Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 5

[p. 157]

Sophie Levie
Van, voor en door
Over, met en tegen
Vrouwen en hun tijdschriften in de negentiende en twintigste eeuw

[Over:] M. Beetham, A magazine of her own? Domesticity and desire in the woman's magazine, 1800-1914. London [enz.]: Routledge, 1996. 242 p., ill. isbn 0-415-04920-2 (hbk). Prijs: £50.00; 0-415-14112-5 (pbk). Prijs: £15.99.
J. Hemels en R. Vegt, Het geïllustreerde tijdschrift in Nederland. Bibliografie. Deel 2: 1945-1995. Amsterdam: Otto Cramwinckel, 1997. 1311 p., ill. isbn 90-75727-518. Prijs: f 150, -.
J.E. Marek, Women editing modernism. ‘Little’ magazines & literary history. Lexington, Kentucky: The University Press of Kentucky, 1995. 252 p., ill. isbn 0-8131-1937-5 (hbk). Prijs $34.95; 0-8131-0854-3 (pbk). Prijs: $14.95.
P. Okker, Our sister editors. Sarah J. Hale and the tradition of nineteenth-century American women editors. Athens, Georgia: The University of Georgia Press, 1995. 264 p., ill. isbn 0-8203-1686-5. Prijs: $40.00.
T. Streng, Geschapen om te scheppen? Opvattingen over vrouwen en schrijverschap in Nederland, 1815-1860. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1997. 140 p., ill. isbn 90-5356-265-6. Prijs: f 35, -.
P. Tinkler, Constructing girlhood. Popular magazines for girls growing up in England, 1920-1950. London: Taylor & Francis, 1995. 295 p., ill. isbn 07484-0285-3 (hbk). Prijs: £45.00; 07484-0286-1 (pbk). Prijs: £13.95.

Periode, genre en nationaliteit zijn nog steeds solide indelingscategorieën voor allerlei wetenschappelijk onderzoek en dus ook voor tijdschriftstudies. Wie goed kijkt naar de recentelijk verschenen titels die hierboven staan opgesomd, merkt op dat de boeken volgens deze drie manieren gegroepeerd kunnen worden. In Beetham, Okker en Streng is hoofdzakelijk negentiende-eeuws materiaal onderzocht, terwijl in Hemels en Vegt, Marek en Tinkler twintigste-eeuwse tijdschriften centraal staan. Degene die in populaire cultuur geïnteresseerd is, zal zich buigen over Beetham, Hemels en Vegt en Tinkler, de literatuurhistoricus bekijkt Marek, Okker en Streng. De onderzoeker, ten slotte, die zich op Engelse tijdschriften concentreert, leest Beetham en Tinkler, die zich op Amerikaanse tijdschriften richt, leest Marek en Okker en die Nederlandse tijdschriften bestudeert, kiest Hemels

[p. 158]

en Vegt en Streng. Een vierde mogelijkheid die in het tijdschriftonderzoek gebruikelijk is, een indeling per doelgroep, is richtsnoer geweest in de studies van Beetham over dames- en vrouwenbladen en Tinkler over tijdschriften voor meisjes. Wat deze titels, met uitzondering van de bibliografie van Hemels en Vegt, echter gemeen hebben is dat zij gaan over tijdschriften, vrouwen en macht.

Het onderzoek naar negentiende- en twintigste-eeuwse tijdschriften heeft zich tijdens de overgang van structuralisme naar contextgerichte wetenschap, dat wil zeggen van onderzoek waarin het object centraal staat, naar onderzoek waarbij ook de voorwaarden voor het ontstaan en de receptie van het object bestudeerd worden, internationaal ontwikkeld tot een cultuurhistorisch belangstellingsgebied waarbinnen op verschillende manieren wordt gewerkt.¹ Zo zijn er de bibliografische projecten die meestal nationaal en op één genre of discipline gericht zijn.² Daarnaast komen er nog steeds regelmatig monografieën over één tijdschrift uit.³ Relatief nieuw is het tijdschriftonderzoek dat op het moment een duidelijke groeispurt doormaakt: thematische studies waarin een reeks tijdschriften in onderlinge samenhang wordt besproken, of omdat zij waren bestemd voor één groep lezers, of omdat zij als spreekbuis dienden voor één discipline of één intellectuele of artistieke stroming bevorderden.⁴

De belangstelling voor tijdschriftstudies manifesteert zich overigens niet alleen in afgerond werk. Het Franse tijdschrift La revue des revues, waarvan het eerste nummer in 1986 verscheen, heeft met een aantal uitstekende dossiers en documentaires, die een opvallend grote spreiding in geografisch, temporeel en disciplinair opzicht laten zien, een belangrijke stimulus aan het onderzoek gegeven. Bovendien bevordert de redactie contacten en uitwisseling tussen onderzoekers door het organiseren van internationale symposia, in samenwerking met het Institut d'histoire du temps présent en instituten buiten Frankrijk.

Ook in Nederland bloeit sinds een jaar of tien het tijdschriftonderzoek. Als meest

1 Tijdschriften uit oudere periodes zijn de laatste vijftien jaar beduidend vaker object van onderzoek dan in de periode ervoor. Twee recente Nederlandse voorbeelden waarin ook wat buitenlandse publicaties worden genoemd zijn: G.J. Johannes, De barometer van de smaak. Tijdschriften in Nederland 1770-1830. Den Haag 1995 en: R. Aerts, De letterheren. Liberale cultuur in de negentiende eeuw. Het tijdschrift De Gids. Amsterdam 1997.

2 Voorbeelden van voltooide bibliografische projecten zijn: F. Schlawe, Literarische Zeitschriften 1885-1910. Stuttgart 1961 en Literarische Zeitschriften 1910-1933. Stuttgart 1962; J. King, Literarische Zeitschriften 1945-1970. Stuttgart 1974; J.-M. Place en A. Vasseur, Bibliographie des Revues et Journaux Littéraires des xixe et xxe siècles. Paris 1973-1977. 3 tomes. Een project dat nog loopt is het Répertoire International de la Presse Musicale (RIPM). In deze grootscheepse onderneming die onder auspiciën staat van de International Musicological Society zijn sinds 1987 reeds tientallen indices uitgebracht van onder andere Franse, Duitse en Italiaanse muziektijdschriften.

3 Drie voorbeelden, die met een flinke tussenruimte verschenen zijn: F. Mulhern, The Moment of ‘Scrutiny’. London 1979; O. Barrot en P. Ory, La Revue Blanche. Histoire, anthologie, portraits. Paris 1989; B. Mousli, Intentions, histoire d'une revue littéraire des années vingt. Paris 1995.

4 P. Calis, Het ondergronds verwachten. Schrijvers en tijdschriften tussen 1941 en 1945. Amsterdam 1989; Y. Chevrefils Desbiolles, Les revues d'art à Paris 1905-1940. Paris 1993.

[p. 159]

recente tekenen zijn te melden de oprichting van de projectgroep Tijdschriftstudies (1995), die binnen de Onderzoekschool voor Cultuurgeschiedenis, het Huizinga Instituut opereert en het verschijnen in 1997 van Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies, waarvan inmiddels drie nummers zijn uitgekomen. In de projectgroep zijn historici, kunst-, muziek- en literatuurhistorici, nationaal letterkundigen en sociologen actief, terwijl in Ts. bijdragen van hen worden opgenomen.

Al deze activiteit heeft overigens tot op heden noch in het buitenland, noch in Nederland geleid tot de beschrijving van een algemeen gangbare methode voor tijdschriftonderzoek. Jammer, vooral voor beginners, maar verklaarbaar uit de betrekkelijke nieuwheid van het vak en waarschijnlijk ook uit de verschillende zeden en gewoontes die in het onderzoek in de betrokken disciplines nu eenmaal heersen. Welke stappen gezet moeten worden om ideaal tijdschriftonderzoek af te leveren hangt bovendien af van de vragen waarmee het materiaal wordt benaderd. Over deze vragen, die zich analoog aan de vraagstellingen in andere typen cultuurhistorisch onderzoek lijken te ontwikkelen, zijn wel enkele opmerkingen te maken. In het ‘Handboek voor tijdschriftstudies’ dat er mijns inziens toch moet komen, dienen deze kwesties nader uitgewerkt te worden.

Aan de bibliografische projecten ligt uiteraard de vraag ten grondslag welke tijdschriften in een bepaalde periode voor een bepaalde kunst of discipline op de markt waren. Deze inventarissen zijn, welke vorm zij ook aannemen, onmisbaar voor het veld. Het is dan ook betreurenswaardig dat er bij wetenschappelijke subsidiegevers (in Nederland overigens veel sterker dan in de ons omringende landen) een zekere minachting bestaat voor dit soort werk dat, zoals ieder tijdschriftonderzoek, tijd en geld slurpt. Een analyse van de opzet en structuur van verschillende bibliografische projecten zou wellicht kunnen leiden tot de formulering van een aantal regels waaraan tijdschrift-bibliografieën specifiek moeten voldoen willen zij ook op langere termijn hun nut bewijzen. Nu het cultuurhistorisch onderzoek zich internationaal tooit met de driekleur productie, distributie, consumptie lijkt een discussie over de vraag of het wenselijk is daarmee ook in bibliografieën rekening te houden een zinvolle aangelegenheid. Welke aanvullende informatie is relevant, welke overbodig? Het is, kortom, hoog tijd voor enige reflectie voordat er nieuwe projecten worden gestart.

Recent onderzoek

Vorig jaar kwam het tweede deel uit van de bibliografie van Nederlandse geïllustreerde publiekstijdschriften van Joan Hemels en Renée Vegt, een studie die we kunnen rekenen tot de eerste categorie, die van de bibliografische projecten. Dit project is nu voltooid, nadat in 1993 reeds het eerste deel, dat de periode 1840 tot 1945 beslaat, was verschenen. Bij alle waardering die de samenstellers verdienen en terecht ook gekregen hebben, zijn er toch kanttekeningen te maken. Het resultaat, drie kloeke banden, zou naar mijn idee sterk aan wetenschappelijk belang hebben gewonnen als de criteria die zijn gehanteerd bij allerlei categorieën verder waren geëxpliciteerd dan nu het geval is. Het is bijvoorbeeld onduidelijk wat Hemels en Vegt precies willen laten zien in de

[p. 160]

historische schets waarmee ieder blad wordt getypeerd. Op grond waarvan zijn de segmenten uit de inhoud gekozen die worden vermeld? Waarom over tijdschrift A veel en over tijdschrift B zo weinig? De ruimte die was gewonnen als er minder uit de tijdschriften was geciteerd, ook al zijn de smeuïge tekstjes vaak welkome onderbrekingen van de opsommingen, had besteed kunnen worden aan een zaakregister, dat naast het register van namen, dat er gelukkig wel is, de bruikbaarheid had vergroot. Deze en andere overwegingen doen echter niets af aan de constatering dat de bibliografie een goudmijn is waar komend onderzoek veel uit zal kunnen opdelven.

Een vergelijkende analyse van een aantal monografieën, de tweede categorie tijdschriftstudies, weerspiegelt de reeds genoemde overgang van tekstgerichte naar contextgerichte vraagstellingen. Zo zijn de studies die tot het midden van de jaren tachtig zijn uitgebracht veelal te typeren als ‘portretten’, terwijl recenter onderzoek de belangstelling voor het functioneren van het tijdschrift in het culturele veld van zijn tijd laat zien. Opmerkelijk is in dit verband de interesse voor verantwoordelijke personen, die ten opzichte van de periode van het structuralisme sterk is toegenomen. Albert Verwey en De nieuwe gids, Jean Paulhan en de Nouvelle revue Française om slechts twee voorbeelden te noemen.⁵ Deze opleving, die natuurlijk niet alleen tijdschriftenmakers betreft, maar ook allerlei andere personen die in het culturele leven een belangrijke rol speelden, zoals uitgevers, salonhouders en kunstverzamelaars, heeft als aangenaam gevolg de enorme groei van biografieën en brievenpublicaties die de laatste jaren is waar te nemen. Naast deze uitgaven bewijst allerlei ongepubliceerd archiefmateriaal hier zijn bruikbaarheid bij het vinden van een antwoord op de vraag welke rol een tijdschrift heeft willen spelen.

De evaluatie van de rol die een tijdschrift, of een reeks tijdschriften ook daadwerkelijk gespeeld heeft, lijkt op het ogenblik gestuurd te worden door ideologische complexen als ras, klasse, gender, kapitaal, censuur en macht van mannen en vrouwen. Dat is in ieder geval zo in de boeken die hier ter discussie staan en die, behoudens Hemels en Vegt, tot de derde, thematische, categorie behoren. In het vervolg van mijn betoog wil ik de twee studies over twintigste-eeuwse tijdschriften in detail bespreken, terwijl die waarin tijdschriften uit de negentiende eeuw worden behandeld aan de orde komen als aanvullend vergelijkingsmateriaal. Hierbij valt vooral de verwantschap op tussen de onderwerpen die in beide perioden worden bediscussieerd.

5 Zie de editie van Verweys correspondentie uit de periode dat hij redacteur was van De nieuwe gids: Albert Verwey. Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december 1888. Bezorgd, ingeleid en van aantekeningen voorzien door M.H. Schenkeveld en R. van der Wiel. Amsterdam 1995. Van de correspondentie van Jean Paulhan, die van 1920 tot 1940 hoofdredacteur en vervolgens directeur was van La nouvelle revue Française, verschijnen sinds het midden van de jaren tachtig regelmatig delen. Zie bijvoorbeeld: J. Paulhan, Choix de lettres 1 (1917-1936) en Choix de lettres 11 (1976-1945). Par D. Aury et J.-C. Zylberstein. Revu, augmenté et annoté par B. Leuilliot. Paris 1986-1992. 2 tomes. In 1996 verscheen een biografisch essay over Paulhan: F. Badré, Paulhan le juste. Paris 1996. Deze edities bevatten alle talrijke gegevens die voor cultuurhistorici en literatuurhistorici en vanuit de optiek van tijdschriftstudies relevant zijn.