was heel gewoon. Wanneer het om niet al te lange teksten ging en de handschriftjes met deze teksten uitgevoerd waren zoals het hierboven beschreven type, was het vaak van meet af aan de bedoeling zulke tamelijk dunne boekjes samen te binden. De bundel kreeg daardoor ook de dikte die bij het formaat paste, zo'n 120 tot 150 of meer bladen.¹¹

Vrijwel even oud als het Walewein-handschrift is het handschrift dat in deze bijdrage centraal zal staan: Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I: Hs. 15.624-41. Het handschrift steekt in een moderne, heelleren band over houten platkernen, voorzien van twee sluitingen.¹² Dek- en schutbladen niet meegerekend, bestaat het boekblok uit 147 folia perkament van soms matige kwaliteit; afmetingen: circa 220 × 150 mm, iets kleiner dus dan het Walewein-handschrift; mise-en-page deels in twee, deels in drie kolommen; schrift: littera cursiva; rubricatie is spaarzaam aangebracht (initialen, paragraaftekens en onderstrepingen in rood, maar geen in rood geschreven teksten).

Het handschrift is geschreven door één kopiist, die zich op fol. 28r - in het Latijn - bekendmaakt als Johannes de Altre. Over deze Jan van Aalter is tot dusverre niets bekend. Afgaande op zijn toenaam, zou men kunnen vermoeden dat hij afkomstig was uit Aalter, een plaats in Oost-Vlaanderen. De teksten in het handschrift, waarvan er enkele onmiskenbaar in Vlaanderen ontstaan zijn, vertonen echter een

9 Leiden, UB: Hs. Ltk. 195, fol. 120-182; zie: J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. 2e herz. dr. Leiden 1972, nr. 9, 39-42 en: H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving. Deventer 1988 (Deventer studiën, 9). Dl. i, 217.

10 Het laatste, oorspronkelijke blad met het slot van de tekst is niet meer aanwezig. De slotregels zijn in een veertiende-eeuwse textualis genoteerd op de rectozijde van het blad met de miniatuur, dat vóór de Walewein is toegevoegd.

11 Indien niet te dik perkament gebruikt werd, kon zo'n bundel soms wel 200 folia tellen.

12 Deze band, in middeleeuwse trant met blindstempeling versierd, dateert van na 1972, de voorgaande band wordt beschreven in: Deschamps, Middelnederlandse handschriften, nr. 95, 262. Een oorspronkelijk dekblad voorin de band is bij de laatste herbinding als schutblad en verkeerdom aangebracht; wat nu recto is, bevat een gedeeltelijke afdruk van de notities op het volgende schutblad, terwijl de huidige versozijde afdrukken van houtnerven en leerinslagen vertoont. De microfiches die in het kader van een grootschalig project in de jaren zestig van dit handschrift zijn gemaakt, laten de correcte plaatsing zien; zie voor dit project en de bewaarplaatsen van de fiches: J. Deschamps, ‘Microreproductie van belangrijke Middelnederlandse handschriften’, in: Archief- en Bibliotheekwezen in Belgié 39 (1968), 209-220.

[p. 75]

Inhoudstafel en begin van een medisch handboek van ps.-Avicenna. (Brussel, KB: Hs. 15.624-41, fol. 28v).

West-Brabantse kleuring. Het is mogelijk dat Jan in West-Brabant opgroeide, terwijl zijn familie oorspronkelijk uit Aalter kwam.¹³

13 Aldus L.J. Vandewiele, De ‘Liber magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’. Middelnederlandse handschriften uit de xive eeuw. Uitgegeven en gekommentarieerd. Brussel 1965 (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, klasse der wetenschappen, 83). Dl 1, 6 en: R. Jansen-Sieben, De natuurkunde van het geheelal. Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht. Brussel 1968 (Académie royale de Belgique, classe des lettres et des sciences morales et politiques, collection des anciens auteurs belges). Dl. i, 216-223 (conclusie). Denkbaar is ook dat de kopiist in West-Brabant was opgegroeid en later naar Aalter verhuisde, waar hij vervolgens naam maakte (vergelijk bijvoorbeeld Jacob ‘van Maerlant’).

[p. 76]

De inhoud van het handschrift bestaat hoofdzakelijk uit medische en astrologische verhandelingen, voor het overgrote deel Latijnse teksten die in het Middelnederlands vertaald zijn, zowel op rijm als in proza.¹⁴ De eerste tekst in deze band staat bekend als de Natuurkunde van het geheelal, een anoniem leerdicht uit de dertiende eeuw over de hemellichamen en andere natuurverschijnselen. Dan volgen enkele recepten (in proza), alsmede een prozavertaling van het beroemde Antidotarium Nicolai: een alfabetisch geordende verzameling van geneesmiddelen (composita) voor interne ziekten.¹⁵ Aansluitend bevat de band een ‘leringe van orinen’, een uroscopisch prozatraktaat, en een medisch handboek in proza dat - ten onrechte - aan Avicenna wordt toegeschreven,¹⁶ gevolgd door enkele andere medische traktaten, waaronder teksten op naam van Hippocrates (‘meester ypocras’), alsook recepten in het Latijn. Vervolgens vinden we het Boec van medicinen, een Middelnederlandse verhandeling in proza over interne geneeskunde van de beroemdste Vlaamse chirurg uit de Middeleeuwen: meester Jan Yperman (werkzaam in de eerste drie decennia van de veertiende eeuw).¹⁷ Daarna zijn uittreksels opgenomen uit twee werken van de dertiende-eeuwse dichter Jacob van Maerlant. Eerst de gezondheidsleer, die een min of meer afgerond gedeelte vormt binnen de Heimelijkheid der heimelijkheden,¹⁸ gevolgd door excerpten uit Der naturen bloeme. Aansluitend bevat de bundel een anoniem leerdicht over de ‘heimlijchede van mannen ende van vrouwen’: een anatomie-tekst, uitmondend in een uiteenzetting over allerlei zaken die betrekking hebben op de voortplanting van de mens.¹⁹ Volgen twee prozastukken, een over chiromantie of handlijnkunde en een over de zeven zonden tegen de heilige Geest, alsmede een berijmde tekst over geestelijke minne. Weer in proza is een ‘herbarijs’, een Middelnederlandse vertaling van de Circa instans: een kruidenboek in de vorm van een alfabetisch geordende verzameling van geneesmiddelen (simplicia), bedoeld voor artsen en chirurgen om zelf hun geneesmiddelen te kunnen bereiden.²⁰ De rijke inhoud van het handschrift wordt afge-

14 Voor een overzicht van de inhoud en de uitgaven daarvan, zie onder meer: Jansen-Sieben, De natuurkunde van het geheelal. Dl. i, 136-142; Deschamps, Middelnederlandse handschriften, nr. 95, 261-264; Jansen-Sieben, Repertorium, 256-260.

15 De genoemde Nicolaus wordt wel geïdentificeerd met een Salernitaanse arts uit de twaalfde eeuw; zie: E. Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien. Geneeskunde en astrologie in het Middelnederlandse handschrift Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. Hilversum 1997, 146-159 en 399-400.

16 Vandewiele, De ‘Liber magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’. Dl. i, 5-6.

17 Zie: G. Keil, ‘Yperman, Jan’, in: Lexikon des Mittelalters. Bd. ix [1998], kol. 423-424 en: L. Elaut, De Medicina van Johan Yperman. Naar het Middelnederlands hs. 15624-41 (14e eeuw) uit de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Uitgegeven en van kommentaar voorzien. Gent [enz.] 1972, 10-11.

18 A.A. Verdenius, Jacob van Maerlant's Heimelijkheid der heimelijkheden. Opnieuw naar de handschriften uitgegeven en van inleiding en aanteekeningen voorzien. Amsterdam 1917, 147-164: de verzen 955-1438.

19 Het gaat uiteindelijk vooral om verschijnselen die zich bij vrouwen voordoen, zodat terecht aan het slot te lezen valt: ‘Expliciunt mulierum secreta’; zie ook: Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 414-416.

20 Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 71-76 en 403-404.

[p. 77]

sloten met de ‘surgie’ of Chirurgie, in wezen een gedetailleerde verhandeling over het behandelen van wonden, eveneens geschreven door meester Jan Yperman.²¹ Sommige teksten vertonen een samenhang met een ander werk in de bundel. Yperman ijverde voor integratie van de inwendige en uitwendige geneeskunde, zijn Boec van medicinen vormt dan ook min of meer een aanvulling op zijn boek over de chirurgie.²² Op vergelijkbare wijze zijn ook het Antidotarium Nicolai en de Circa instans complementaire werken, ‘waarmee alles met betrekking tot de kennis over plantaardige receptuur was afgedekt’.²³

Waar het gaat om het uiterlijk van de bundel, met name de vormgeving daarvan, vertoont het handschrift een aantal gebruikelijke en enkele ongebruikelijke, want nieuwe aspecten. Zoals gezegd, middeleeuwse handschriften werden vaak met andere handschriften samengevoegd. Evenmin vreemd is dat handschriften niet in een ononderbroken proces gemaakt zijn. Zowel het een als het ander geldt voor dit medische handschrift. Codicologisch onderzoek heeft duidelijk gemaakt, dat de bundel bestaat uit zeven min of meer zelfstandige delen.

pars	folia	bouw	inhoud
1	1-8	IV	Natuurkunde van het geheelal (b); recepten (p)
2	9-21	VI+1	Antidotarium Nicolai (p); traktaat over het voelen van de pols (p)
3	22-45	2 × VI	uroscopisch traktaat (p); ps.-Avicenna, medisch handboek (p)
4	46-53	IV	diverse medische traktaten en recepten (p)
5	54-73	2 × V	Jan Yperman, Boec van medicinen (p)
6	74-89	2 × IV	excerpten uit Maerlants Heimelijkheid der heimelijkheden (b) en Der naturen bloeme (b); Heimlijchede van mannen ende van vrouwen (b); chiromantie (p); traktaat over de zeven zonden tegen de H. Geest (p); tekst over geestelijke minne (b)
7	90-147	oorspronkelijk Herbarijs (p); Jan Yperman, Chirurgie (p)
		5 × VI
De aanduiding (b) staat voor ‘berijmd’, (p) voor ‘proza’.
Brussel, KB: Hs. 15.624-41: schematisch overzicht van de samenstelling en inhoud

21 J.P. Tricot, ‘Jehan Yperman: Vader der Vlaamse heelkunde’, in: R. Van Hee (ed.), Heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen. In de voetsporen van Yperman. [Z.pl. 1990], 81-85. Zie ook: E.C. van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman. Naar de handschriften van Brussel, Cambridge, Gent en Londen uitgegeven. Leiden [1912], i-xxv.

22 Elaut, De Medicina, 10-13 en: R. Jansen-Sieben, ‘De heelkunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen’, in: Van Hee, Heelkunde in Vlaanderen, 74.

23 Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 74.

[p. 78]

De grenzen tussen de delen vallen samen met de grenzen tussen de (groepen) teksten; het begin van een pars is soms herkenbaar aan een leeg gelaten eerste blad (dat als omslag of schutblad dienst deed);²⁴ het einde van een pars wordt in enkele gevallen gemarkeerd door een colofon of eveneens door enkele leeg gebleven bladzijden.²⁵ Sommige delen bevatten slechts één tekst (5), dan wel één tekst plus enige bladvulling (1 en 2). Andere delen zijn echte verzamelhandschriftjes (3, 4, 6 en 7). Aan enkele van deze losse schriftjes heeft de kopiist met tussenpozen gewerkt, in sommige bracht hij uitsluitend medische vakliteratuur onder, in een ander boekje (6) verzamelde hij gaandeweg teksten die wel met de geneeskunde samenhangen, maar niet exclusief voor medici bestemd waren. Opmerkelijk is het grote aantal bladvullingen, veelal ook van medische aard (aan het slot van de delen 1, 2, 4 en 6). Het feit dat hier zeven codicologische eenheden bij elkaar gevoegd zijn, dat sommige daarvan met tussenpozen zijn volgeschreven en dat alle teksten, inclusief de bladvullingen, van de hand van Jan van Aalter zijn, maakt het vrijwel zeker dat het hier niet gaat om een handschrift dat bij een professionele kopiist besteld is. Het Brusselse handschrift is een bundel van enkele boekjes voor eigen gebruik, waarvoor de samensteller zelf de teksten selecteerde en overschreef. Zulke privé-boekjes zijn, zoals eerder opgemerkt, ook niet nieuw. Als het niet mogelijk was (bijvoorbeeld om financiële redenen) om de vervaardiging van een boek aan beroepskopiisten over te laten of wanneer het gewoonweg eenvoudiger was om het zelf te doen (bijvoorbeeld omdat men goed kon schrijven), hebben mensen dit soort boekjes altijd zelf geproduceerd.²⁶

Het bovenstaande brengt ons bij het beroep van Jan van Aalter. Analyse van de inhoud van de bundel leidt tot de conclusie dat deze verzameling vooral teksten bevat die geschreven zijn door en voor chirurgijns.²⁷ Dit maakt het zeer waarschijnlijk dat ook Jan van Aalter een chirurgijn, een middeleeuwse chirurg of wondarts was. Vrij-

24 Deel 7 begint met een blanco blad dat aan de rectozijde enigszins vuil is geworden: dit wijst erop dat het blad als ‘buitenblad’ fungeerde en dat dit handschrift geruime tijd zelfstandig en zonder band in gebruik is geweest, voordat het met de andere stukken werd samengebonden. Wanneer en door wie de delen gebundeld zijn, staat niet vast. Waarschijnlijk is Jan van Aalter ook daarvoor verantwoordelijk geweest.

25 Deel 2 eindigt op fol. 73r met een colofon, later is een bladvulling toegevoegd; fol. 73v is onbeschreven. Deel 5 wordt eveneens met een colofon afgesloten. Het colofon op fol. 28V, in deel 3, bevindt zich middenin een katern: het accentueert alleen het einde van het uroscopische traktaat en geeft aan dat het schrijfwerk in dat deel voorlopig werd afgerond; het medische werk dat aan Avicenna wordt toegeschreven, werd blijkbaar enige tijd later toegevoegd.

26 Vergelijk: H. Kienhorst, ‘Middelnederlandse verzamelhandschriften als codicologisch object’, in: G. Sonnemans (red.), Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Congres Nijmegen 14 oktober 1994. Hilversum 1996 (Middeleeuwse studies en bronnen, 51), 44-55.

27 Vandewiele bijvoorbeeld constateerde dat het Liber magistri Avicenne en de Herbarijs ‘het werk zijn van een chirurgijn, voor chirurgijns; het zwaartepunt ligt bij de manuele ingrepen en de recepten die worden aangegeven [...] zijn bestemd voor het samenstellen van geneesmiddelen, die vooral tot de bevoegdheid van de chirurgijns behoorden’ (De ‘Liber magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’. Dl. i, 6); vergelijk ook: Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 294-305 over de samensteller van het Weense artes-handschrift 2818, zie vooral 300-302.

[p. 79]

wel alle teksten hebben betrekking op de geneeskunde met inbegrip van de natuurkundige en astrologische traktaten. De samenhang daartussen sprak als vanzelf. Als kind van zijn tijd geloofde bijvoorbeeld ook een geleerde chirurg als Yperman in de invloed van de macrokosmos op de microkosmos. Aan het begin van zijn chirurgische handboek stelde hij, dat een chirurg een goede opleiding gehad moest hebben. Even noodzakelijk als medische kennis, was kennis van ethiek en van de vakken die tot het trivium behoorden: grammatica (van het Latijn), retorica en dialectica (logica). Wat verderop schreef hij: ‘een surgijn es sculdech te wetene ten minsten vander manen ende vanden tekenen. ende welc tijt dat si haren loop in elc teken heeft. ende dan dat teken te scuwene van snidene ende van andren werken’.²⁸ Op het eerste gezicht merkwaardig is de aanwezigheid, aan het slot van deel 6, van de berijmde tekst over de geestelijke minne. Kennelijk had Jan van Aalter belangstelling voor deze vorm van minnemystiek, of was het vooral regel 39 die hem trof en die hem deed besluiten de tekst als bladvulling in deze medische context op te nemen: ‘Minne es medicine alrehande quetssuren’?²⁹

De verzameling als geheel weerspiegelt een hoog niveau van medische kennis. De Brusselse hoogleraar Jansen-Sieben, specialist op het terrein van de Middelnederlandse artes-teksten, heeft erop gewezen, dat zich bij het aanbreken van de veertiende eeuw een reeks vernieuwingen in de medische wereld voordeed. Zij noemt onder meer ‘de vooruitgang van de chirurgie en de vervaging van de grens tussen arts en chirurg’, met name in Vlaanderen.³⁰ De doctores medicinae, die aan een of meer buitenlandse universiteiten gestudeerd hadden, wijdden zich hoofdzakelijk aan de theoretische geneeskunde en de verzorging van colleges ten behoeve van de artsenopleiding; het behandelen van patiënten gebeurde vaak uitsluitend binnen deze taakuitoefening, hoewel daarnaast rijke patiënten van hun diensten gebruik konden maken. Gewoonlijk werd de praktische geneeskunde echter overgelaten aan de chirurgijnen. De besten onder hen hadden - eveneens aan een universiteit, bijvoorbeeld te Parijs - het trivium doorlopen en kenden bijgevolg Latijn, maar een universitaire vervolgopleiding in de geneeskunde was voor hen niet weggelegd. Zij hadden net als hun minder geleerde vakbroeders het vak geleerd van ervaren chirurgen, bij wie zij als leerlingen jarenlang gewerkt hadden tot zij zich zelfstandig mochten vestigen. Het terrein van de inwendige geneeskunde was voorbehouden aan de doctores medicinae, maar verder behoorde vrijwel iedere uitwendige behandeling tot het takenpakket van de chirurgijn.³¹ Behalve de kennis die zij door mondelinge overdracht van hun leermeesters hadden opgedaan, konden chirurgen zich verder ontwikkelen dankzij het

28 Zie: Van Leersum, De ‘Cyrurgie’, resp. 12-13 en 39 (citaat) en vergelijk: Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 22-26.

29 Zie: R. Lievens, ‘Een nieuw Mengeldicht uit de School van Hadewijch’, in: Leuvense Bijdragen 47 (1958), 81.

30 Jansen-Sieben, ‘De heelkunde in Vlaanderen’, in: Van Hee, Heelkunde in Vlaanderen, 67.

31 De chirurgen vormden geen coherente groep, er waren grote verschillen in opleiding, deskundigheid en maatschappelijke positie; zie: Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 232-237 en 300-305.

[p. 80]

toenemende aantal medische en chirurgische handboeken dat beschikbaar kwam, zowel vertalingen uit het Latijn als oorspronkelijk in het Middelnederlands geschreven teksten. De professionalisering van de chirurgen werd in de hand gewerkt door de toenemende vraag naar medische voorzieningen, met name in de almaar dichter bevolkte steden, gedurende de dertiende en veertiende eeuw vooral in de Zuidelijke Nederlanden, Vlaanderen voorop.³²

Tegen deze achtergrond moet ook het ontstaan van de bundel van Jan van Aalter geïnterpreteerd worden. Deze chirurg maakte een compilatie van belangrijke medische, chirurgische, farmaceutische en aanverwante kennis uit zijn tijd. Ongetwijfeld mag hij gerekend worden tot de goed geschoolde chirurgijnen, hij kende Latijn, getuige de bladzijden met recepten in die taal, de Latijnse incipits en explicits en - bijvoorbeeld - het Latijnse colofon waarin hij zich als kopiist bekendmaakte. Ook in de werken zelf komt heel wat Latijn voor, maar niet zelden maakte hij fouten in de medische termen en in de benamingen van geneeskrachtige planten.³³ Het zal hem in zijn praktijk niet gehinderd hebben. Opmerkelijk is, dat de illustraties bij de tekst van Ypermans Chirurgie ontbreken. In andere handschriften met dit werk zijn allerlei medische instrumenten afgebeeld. Kennelijk had Jan van Aalter die afbeeldingen niet nodig, wist hij toch wel hoe de dingen er in zijn dagelijkse praktijk uitzagen. Ook dat past in het beeld van een boek voor eigen gebruik, de bundel is niet bijvoorbeeld een leerboek voor anderen, want daarin zouden illustraties van medisch gereedschap juist informatief zijn.

Behoren het bundelen van handschriften en het schrijven voor eigen gebruik al veel langer tot de gevestigde praktijk, wel nieuw is de keuze van het schrift. De Walewein, bijvoorbeeld, werd anno 1350 zeer traditioneel geschreven in een formele boekhand, de littera textualis, Jan van Aalter echter schreef een eenvoudige littera cursiva, een gebruikschrift dat pas langzaamaan ook als boekschrift in zwang raakte. In Latijnse handschriften komt men de cursiva al veel eerder tegen, niet alleen als tekstletter in privé-boekjes, maar ook als een klein schrift voor interlineaire en marginale glossen bij teksten die gewoon in een textualis staan. Bepalend voor mijn keuze dit medische handschrift te Brussel een centrale plaats te geven in deze bijdrage, is het feit dat de bundel het oudste gedateerde Middelnederlandse handschrift is, waarvan de inhoud (bijna) geheel in cursief schrift geschreven is; alleen enkele opschriften noteerde Jan van Aalter in een textualis.³⁴ Aan het slot van het Antidotarium Nicolai schreef hij een explicit-formule met daarin het jaartal 1351. Daarmee is weliswaar alleen pars 2 expliciet gedateerd, maar de andere stukken zullen ook omstreeks het midden van de eeuw tot stand zijn gekomen. De keuze voor de cursiva past eveneens

32 Huizenga, idem, 268-272 en: Jansen-Sieben, ‘De heelkunde in Vlaanderen’, in: Van Hee, Heelkunde in Vlaanderen, 67.

33 Vandewiele concludeerde op grond van dergelijke fouten in recepten, dat Jan van Aalter in elk geval geen apotheker was (De ‘Liber magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’. Dl. 2, 168-169).

34 Er zijn aanwijzingen dat men al eerder in de eeuw geëxperimenteerd heeft met een sneller te schrijven boekschrift (een min of meer cursieve textualis), maar daarover is nog te weinig bekend om er hier over uit te weiden. Zie over de cursiva in de veertiende eeuw ook: Gumbert, The Dutch and their books, 16-18.

[p. 81]

geheel in het beeld van een ‘informeel boek’, zoals dit setje handschriften voor eigen gebruik. Overigens beschikte Jan van Aalter over een zeer vaardige en vlotte pen, zijn cursief is prima leesbaar en nergens ging hij knullig te werk.³⁵ Het moet hem niettemin veel tijd gekost hebben deze boekjes te maken, de bladzijden zijn dichtbeschreven, alles bij elkaar bevatten zij zeer veel tekst!

Jan van Aalters grote schrijfvaardigheid brengt me tot een excursie over de vraag wanneer een schrijver een professionele kopiist of boekproducent is. Strikt genomen is het antwoord simpel: als hij van het kopiëren van teksten met als resultaat een afschrift in boekvorm zijn beroep heeft gemaakt. Maar waaraan kan men dat zien? Wij weten - althans mogen ervan uitgaan - lat Jan van Aalter een chirurg was, die in de loop der tijd vakliteratuur verzamelde in eigenhandig geschreven boekjes. Aan de uitvoering van zijn boekjes, het voortreffelijke schrift, de heldere lay-out en de goedgevormde initialen, daaraan is niet te zien dat hij géén professionele kopiist was. Hij moet tijdens zijn opleiding geleerd hebben de pen op een uitstekende wijze te hanteren. Het is niet uitgesloten, dat hij als vele andere studenten die het trivium volgden of gevolgd hadden, enige tijd in zijn levensonderhoud voorzag door voor anderen schrijfwerk te verrichten. Als men niet over nadere gegevens beschikt, wordt het verschil tussen beroepshalve en privé blijkbaar pas waarneembaar, wanneer de scholing en training tot kopiist ontbreken of wanneer het effect van een opleiding niet zichtbaar is door gebrek aan vakmanschap.³⁶ Men kan ook anders redeneren: wie zich met teksten in een handschrift bezighoudt, doet er goed aan een codicologisch onderzoek te (laten) verrichten. Want waar expliciete gegevens niet voorhanden zijn, kan codicologisch onderzoek een completer beeld opleveren van een handschrift, van de maker én van de inhoud en het beoogde gebruik van het boek. Ten aanzien van dit medische handschrift leerde onderzoek van de bundel dat deze een gefaseerde genese gehad moet hebben. Dat bleek in dit geval een indicatie te zijn, dat het boek niet door een beroepskopiist in één keer en op bestelling vervaardigd is, maar door toedoen van een gebruiker of liefhebber van de verzamelde teksten tot stand is gekomen.

Ik keer terug naar het handschrift om aandacht te schenken aan de mise-en-page: als regel schreef Jan van Aalter berijmde teksten over drie kolommen per bladzijde, terwijl hij prozateksten in twee kolommen neerschreef.³⁷ Een dergelijke werkwijze

35 De littera cursiva kent twee hoofdvormen, een met de dubbele a (ontleend aan textualisschrift), die daarom a-cursief wordt genoemd en een met een echte cursieve enkele a, die daarom c-cursief heet. Jan van Aalter schreef als regel een a-cursief, maar - in elk geval - in de bladvulling op fol. 21v duikt af en toe een enkele a op (zodat sprake is van een mengvorm, een a/ c-cursief).

36 De spreekwoordelijke uitzondering op de regel daargelaten houd ik het niet voor mogelijk, dat iemand zonder onderricht en oefening een goede kopiist en boekenmaker kon worden.

37 Deel 6 bevat hoofdzakelijk berijmde teksten, de opmaak is in drie kolommen. Op fol. 85r begint de kopiist in kolom b met het schrijven van een prozatekst over handlijnkunde. Aanvankelijk houdt hij de lay-out over drie kolommen aan (hij kon ook moeilijk anders). Op het - niet-afgebeelde - verso echter vervolgde hij zijn tekst in twee kolommen. Ook het gedicht over de geestelijke minne is over twee kolommen genoteerd: de kopiist had meer ruimte nodig per regel omdat de verzen in dit gedicht langer zijn dan in de voorafgaande berijmde teksten.

[p. 82]

Slot van een leerdicht over de ‘heimlijchede van mannen ende van vrouwen’ en het begin van een chiromantie. (Brussel, KB: Hs. 15.624-41, fol. 85r).

ben ik in andere Middelnederlandse handschriften nog niet tegengekomen. Het is overigens niet moeilijk te begrijpen waarom Jan van Aalter proza over twee kolommen schreef en poëzie over drie. Hij heeft zijn best gedaan zoveel mogelijk tekst op zo weinig mogelijk perkament te krijgen. Hij volgde de gewoonte om bij berijmde teksten elk vers op een nieuwe regel te schrijven en dat kost veel ruimte. Maar omdat de verzen tamelijk kort zijn, slaagde hij erin drie kolommen naast elkaar te maken.³⁸ Proza is economischer te schrijven, vooral wanneer men de tekstspiegel over de hele breedte benut. Bij het kleine, compacte - en dus eveneens economische - schrift waarvan hij zich bediende, is het echter met het oog op de leesbaarheid beter ook proza in kolommen op te tekenen. De wijze waarop hij met bladvullingen lege (delen

38 Vergelijkbaar is een Frans handschrift waarin korte verzen over vier kolommen zijn geschreven en langere over drie kolommen; zie: G. Hasenohr, ‘Les romans en vers’, in: Mise en page et mise en texte du livre manuscrit. Sous la direction de H.-J. Martin et J. Vezin. [Parijs 1990], 263.

[p. 83]

van) bladzijden gebruikte, wijst ook op zuinigheid, terwijl het laag willen houden van de kosten misschien ook heeft meegespeeld bij het besluit geen (ruimteverslindende) illustraties op te nemen. Daarnaast is er de keuze voor perkament van matige kwaliteit; hier en daar is het perkament verhoornd en min of meer doorschijnend, hetgeen wijst op relatief goedkoop, want niet erg zorgvuldig bereid materiaal.

De uitvoering van zijn boekjes had wellicht nog eenvoudiger - en misschien wel beter - gekund door in plaats van perkament te kiezen voor papier. Niet dat papier goedkoop was: tot in de vijftiende eeuw werd in onze streken geen papier gemaakt, het moest van elders worden geïmporteerd. Papieren handschriften, met name boekjes voor eigen gebruik, bestonden al langer, en het vroegste gedateerde voorbeeld van een Middelnederlands handschrift op papier is zowel chronologisch als geografisch niet ver verwijderd van de handschriftjes van Jan van Aalter: van 1358 dateert een papieren handschrift met de Legenda aurea in het Middelnederlands, geschreven in een littera cursiva. Dat handschrift is vrijwel zeker eveneens een privé-boek, niet echt het werk van een professionele boekproducent, hoewel ook deze kopiist goed kon schrijven.³⁹

Nog een ander belangrijk aspect van de bundel van Jan van Aalter verdient aandacht. Karakteristiek voor de manier waarop hij zijn boekjes wilde gebruiken, zijn de specifieke voorzieningen om de inhoud goed toegankelijk te maken. Heel normaal in veertiende-eeuwse handschriften is dat de geleding van een werk in ‘boeken’ of in ‘kapittels’ zichtbaar werd gemaakt: het begin van de tekst of van een onderdeel daarvan werd gemarkeerd door een al dan niet bijzonder uitgevoerde initiaal en een titel of ander opschrift, geschreven in rood of met rood onderstreept. Een dergelijke wijze van visueel accentueren van de structuur van een tekst vindt men in handschriften met allerlei soorten teksten. De lezer of voorlezer ziet wanneer iets begint en ophoudt, terwijl deze visuele middelen ook hulp bieden bij het zoeken van een bepaald onderdeel van de tekst. Voor cursorische lezing zijn deze handreikingen ruimschoots voldoende. Wanneer ook het kunnen opzoeken van bepaalde passages of van specifieke informatie een belangrijke functie is van het boek, zijn echter extra handreikingen nodig. Zulke voorzieningen vinden we in de boekjes van Jan van Aalter. Bij teksten die in kapittels verdeeld zijn, zijn inhoudstafels opgenomen die veelal bestaan uit lijsten van de hoofdstuktitels met bijbehorend hoofdstuknummer.⁴⁰ Bij veel teksten zijn in de zijmarges trefwoorden aangebracht om de inhoud van de tekst ernaast aan te duiden; zowel lichaamsdelen, als ziekteverschijnselen kunnen zijn aangegeven.⁴¹ In

39 Het handschrift, thans eigendom van de hospitaalzusters van Sint Jan te Brugge, telt 80 folia en is samengesteld uit slechts enkele, zeer omvangrijke katernen, het regeltal schommelt, de rubricatie is nu eens wel, dan weer niet aangebracht. De kopiist schreef wel steeds een zuivere c-cursief; zie: F. Masai, M. Wittek, Manuscrits datés conservés en Belgique. Dl. i: 819-1400. Brussel [enz.] 1968, 37, nr. 56 en pl. 153-154.

40 Ypermans Chirurgie is verdeeld in boeken die elk weer in kapittels zijn opgesplitst. Aan elk boek gaat in het handschrift van Jan van Aalter een inhoudstafel vooraf.

41 Zie ook: Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien, 76-77. Bijna onvoorstelbaar is, dat Van Leersum deze marginalia in zijn uitgave van Ypermans Chirurgie heeft weggelaten, ‘aangezien zij van geen belang zijn’... (De ‘Cyrurgie’, xxvi). Vergelijk de afbeelding op p. 70, met het fragment van een Spiegel historiael-handschrift, waarin soortgelijke marginalia voorkomen.

[p. 84]

het gedeelte met Ypermans Chirurgie zijn behalve zulke marginalia ook kopregels aangebracht, die aangeven wat het onderwerp is van de ‘boeken’ in dit werk: ‘Vanden hoofde’ of korter ‘hooft’ en vervolgens ‘ogen’, ‘nese’, ‘mont’ enz. Een index op de gehele bundel ontbreekt, maar Jan van Aalter zal er de weg wel in geweten hebben. Het medische handboek dat aan Avicenna wordt toegeschreven, is bijvoorbeeld gemakkelijk te vinden met behulp van het klaviertje van groen draad aan de buitenrand van fol. 28 (afb. p. 75); het opschrift ‘Liber magistri Auicenne’ geeft aan om welke tekst het gaat, de initiaal markeert het begin daarvan en de inhoudstafel helpt om per hoofdstuk bepaalde onderwerpen te vinden. Op deze wijze waren zijn boekjes niet alleen geschikt voor cursorisch lezen, maar ook om er iets in op te zoeken. Deze extra hulpmiddelen, die Jan van Aalter zeer waarschijnlijk uit zijn leggers heeft overgenomen, waren in Latijnse handschriften al langer in gebruik, maar werden in Middelnederlandse handschriften pas in de veertiende eeuw voor het eerst op enige schaal toegepast.⁴² Zij verhogen de bruikbaarheid van het boek, de inhoud kan beter functioneren als naslagwerk en dat zal in de chirurgische praktijk van Jan van Aalter precies de bedoeling zijn geweest.

Mag het Walewein-handschrift karakteristiek genoemd worden voor professioneel vervaardigde Middelnederlandse literaire handschriften die met name voor cursorische lezing bestemd waren, dit medische handschrift te Brussel is representatief voor een ander type boek uit de veertiende eeuw: het zelf gemaakte handboek, waarin men teksten van begin tot eind kon lezen en waarin men bovendien bepaalde informatie gemakkelijk kon opzoeken.

Zo uitvoerig als het chirurgijnsboek van Jan van Aalter behandeld is, zo beknopt moet nog enige aandacht geschonken worden aan andere facetten van het boek in deze eeuw. Werden in Vlaanderen in dit tijdvak voortdurend boeken geproduceerd, van allerlei soort en niveau, in de tweede helft van de eeuw kwam ook in het Noorden de boekproductie langzaam maar zeker op gang, eerst in Utrecht, later in Holland.⁴³ Daar bleek de verplaatsing van het hof van de Hollandse graven vanuit Henegouwen naar Den Haag stimulerend voor de vervaardiging van boeken. Over het algemeen gaat het nog steeds om goedverzorgde en niet erg kostbaar uitgevoerde handschriften. Van boekschilderkunst in onze gewesten kan in deze tijd nog nauwelijks gesproken worden. Pas tegen de eeuwwisseling zorgde in Holland de komst van het Beierse Huis voor een begin van de bloeiperiode van de Noord-Nederlandse verluchtingskunst, die zich vooral tijdens de komende eeuw zou manifesteren.⁴⁴ Zoals gezegd aan het begin van deze bijdrage, veranderde de productiewijze van het handschrift

42 Zie: Biemans, Onsen Speghele Ystoriale. Dl. i, 150-160 en 170-175 en: J.P. Gumbert, ‘De Middeleeuwen en onze boeken’, in: R. Harp e.a. (red.), De Middeleeuwen in de twintigste eeuw. Middeleeuwse sporen in de hedendaagse cultuur. Hilversum 1990 (Middeleeuwse studies en bronnen, 18), 107-114.

43 Gumbert, The Dutch and their books, 16-23 en 26.

44 Zie: J.H. Marrow, ‘The golden age of Dutch manuscript painting’, in: J.H. Marrow e.a., The Golden Age of Dutch manuscript painting. [Stuttgart [enz.] 1989], 9-11.

[p. 85]

Begin van een berijmde brief over het beofenen van deugden. (Wiesbaden Hessisches Hauptstaatsarchiv: Hs. 3004 B 10, fol. 93r. Holland, omstreeks 1400).

[p. 86]

in de veertiende eeuw nauwelijks. Ontwikkelingen in het schrift leidden wél tot verschillen. Vergeleken met handschriften uit het begin van de eeuw wordt tegen het einde daarvan de littera textualis zichtbaar stijver van karakter (vergelijk de afb. op p. 85 met de afb. op p. 70). Een ander verschil tussen het eerste en het laatste kwart van de eeuw betreft het gebruik en bezit van boeken. Mede onder invloed van de beweging der Moderne Devotie gingen steeds meer mensen lezen, vooral in de steden. Naast de vanzelfsprekende artes-teksten lazen zij in het bijzonder stichtelijke werken, getijden- en gebedenboeken. Door de toenemende verschriftelijking bereikte het boek nu ook andere lagen van de bevolking dan alleen de hogere kringen. De voortdurende vraag naar teksten stimuleerde onophoudelijk de productie van boeken. Nieuwe ontwikkelingen ten aanzien van de productie en vormgeving van het handgeschreven boek zouden zich echter pas voordoen in de vijftiende eeuw.