Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 4.

Het boek behouden

[p. 227]

Christiaan Schuckman
Het Nederlandse geïllustreerde boek tot 1700¹
De ontsluiting op illustratoren

Toen de latere wetenschappelijk assistente van de Koninklijke Bibliotheek, Eleonore de la Fontaine Verwey, in 1934 promoveerde, verdedigde zij onder meer de volgende stelling:

Het is wenschelijk, dat in onze openbare bibliotheken bij het catalogiseeren systematisch de illustratoren der werken worden vermeld.²

Tijdens haar onderzoek naar achttiende-eeuwse boekillustraties in letterkundige werken had zij gemerkt dat illustratoren slechts bij hoge uitzondering in de alfabetische en systematische catalogi van openbare bibliotheken werden genoemd. Het raadplegen van al dan niet uitgeknipte boekillustraties in de portefeuilles van prentenkabinetten bracht haar herhaaldelijk op het goede spoor, maar van nogal wat van die los bewaarde illustraties was onduidelijk uit welk boek zij kwamen.

Nog in hetzelfde jaar en in 1935 verscheen de vierdelige systematische catalogus van de kunsthistorische bibliotheek in het Rijksmuseum te Amsterdam. Na onder meer stafleden van de Koninklijke Bibliotheek geconsulteerd te hebben, vervaardigde M.D. Henkel een bestandscatalogus die geheel beantwoordde aan de wensen van mevrouw De la Fontaine Verwey. Een uitgebreid register op illustratoren, dat wil zeggen op prentkunstenaars en tekenaars-ontwerpers, geeft een voorbeeldige toegang tot de catalogus.³

Tussen 1935 en 1997 is er door bibliografen, historisch-cartografen, letterkundigen en kunsthistorici een enorme hoeveelheid werk verzet op het gebied van de bibliografie

1 J.F. Heijbroek en J. van der Waals waren mij bij het schrijven behulpzaam met hun adviezen.

2 E. de la Fontaine Verwey, De illustratie van letterkundige werken in de xviii^e eeuw. Bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlandsche boek. Amsterdam 1934 (proefschrift Rijksuniversiteit Leiden), stelling xi.

3 Catalogus der kunsthistorische bibliotheek in het Rijksmuseum te Amsterdam. Amsterdam 1934-1935. 4 dln. Door middel van retrospectieve invoer van het complete boekenbezit is de inhoud van deze catalogus inmiddels geautomatiseerd raadpleegbaar. Dit geldt ook voor de ontsluiting op illustratoren.

[p. 228]

van het Nederlandse boek. Toch is de kennis van het Nederlandse geïllustreerde boek nog zeer ontoereikend. Kort geleden werd terecht gesteld:

Ondanks het feit dat de Nederlandse boekillustratie en prentkunst gedurende de zeventiende en achttiende eeuw een toonaangevende plaats in Europa innamen, staat het onderzoek naar de produktie en verspreiding hiervan nog in de kinderschoenen.⁴

De redenen hiervoor zijn divers. Het gaat om een enorme hoeveelheid drukwerk die bij iedere onderzoeker afzonderlijk ontzag wekt. Er is daarom veelal de weg van deelonderzoek gekozen. Er zijn bibliografen geweest die althans gesignaleerd hebben dat door hen beschreven boeken illustraties bevatten. Enkele vermeldden ook kunstenaarsnamen en monogrammen die ze op de illustraties aantroffen. De bibliografieën waarin de illustraties in een boek stuk voor stuk afdoende zijn beschreven, zijn echter met een lampje te zoeken. Dat wil zeggen illustraties waarvan techniek, maten, opschriften, uitgebeeld onderwerp en een eventuele toeschrijving, in het geval van ongesigneerde prenten, controleerbaar zijn vastgelegd.

Hieraan kunnen naar de eisen van de huidige tijd nog worden toegevoegd: indien bekend, gegevens over hergebruik van de drukvormen in andere boekedities; varianten en/of kopieën ernaar; de vermelding van de geïllustreerde boeken in magazijn- en fondscatalogi; de vermelding van de drukvormen in sterfhuis- of andere boedelinventarissen; de vermelding van de drukvormen in fondscatalogi van uitgevers; gegevens over de ontwerptekeningen voor de illustraties. Tevens zou vermeld moeten worden welk materiaal er is over kosten die tijdens de productie werden gemaakt voor arbeid en materiaal en de inkoop- en verkoopprijzen van geïllustreerde boeken in uitgeverij en boekhandel. Ten slotte zijn ook gegevens over de privileges, approbaties, opdrachten, presentie-exemplaren en beloning daarvoor, alsmede over (inter)nationale handel in geïllustreerde boeken van belang.

Het is genoegzaam bekend dat het bewaarde bedrijfsarchief van het drukkers- en uitgevershuis Plantijn-Moretus ons pars pro toto een ongekend rijk beeld geeft van de kosten die voor het illustreren van boeken werden gemaakt. In vele gevallen zijn de betalingen aan ontwerpers en graveurs tot op de stuiver uit de boekhouding bekend. Deze kunstenaars maakten een integraal onderdeel uit van de aartsdrukkerij en droegen belangrijk bij aan het succes ervan.⁵

Afzonderlijke beschrijvingen van boekillustraties en gegevens over productie, uitgave en verspreiding worden tegenwoordig, indien bekend, gegeven in de zogenaamde Hollstein-reeks, waarin een overzicht wordt geboden van de Nederlandse en Vlaamse

4 O.S. Lankhorst en P.G. Hoftijzer, Drukkers, boekverkopers en lezers in Nederland tijdens de Republiek. Een historiografische en bibliografische handleiding. Den Haag 1995 (Nederlandse cultuur in Europese context; monografieën en studies, 1), 95.

5 Zie: L. Voet, The Golden Compasses. A History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp. Amsterdam [enz.] 1972. 2 dln; Recent: K.L. Bowen et al., De boekillustratie ten tijde van de Moretussen. Museum Plantin-Moretus, 1996-1997. Tentoonstellingscatalogus.

[p. 229]

grafiek tot 1700. Dit naslagwerk draagt echter de onvermijdelijke sporen van inmiddels drie generaties samenstellers. De nieuwste generatie redacteurs heeft bijvoorbeeld besloten de vroegste delen geheel te herzien omdat die de toets der huidige wetenschap niet kunnen doorstaan. De auteurs van deze Hollstein-delen zijn traditioneel kunsthistorici, dus van huis uit geen geschoolde bibliografen. Deze auteurs kunnen tot dusver slechts in uitzonderingsgevallen steunen op een goede studie over de boekillustraties van een kunstenaar, laat staan op een algeheel overzicht van de Nederlandse boekillustratie, want dat bestaat niet. Deze en nog andere redenen hebben ertoe geleid dat ‘de Hollstein’ een beperkt beeld geeft van de productie van Nederlandse boekillustraties.

Mijn centrale stelling is dat tot dusver onvoldoende is samengewerkt tussen bibliografen en in prentkunst gespecialiseerde kunsthistorici. Dit heeft er onder meer toe geleid dat over en weer een gebrek aan expertise of aan interesse wordt gesignaleerd. In een tijd van steeds verder toenemende specialisatie zou het naar mijn mening opportuun zijn een span onderzoekers met diverse achtergrond te bundelen onder de vleugels van een onderzoeksproject over de Nederlandse boekillustratie.

In het navolgende zullen voorbeelden worden besproken van de ontsluiting (of het gebrek eraan) van illustraties en illustratoren, met nadruk op de beschrijvingen in nationale bibliografieën. Het is niet mijn bedoeling geweest hier een systematisch bibliografisch overzicht te geven, maar eerder te komen tot een eerste afbakening van wat nog te doen staat. Tot slot wordt in grote lijn een plan van aanpak voorgesteld.⁶

6 Zie daarvoor behalve de in noot 4 genoemde studie, bijvoorbeeld: J. Becker, Boekenwijsheid. Inleiding in de kunsthistorische bibliografie. Leiden 1995.

Incunabelen en postincunabelen

Nederlandse incunabelhoutsneden zijn reeds aan het einde van de vorige eeuw door de Engelsman Conway ingedeeld naar kunstenaar. Door hem werden groepen kunstenaars tot een tiental scholen gerekend.⁷ Het gaat hierbij overigens om groepen stilistisch verwante illustraties die van een persoonlijke noodnaam werden voorzien, een werkwijze die ook rijkelijk in het onderzoek naar de vroegnederlandse teken- en schilderkunst wordt toegepast. Deze zeer voorlopige indeling op stilistische gronden is sindsdien niet aan een samenhangende kritische herziening onderworpen. Slechts vier van de door Conway onderscheiden meester-houtsnijders zijn opgenomen in de hierboven genoemde Hollstein-reeks.⁸ De inventarisatie van Nederlandse incunabelen is daarentegen vrijwel voltooid. Een omvangrijke recente studie over de Nederlandse incunabelhoutsnede kon gebruik maken van de laatste bibliografische exemplaargege-

7 W.M. Conway, The Woodcutters of the Netherlands in the Fifteenth Century. Cambridge 1884.

8 F.W.H. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts ca. 1450-1700. Dl. xii: Masters and Monogrammists of the 15th Century. Amsterdam [1955], 78 (meester van Jacob Bellaert), 131-134 (meester van de ‘Chevalier Déliberé’), 185-188 (meester van het leven van Lidwina), 200-202 (meester van de ‘Virgo inter Virgines’).

[p. 230]

vens over de groep incunabelen.⁹ In al deze drukken bij elkaar blijken zo'n 3800 verschillende houtblokken te zijn benut, die tezamen 12.000 keer voorkomen. Onderzoek naar onder meer slijtage en beschadiging van de houtblokken, alsmede naar wijzigingen in de voorstellingen - zogenaamde statenverschillen - heeft een dateringsinstrument opgeleverd dat goede dienst bewijst bij de datering van (her)edities met onvolledige drukgegevens. De behandeling van het stilistische vraagstuk werd echter in deze studie buiten beschouwing gelaten, ten gunste van een chronologische bespreking per drukker. Voor illustraties is de door de Koninklijke Bibliotheek in 1987 uitgebrachte beeldplaat, de Dutch Royal Library Disc, vooralsnog het beste instrument.¹⁰

Omgeving Lucas van Leyden, Portret van Karel de vijfde, ca. 1515, houtsnede, 16.0 × 12.2 cm. (KB 227 E 43, Q4v).

In de grondleggende bibliografie van postincunabelen, begonnen door Wouter Nijhoff en voortgezet door mejuffrouw M.E. Kronenberg, werden systematische registers opgenomen. Onder theologie wordt daarin verwezen naar bijbelse illustraties die het leven van Christus als onderwerp hebben. Tevens zijn er registers op boeken met houtsneden. Deze laatste gaan vergezeld van mededelingen over hetgeen er niet in opgenomen is:

Behoudens eenige weinige uitzonderingen zijn hierin niet opgenomen de boeken, die slechts een titelrand, een enkele houtsnee, een wapen of een drukkersmerk hebben. [en:] Uitsluitend boeken met meer dan een of twee houtsneden worden hier vermeld.¹¹

9 Onder meer in: IDL. Zie het openingsartikel van dit Jaarboek, p. 50.

10 I. Kok, De houtsnede in de incunabelen van de Lage Landen 1475-1500. Inventarisatie en bibliografische analyse. Amsterdam 1994. 2 dln. (proefschrift Universiteit van Amsterdam). Zie verder: W. Nijhoff, L'art typographique dans les Pays-Bas pendant les années 1500 à 1540. 's-Gravenhage 1902-1935.

11 W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 's-Gravenhage 1923-1971. 3 dln. Respectievelijk dl. 1, 926 (register samengesteld door Pater Bonaventura Kruitwagen O.F.M.) en dl. 3-1, 86.

[p. 231]

Volgens deze criteria kon het gebeuren dat althans in de registers niet verwezen werd naar een voor de kunstgeschiedenis belangrijke illustratie. Als voorbeeld kan een postincunabelhoutsnede dienen die traditioneel aan Lucas van Leyden is toegeschreven.¹²

12 J.P. Filedt Kok, B. Cornelis en A. Smits, The New Hollstein Dutch & Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts 1450-1700, Lucas van Leyden. Rotterdam 1996, 189-252 ‘Woodcut Book Illustrations related to Lucas van Leyden and his Workshop’, nr. 272 (uit Instruxie vander camere vanden houe van Hollant, Zeelant endre Vrieslant, Amsterdam: Pieter Jansz. Tyebaut?, 1516-1517; N.K. 1168, onder het nummer zelf wordt wel naar de houtsnede verwezen).

Nationale bibliografieën voor de periode 1541-1600

Het veelomvattende onderzoek van P. Valkema Blouw zal gaan uitmonden in het overzicht ‘Inventarisatie van Noordnederlandse drukken 1540-1600’. Hierin zal niet worden voorzien in ontsluiting van illustratoren door middel van registers. Wel zullen er incidenteel illustratoren worden vermeld onder de afzonderlijke beschrijvingen.¹³ Hoe is ondertussen door Belgische bibliografen met boekillustraties omgesprongen? Een groot aantal drukken uit de Noordelijke Nederlanden tot en met 1600 en een selectie van werken uit de jaren 1601-1800 zijn opgenomen in de Bibliotheca Belgica. Hierin zijn per boek lemma's te vinden met uitvoerige informatie over de illustraties. Zowel de graveurs als de tekenaar-ontwerpers zijn opgenomen in het in 1975 verschenen algemeen register.¹⁴

De recentelijk afgesloten bibliografie voor boeken gedrukt tussen 1540 en 1600 binnen de grenzen van het huidige België, is gebaseerd op het boekenbezit van een groot aantal Belgische bibliotheken. Alleen in het eerste deel, dat het bezit van de Brusselse Koninklijke Bibliotheek Albert I bevat, is een register van illustratoren opgenomen ‘wier namen, initialen of monogrammen op de gravures voorkomen’. Tevens zijn niet geïdentificeerde monogrammen in dit register opgenomen. Uitdrukkelijk is de beperking gesteld dat de naam of de initiaal van de kunstenaar op het houtblok of op de koperplaat moet voorkomen. Als gevolg daarvan werden ongesigneerde prenten die aan bekende meesters konden worden toegeschreven op stilistische gronden of bijvoorbeeld op basis van gegevens in het onvolprezen Plantijnse bedrijfsarchief niet ontsloten. Desalniettemin heeft dit werk een rijke ingang geboden.¹⁵

13 B. en M.E. de Graaf, ‘De Noord-Nederlandse bibliografie 1541-1600’, in: Het Boek 35 (1961/1962), 174-196; ‘The bibliography of the Netherlands 1541-1600’, in: Quaerendo 1 (1971), 314-15. Met dank aan A.C. Schuytvlot voor diens mondelinge informatie.

14 M.-Th. Lenger (ed.), Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas, nieuwe editie in 7 dln. Bruxelles 1964-1975. Zie bijvoorbeeld: Idem. Dl. 111, 831-854 (L102-L109) en dl. v, 49-64 (S215).

15 E. Cockx-Indestege en G. Glorieux, Belgica typographica 1541-1600. Nieuwkoop 1968-1994. 4 dln. (Nationaal centrum voor de archeologie en de geschiedenis van het boek, 11. 1-4). Dl. 1, 472-475.

[p. 232]

STCN, de Nederlandse bibliografie in opbouw

De stand van zaken rond de STCN (Short-Title Catalogue, Netherlands) werd in het openingsartikel van dit jaarboek reeds toegelicht. Het lopende project beoogt een retrospectieve bibliografie van Nederlandse boeken van 1540 tot 1800 te geven. Nederlands betekent binnen de grenzen van het huidige Nederland gedrukt (ongeacht de taal) en Nederlandstalige boeken ongeacht de plaats van uitgave, echter met uitzondering van in het huidige België gedrukte boeken. Dit laatste had een praktische reden. Er is voor die groep boeken weliswaar gestreefd naar een samenwerking met institutionele partners in België, maar ook is van meet af aan de mogelijkheid opengelaten dat Belgische bibliografen zelfstandig die taak zouden opnemen. Tot dusver is geen van beide opties gerealiseerd. De ontsluiting van illustraties binnen de STCN vindt ondertussen als volgt plaats.¹⁶ Er kan gezocht worden op met letters gecodeerde typografische kenmerken die aan de short-titles zijn toegevoegd. De letter ‘a’ staat voor illustraties op titelblad. Dit kan een gegraveerd titelblad zijn, een frontispice, een portret voor of na de titel, en dergelijke. De letter ‘w’ specificeert nog eens of een titelblad gegraveerd (of geëtst) is. De letter ‘b’ verwijst naar illustraties buiten collatie en ‘c’ naar ‘andere illustraties’. Hiermee zijn de illustraties binnen collatie bedoeld. Tot de categorie met letter ‘b’ behoren bijvoorbeeld vaak (later) extra meegebonden portretten en/of (bijbel-) kaarten. Uitgezonderd zijn vignetten en andere boekversieringen, terwijl daarentegen drukkersmerken wel apart worden beschreven. Dit leidde reeds in 1991 tot de cd-rom Dutch printer's devices: a pilot project.¹⁷ Ofschoon dus vrijwel alle vormen van illustratie in de typografische letterkenmerken worden benoemd, blijft de toegankelijkheid op naam van illustrator in de regel achterwege.

Twee bijzondere vormen van gebonden werken, atlassen en verzamelingen prenten, worden in de STCN opgenomen, mits voorzien van een titelblad. Bij de atlassen levert dat vermoedelijk vooral ontsluiting op cartografen, uitgevers en drukkers op, aangezien ontwerpers en graveurs zelden in de titelgegevens van atlassen worden vermeld. In de toegankelijkheid op illustratoren voor atlassen voorziet echter een in boekvorm gepubliceerde bibliografie.¹⁸ Daarin wordt echter uitgegaan van de op de kaarten aangetroffen gegraveerde inscripties, zodat bijdragen van bijvoorbeeld heel wat onvermelde tekenaars aan de decoratie van kaarten niet toegankelijk wordt gemaakt.¹⁹

Bij de verzamelingen prenten met titelblad wordt de illustrator als auteur behandeld

16 Ik baseer mij voor deze weergave op Handleiding voor de medewerkers aan de STCN. 2e herz. uitgave. 's-Gravenhage 1988.

17 Zie hiervoor p. 48 in dit Jaarboek.

18 C. Koeman, Atlantes Neerlandici. Amsterdam 1967-1971; Alphen aan den Rijn 1985. 6 dln. Er is een herziene, rijker geïllustreerde uitgave in voorbereiding; P van der Krogt, M. Hameleers en P. van den Brink, Bibliografie van de Geschiedenis van de Kartografie van de Nederlanden. Utrecht 1993.

19 Zie voor dat aspect: C. Bosters et al., Kunst in kaart. Amsterdam 1989. Tentoonstellingscatalogus; S.K. Bennett, Art on Netherlandish Maps, 1585-1685, Themes and Sources. (diss. University of Maryland 1990) en de bijdragen van Bennett in Hoogsteder-Naumann Mercury 10 (1989), 15-25 en The Hoogsteder Mercury 11 (1990), 4-13 en 13/14 (1992), 60-73.

[p. 233]

wanneer zijn naam althans in de titel vermeld wordt. Dit betekent dat heel wat gebonden prentreeksen uiteindelijk in de STCN op kunstenaarsnaam ontsloten zullen zijn, bijvoorbeeld de belangrijke achttiende-eeuwse recueils met prenten door of naar belangrijke meesters zoals Rembrandt.²⁰

Toch zullen belangrijke gebonden prentwerken zodoende niet of nauwelijks ontsloten worden. Ten eerste geldt dat bijvoorbeeld voor nogal wat prentbijbels, dat wil zeggen reeksen met prenten die de hele bijbel of een gedeelte van bijbelse geschiedenissen illustreren. Die bundels zijn soms voorzien van enige tekst in boekdruk (dus nooit de volledige bijbeltekst), en bevatten steeds een titelblad. Dit titelblad vermeldt soms een enkele kunstenaar, maar er zijn ook prentbijbels waarvan de titel geen enkele kunstenaar specificeert. Die laatste zullen in de STCN niet nader op illustrator worden ontsloten. Voorbeelden zijn de prentbijbels uitgegeven door de Amsterdamse familie Visscher en die samengesteld door Jan Philipsz. Schabaelje. Nu moet worden toegegeven dat dit dermate gecompliceerde gevallen zijn, dat ze nauwelijks binnen het bestek van een short-title catalogus beschreven kunnen worden.²¹

Ten tweede betreft dit prentwerken waarin diverse objecten uit een beroemde verzameling gereproduceerd werden. Het titelblad van de reeks prenten naar schilderijen in de verzameling van Gerard Reynst vermeldt geen kunstenaarsnaam en wordt dus niet nader ontsloten door de STCN.²²

Ten derde geldt dit voor verzamelingen prenten die ooit gebonden werden, maar geen titelblad bevatten. Hieronder valt bijvoorbeeld een band met profielen van elf Europese steden in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek. Voor dergelijke banden biedt de Haagse systematische kaartcatalogus vooralsnog de enige ingang, die doorgaans geen melding maakt van illustratoren. Het gaat in het genoemde voorbeeld om stadspanorama's, doorgaans van vier of vijf koperplaten gedrukt, met eronder een beknopte tekst waarin de geschiedenis van de stad, haar ligging, bebouwing en inkomstenbronnen worden toegelicht. Deze teksten werden veelal in drie of meer talen gedrukt om onder het profiel te monteren. Vrijwel alle zeventiende-eeuwse Amsterdamse uitgevers van formaat hadden verschillende dergelijke stadspanorama's in hun fonds. Dergelijke profielen zijn zeldzaam omdat ze vrijwel altijd gemonteerd zijn opgehangen en door allerlei omstandigheden verloren zijn gegaan. In het kasteel Skokloster nabij Uppsala in Zweden hingen dergelijke profielgezichten in de vertrekken boven de deuren. Deze zijn, zij het zwaar gehavend, behouden. De band in de Koninklijke

20 Zie: E. Hinterding, ‘The history of Rembrandt's copperplates, with a catalogue of those that survive’, in: Simiolus 22 (1993/1994), 253-315, i.h.b. 276-280.

21 P. van der Coelen, ‘Claes Jansz. Visschers bijbelse prentenboeken’, in: De Boekenwereld 11 (1994/1995), 106-120. Van der Coelen promoveert te Nijmegen op het verschijnsel prentbijbel; P. Visser, Broeders in de geest. De doopsgezinde bijdragen van Dierick en Jan Philipsz. Schabaelje tot de Nederlandse stichtelijke literatuur in de zeventiende eeuw. Deventer 1988. 2 dln. (Deventer studiën 7) en het door mij geïdentificeerde auteursportret, Print Quarterly 7 (1990), 66-70, fig. 61.

22 A.-M. Logan, The ‘Cabinet’ of the brothers Gerard and Jan Reynst. Amsterdam [enz.] 1979.

[p. 234]

Bibliotheek bevat onder meer een profiel van Lissabon dat kan worden toegeschreven aan Jan van de Velde II. Het is een tot dusver onbekende latere editie van de Amsterdamse uitgever Carel Allard.²³

Samenvattend kan gezegd worden dat de initiatiefnemers van de STCN zichzelf criteria hebben gesteld die resulteren in een slechts gedeeltelijke ontsluiting op graveur en ontwerper van verzamelingen prenten en illustraties in boeken. Daarentegen is de doelstelling met één generatie onderzoekers de STCN tot 1800 te realiseren nog steeds binnen bereik en dat zal mettertijd een enorme prestatie zijn.²⁴ Op basis van gegevens in de STCN zal in de toekomst gewerkt kunnen worden aan een vrijwel volledig repertorium van Noord-Nederlandse boekillustraties tot 1800.

23 Verzameling platen van steden (Den Haag, KB: 582 B 17). In 1995 zijn de profielen uit de band gehaald. Mevrouw dr. P. Alkhoven zal het gezicht op Lissabon bespreken op het aldaar te houden Historisch Kartografisch Congres 1997. De vroegere editie: Amsterdam: Jodocus Hondius II, 1619, zie: B. van 't Hoff, ‘Grote stadspanorama's in Amsterdam sedert 1609’, in: Jaarboek Amstelodamum 47 (1955, 81-131, nr. 16 (Stockholm, Koninklijke Bibliotheek).

24 J.A. Gruys, P.C.A. Vriesema en C. de Wolf, ‘Dutch National Bibliography 1540-1800: STCN’, in: Quaerendo 13 (1983), 149-160, i.h.b. 157.

Hollsteins repertorium van Nederlandse en Vlaamse prentkunst uit de periode 1450-1700

Friedrich Hollstein (1888-1957) was een Berlijnse handelaar in tekeningen en prenten, die zich door omstandigheden - hij was getrouwd met een joodse vrouw - in 1937 te Amsterdam vestigde. Aldaar handelde hij nog op beperkte schaal in kunst. De voor zijn zaak aangelegde documentatie werd door collega's en vrienden onderkend als een goede basis voor een repertorium. De antiquaar Menno Hertzberger gaf in 1949 het eerste deel uit rond de Nederlandse en Vlaamse grafiek, terwijl Hollstein in 1954 ook nog aan een dergelijk seriewerk voor de Duitse prentkunst begon. Beide projecten lopen tot op de dag van vandaag en omvatten samen meer dan negentig delen. Ik zal me hier logischerwijze beperken tot opmerkingen rond de delen over de prentkunst in de Nederlanden en de beschrijving van boekillustraties daarin.

Het kan geen kwaad in boekhistorische kring de historiografische plaats van Hollsteins werk te verduidelijken. In de prentkunde hebben vanouds de zogenaamde peintre-graveurs de meeste aandacht van onderzoekers gekregen. Dat zijn kunstenaars die hun eigen getekende en/of geschilderde compositie ook nog eens zelf in prent brachten. Deze peintre-graveurs waren bij uitstek makers van losbladige artistieke grafiek, alsmede van kleinere prentreeksen. Het is op hun productie dat de kunsthandel zich tot voor kort concentreerde. In de compendia waarin het werk van dergelijke prentmakers werd beschreven komen nauwelijks boekillustraties voor. De algemene (alfabetische) naslagwerken met kunstenaarsbiografieën gaven in principe gegevens over alle gra-

[p. 235]

veurs en ontwerpers, maar waren verre van volledig en niet of nauwelijks geïllustreerd.²⁵

Toen Hollsteins eerste deel uitkwam, bleek dat wat hij bood rijker was dan het meeste voorgaande op prentgebied, al was het alleen maar door de toevoeging van vele reproducties. Grofweg bevat ‘de Hollstein’ een bundeling van gegevens uit monografische oeuvrecatalogi, uit algemene biografische naslagwerken, uit nationale-, ‘stedelijke’-, onderwerps- of genre-, drukkers- en auteursbibliografieën en uit bestandscatalogi, gekoppeld aan gegevens uit veilingcatalogi en onderzoek betreffende prentenverzamelingen. Wat dit laatste betreft moet direct worden gezegd dat Hollstein zelf, eenmaal in Nederland, niet veel meer heeft gereisd. Dit was één van de punten van kritiek in een vroege boekbespreking.²⁶ Indien de belangrijke Europese prentenkabinetten waren bezocht, zou een veel definitiever resultaat geboekt kunnen zijn. Deze kritiek is pas door de latere uitgever, de antiquaar en veilinghouder A.L. van Gendt, ter harte genomen en sindsdien worden de binnen- en buitenlandse prentenverzamelingen tijdens het onderzoek voor elk deel bezocht.

En hoe werden en worden de illustraties in boeken, die zich immers veelal in bibliotheken bevinden, in Hollsteins seriewerk behandeld? Er wordt in principe een bundeling geboden van gegevens uit de bovengenoemde naslagwerken. Daaraan toegevoegd worden de los in de portefeuilles van prentenkabinetten onder de graveur bewaarde boekillustraties, die zoveel mogelijk tot boekedities worden herleid. Bij het raadplegen van die boeken komen nogal eens aanvullende illustraties door dezelfde graveur aan het licht. Het hoeft hier geen betoog dat heden ten dage een rijker bibliografisch apparaat ter beschikking staat dan in 1949. Indien bijvoorbeeld bekend is dat een graveur werkte voor de uitgever Frans Halma, is het tegenwoordig mogelijk, via de typografische kaartcatalogi in de Koninklijke Bibliotheek en in andere bibliotheken, en met behulp van de STCN, andere door Halma uitgegeven geïllustreerde boeken voor nadere consultatie te selecteren. Dat levert vaak veel meer op. De Centrale Catalogus is zeer nuttig bij het bepalen van herhaald gebruik van dezelfde koperplaten voor boekillustraties in herdrukken. Tevens komen langs die weg kopieën naar de originele koperplaten aan het licht, in her- en roofdrukken van hetzelfde werk.

In voorkomende gevallen worden uitzonderlijke verzamelingen benut, zoals het Museum Catsianum, de Cats-drukken in de Leidse Universiteitsbibliotheek, voor het onderzoek naar de ontwerper-tekenaar Adriaen van de Venne.²⁷ Dat heeft een zeer

25 Voorbeelden in Becker, Boekenwijsheid, 58, 69-74. Nuttig als ingang: T.A. Riggs, The Print Council Index to Oeuvre-Catalogues of prins by European and American Artists. Millwood, N.Y., 1983.

26 K.G. Boon, ‘Boekaankondiging’ [bespreking Hollstein deel 1], in: Oud Holland 67 (1952), 167-171; R.E.O. Ekkarts bespreking van deel xxix (1984), in: De Boekenwereld 2 (1986), 167-172.

27 C. Schuckman, Hollstein's Dutch & Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts ca. 1450-1700. Dl. xxxv: Adriaen van de Venne to Johannes Verkolje I. Roosendaal 1990. Zie ook: J. Bos en J.A. Gruys, Cats catalogus. De werken van Jacob Cats in de Short-title Catalogue, Netherlands. Inl. P. Dijstelberge. Den Haag 1996.

[p. 236]

praktische reden. Indien van een boektitel (nagenoeg) alle edities in één bibliotheek geraadpleegd kunnen worden, is het beschrijven van de optredende verschillen optimaal uit te voeren. Door de grote oplages sleten de koperplaatjes onder de druk van de pers, waarna ze veelal opnieuw met de burijn werden bewerkt of gekopieerd. Dergelijke zogenaamde statenverschillen en kopieën worden, waar aanwezig, vermeld. De beschrijving van die statenverschillen en kopieën kan soms helpen om ongedateerde uitgaven beter in de editiegeschiedenis van een boek te plaatsen.

Voor de Hollstein-delen wordt in toenemende mate gezocht naar de ontwerptekeningen voor boekillustraties.²⁸ (Ill. p. 253). Hiertoe staan bestandscatalogi van tekeningenverzamelingen en andere kunsthistorische publicaties ter beschikking. Tevens zijn er op tekenaar-ontwerper geordende verzamelingen met reproducties. De belangrijkste zijn de afdeling tekenkunst van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) gevestigd in het complex van de Koninklijke Bibliotheek, het Rubenianum te Antwerpen en het vergelijkbare apparaat in de Witt Library op de Strand te Londen.

Deze nasporingen hebben resultaat; toch is het seriewerk Hollstein vooralsnog een onvolkomen naslagwerk bij de ontsluiting op boekillustraties van de behandelde graveurs. Wat zijn hiervoor de redenen? In de delen die Hollstein zelf tot zijn dood vervaardigde, werden boekillustraties doorgaans met summiere vermeldingen afgedaan. Nadien is met wisselend succes aan verbetering gewerkt, uitmondend in de werkwijze zoals hierboven beschreven. Er is onlangs terecht op gewezen dat een diepgaandere raadpleging van bestaande bibliografieën raadzaam is, ook als ze geen register op illustrator bevatten.²⁹

Claes Jansz. Visscher, Gheoeffent derf, zevende embleem uit het derde schock in Roemer Visschers Sinnepoppen uit 1614, Ets, 9.6 × 6.2 cm. (Rijksmuseum Amsterdam).

Zelfs wanneer die raad wordt opgevolgd, zal in veel gevallen geen volledig oeuvre van een graveur of ontwerper in de Hollstein kunnen worden samengesteld. Er is immers voorlopig geen nationale bibliografie voorhanden die alle drukken in de periode 1600-1700 ontsluit op illustrator. Voor het werk aan de Hollstein geldt dit in die periode zowel voor de Noord- als Zuid-Nederlandse drukken, want de af-

28 Voor de afgebeelde tekening, zie G. Luijten in: From Pisanello to Cézanne. Master Drawings from the Museum Boymans-van Beuningen. New York [enz.] 1990-1991. Tentoonstellingscatalogus, 83, nr. 26; en voor de in totaal 88 ontwerptekeningen van Claes Jansz. Visscher voor Roemer Visschers Sinnepoppen, 1614: C. Schuckman, Hollstein's Dutch & Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts ca. 1450-1700. Dln. xxxviii-xxxix: Claes Jansz. Visscher to Claes Claesz. Visscher ii. Roosendaal 1991, 165-175, nrs. 427-611, i.h.b. 556.

29 J. Schaeps en J. van Tatenhove, ‘Prenten door Jan van Vianen; aanvullingen op Hollstein’ [dl. xxxvi], in: Delineavit et Sculpsit (1996) nr. 16, 28-42. Als voorbeeld werd gegeven P.A. Tiele, Nederlandsche bibliographie van land- en volkenkunde. Amsterdam 1884, waarin illustratoren her en der in de lemma's worden vermeld.

[p. 237]

gesloten Bibliotheca Belgica geeft, zoals reeds gezegd, alleen een selectie van de drukken na 1600.

Andere initiatieven

Prof. dr. H. van de Waal zette gedurende de jaren 1945 tot aan zijn dood in 1972 bij het Kunsthistorisch Instituut en het Prentenkabinet van de Rijksuniversiteit Leiden veel onderzoeksprojecten op. Daaronder was er ook één getiteld ‘Noordnederlandse boekillustratie 1585-1700’. Dit zou hebben kunnen leiden tot een allesomvattend register op illustratoren voor de genoemde periode, maar het bleef onvoltooid. In 1986 en 1987 werd te Leiden in een zogenaamd proefproject, ‘Boekillustratie in de Noordelijke Nederlanden’ (BINN), met de geautomatiseerde invoer van dit materiaal een begin gemaakt. Dit betrof echter alleen Leidse uitgaven in de periode 1585-1630 en voor zover aanwezig in de Leidse universiteitsbibliotheek.³⁰

Anoniem naar Adriaen van de Venne, Paulus illustreert een vers uit zijn brief aan de Efeziërs, in Lommelin 1628, Ets en gravure 16.7 × 14.1 cm. (UB Amsterdam).

In verschillende onderzoeksbibliotheken is op de afdelingen zeldzame en kostbare werken incidenteel voorzien in toegankelijkheid op illustrator. Voorbeelden zijn een kaartcatalogus op de afdeling in de Brusselse Koninklijke Bibliotheek Albert I en een ingang op illustrator in de geautomatiseerde catalogus van de Universiteit van Amsterdam (Fenix/Isis systeem). In Amsterdam is inmiddels een vorm van presentatie ontwikkeld waarbij de illustratie op een computerscherm kan worden bekeken en, indien wenselijk, op papier kan worden gereproduceerd. Tevens zijn in het Amsterdamse systeem bijvoorbeeld ingangen op onderwerp van de illustratie en op illustratietechniek aangebracht.³¹

30 E. Tholen, ‘Het Museum van Fraaije Kunsten voor de Academische Jongelingschap der Leidsche Hoogeschool’, in: Het Leidse prentenkabinet, de geschiedenis van de verzamelingen (Leids Kunsthistorisch Jaarboek 9). Baarn 1994, 13-120, i.h.b. 91; de inleiding van L.D. Couprie in: ‘Doorgaens verciert met kopere platen’. Nederlandse geïllustreerde boeken uit de zeventiende eeuw. Leiden, Universiteitsbibliotheek, 1990. Tentoonstellingscatalogus.

31 D.J. Jansen en A. Ouwerkerk, Collections of Art-Historical Ducumentation in the Netherlands. A Brief Guide [Art Libraries Society/The Netherlands]. Leiden 1996, 34. Met dank aan K.W. Gnirrep voor zijn mondelinge informatie.

[p. 238]

Uit het Amsterdamse bestand kwam bijvoorbeeld de belangrijke vondst van een tot dusver onbekende illustratie naar ontwerp van Adriaen van de Venne. Het gaat om een verbeelding van een passage uit Paulus' brief aan de Efeziërs [5:15], opgenomen in een boekje van David Lommelin.³²

Voorts zijn er op het gebied van de auteurs- en genrebibliografieën sinds lange tijd vele bijdragen geleverd aan de bestudering van Nederlandse boekillustraties. Nijhoffs overzicht van Noord-Nederlandse plaatsbeschrijvingen bevatte bijvoorbeeld reeds gedetailleerde gegevens omtrent de graveurs en ontwerpers, maar miste een personenregister.³³ Hetzelfde gold voor de, qua vermeldingen van illustratoren in de titelbeschrijvingen, baanbrekende fondslijst van boeken over de Nederlandse taal- en letterkunde van R.W.P. de Vries.³⁴ De publicaties van Claus Nissen over botanische en zoölogische boekillustraties en over vogelboeken bevatten kunstenaarsregisters waarin door middel van afkortingen hun specifieke bijdrage wordt aangeduid.³⁵

Recentere genrebibliografieën over intochten, begrafenissen, VOC-drukken, boeken met kleurenplaten en embleem- en fabelboeken van de hand van John Landwehr bevatten wel ingangen op illustrator.³⁶ Dit geldt ook voor de bibliografie van Nederlandse gelegenheidsgedichten in de Koninklijke Bibliotheek, waaruit bijvoorbeeld een onbekend prentje door Claes Jansz. Visscher tevoorschijn kwam.³⁷ Onder de auteursbibliografieën zijn er die de boekillustraties een volwaardige plaats in de beschrijvingen toekennen. Voorbeelden zijn de bibliografieën voor Johan de Brune de Oude³⁸, Jan

32 David Lommelin, Doorlvchtige Morgen-sterre Ofte Den Op-ganck uyt de Hoochte:... In 's-GravenHage 1628 (Amsterdam, UB: 066-204). Hollstein. Dl. xxxv, 140, nr. 426.

33 W. Nijhoff, Bibliografie van Noord-Nederlandse Plaatsbeschrijvingen tot het einde der 18de eeuw, [2e dr., ed. princ. 1894]. 's-Gravenhage 1953. Zie de bespreking door B. van 't Hoff in: Het Boek 32 (1955-1957), 140-145.

34 Nederlandsche taal- en letterkunde catalogus van boeken over Nederlandsche taal- en letterkunde verkrijgbaar bij den boekhandelaar R.W.P. de Vries, uitgegeven ter gelegenheid van het twintigste Nederlandsch taal- en letterkundig congres te Amsterdam. Amsterdam 1887, alfabetisch register na p. 296 bevat geen namen van illustratoren.

35 Cl. Nissen, Die Botanische Buchillustration. Ihre Geschichte und Bibliographie. Stuttgart 1951-1952. 2 dln. Dl. 11, 239-274; Cl. Nissen, Die illustrierten Vogelbücher. Ihre Geschichte und Bibliographie. Stuttgart 1953, 185-199; Cl. Nissen, Die Zoölogische Buchillustration. Ihre Geschichte und Bibliographie. Stuttgart [1966]-1978- 2 dln. De afkortingen maken onderscheid naar Drukker, Graveur/Etser, Uitgever, Houtsnijder of Tekenaar/Schilder.

36 Al deze werken opgesomd in: Lankhorst en Hoftijzer, Drukkers. Bijlage, 193, nrs. 375-378.

37 Zie: J. Bouman, Nederlandse gelegenheidsgedichten voor 1700 in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Nieuwkoop 1982, nrs. 64, 97, 112, 124, 125, afb. 59 en Hollstein, dl. xxxviii, 161, nr. 415.

38 P.J. Verkruijsse, W.A. Hendrinks en J. Mateboer, Johan de Brune de Oude 1588-1658. Descriptieve auteursbibliografie. Amsterdam 1988.

[p. 239]

Hermans Krul³⁹, de gebroeders Schabaelje⁴⁰, Mattheus Smallegange⁴¹ en de bestandscatalogus van de Vondel-drukken in de universiteitsbibliotheek van Amsterdam.⁴² In de ‘stedelijke’ bibliografie van Moes en Burger werden in een herdruk registers opgenomen, waarin illustratoren onder de persoonsnamen vermeld staan en aparte registers voor kaarten en prenten werden toegevoegd.⁴³ Al dergelijke uitnemende bibliografieën van deelgebieden dragen in belangrijke mate, zij het druppelsgewijs, bij tot het ontstaan van een nationaal repertorium van Nederlandse boekillustraties in afleveringen. Frederik Muller koos als uitgever reeds in 1878 met opzet voor een reeks genrebibliografieën, omdat een allesomvattende nationale bibliografie nog niet binnen handbereik lag.⁴⁴

39 H.Ch. van Bemmel, Bibliografie van de werken van Jan Hermans Krul. Arnhem 1981-1984. 2 dln.

40 Zie: Visser, Broeders in de geest.

41 P.J. Verkruijsse, Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, genealoog en vertaler. Descriptieve persoonsbibliografie. Nieuwkoop 1983 (Bibliotheca Bibliographica Neerlandica. Dl. xvi).

42 A.C. Schuytvlot, Catalogus van werken van en over Vondel, gedrukt vóór 1801 en aanwezig in de universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Nieuwkoop 1987 (Bibliotheca Bibliografica Neerlandica. Dl. xxv).

43 E.W. Moes en C.P. Burger jr., De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw. Amsterdam [enz.] 1807-1915. 4 dln. (herduk Utrecht 1988, registers samengesteld door P.C.J. van der Krogt).

44 Zie: Gruys, Vriesema en De Wolf, ‘Dutch National Bibliography 1540-1800’, 151; M. Keyser, J.F. Heijbroek en I. Verheul (red.), Frederik Muller (1817-1881). Leven & werken. Zutphen 1996.

Kunstgeschiedenis en de boekwetenschap

Vanuit hun studie zijn kunsthistorici slecht voorbereid op bibliografisch handwerk.⁴⁵ Bovendien is lange tijd de nadruk gelegd op de uitleg van betekenissen, bijvoorbeeld van titelgravures. Hiervan zijn uitmuntende voorbeelden bekend.⁴⁶ Waar kunsthistorici aan interdisciplinaire onderzoeksteams worden toegevoegd, blijken zij belangrijke inzichten te kunnen bijdragen.⁴⁷ Aan het opnemen van enkele catalogusnummers met geïllustreerde boeken in grote kunsthistorische overzichtstentoonstellingen is af te lezen dat het belang van de boekenbedrijfstak niet genegeerd wordt.⁴⁸ Er is zelfs sprake van een toegenomen interesse onder kunsthistorici voor het oude geïllustreerde boek

45 Zie ter illustratie P. Vissers bespreking in Quaerendo 24 (1994), 230-235, van B.A. Rosier, De Nederlandse bijbelillustratie in de zestiende eeuw. De illustraties in de bijbels gedrukt in de Nederlanden en in Nederlandstalige bijbels gedrukt in het buitenland van 1522 tot 1599. Amsterdam 1992. 2 dln. (proefschrift Vrije Universiteit).

46 J. Becker, ‘From mythology to merchandise: an interpretation of the engraved title of Van Mander's Wtleggingh’, in: Quaerendo 14 (1984), 18-42.

47 Bijvoorbeeld P.J.J. van Thiel, ‘De illustraties van Bredero's Lied-boeck’, in: G.A. Bredero's boertigh, amoreus, en aendachtigh groot lied-boeck, 11. Leiden 1983, 89-159.

48 Bijvoorbeeld in: G. Luijten et al. (eds.), Dawn of the Golden Age. Northern Netherlandish Art 1580-1620. Rijksmuseum Amsterdam 1993-1994, nrs. 148, 301. Tentoonstellingscatalogus.

[p. 240]

Titelblad voor de prentserie uitgegeven door Philips Galle, Beroemde vrouwen uit het Oude Testament, 15.6 × 9.3 cm. (Stedelijk Prentenkabinet, Museum Plantijn-Moretus Antwerpen).

en gebonden prentreeksen. Dat hangt samen met allerlei onderzoek op het gebied van de prentenuitgeverij.⁴⁹ Zoals reeds langer tot bibliografen en historisch-cartografen is nu ook tot kunsthistorici het belang van fonds- en magazijnlijsten, alsmede boedelinventarissen doorgedrongen.⁵⁰ Om brede fondsen van nogal wat zeventiende-eeuwse uitgevers met behulp van dergelijke bronnen geheel te kunnen reconstrueren is een bundeling van cartografische, kunsthistorische en boekwetenschappelijke expertise onontbeerlijk. Zo is het voor sommige kunsthistorici goed mogelijk om het merendeel van de titels in de sectie ‘LIBRI CVM FIGVRIS IN AERE INCISIS’ van Cornelis Claesz.’ magazijnlijst met Latijnse boeken uit 1603/1604 te identificeren.⁵¹ Kunsthistorici met een prentkundige achtergrond zijn soms in staat ongesigneerde prenten aan een graveur of etser toe te schrijven. Een aardig voorbeeld hiervan zijn de met K. voor Johan Philip van der Kellen gemerkte toeschrijvingen in het supplement van Frederik Mullers beschrijving van Nederlandse

49 N. Orenstein, H. Leeflang, G. Luijten, Ch. Schuckman, ‘Print Publishers in the Netherlands 1580-1620’, in: Luijten et al., Down of the Golden Age, 167-200; N.M. Orenstein, Hendrick Hondius and the Business of Prints in Seventeenth-Century Holland. Rotterdam 1996 (Studies in Prints and Printmaking. Vol. 1) bevat een historiografisch overzicht.

50 Een eerste overzicht in: J. van der Waals, De prentschat van Michiel Hinloopen. 's-Gravenhage [enz.] 1988, 196-199. In voorbereiding: P. Fuhring, Stocklists of European Printpublishers, Sixteenth to Nineteenth Century, te verschijnen Rotterdam 1998 (Studies in Prints and Printmaking. Vol. 4).

51 B. van Selm, ‘Een menighte treffelijcke Boecken’. Nederlandse boekhandelaarscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht 1987, 255, nr. 1, sub d2v. Afgebeeld is het titelblad voor de prentserie naar Maarten de Vos, in Claesz.’ lijst als ‘Illustrium Foeminarum novi Testame[n]ti, quarto, a Gallaeo & Veteris Testamenti, 4.’ (Hollstein. Dl. XLIV, 117; dl. XLV, fig. 508a).

[p. 241]

historieplaten.⁵² Dergelijke toeschrijvingen kunnen analyses van de ateliersamenstelling in uitgevershuizen en de productie van specifieke boeken verhelderen. Een verder uitstekende boekhistorische analyse van de titelgravure voor Hugo de Groots Inleidinghe tot de Hollandsche rechts-gheleertheydt had bijvoorbeeld aan kracht gewonnen met de toevoeging dat de titelgravure overtuigend aan Gillis van Scheyndel is toegeschreven. De kunsthistoricus die het Hollstein-deel over Gillis van Scheyndel samenstelde, zou weer zeer geholpen zijn geweest met het bijeengebrachte boekhistorische materiaal.⁵³

52 S. Muller Fz., ‘Voorwoord’, in: F. Muller, De Nederlandsche geschiedenis in platen. Dl. 4, Supplement, Aanhangsel en Algemeen register. Amsterdam 1882, vi.

53 M.A. Becker-Moelands, De juridische titelprent in de zeventiende eeuw, het Hof van Holland. Muiderberg 1985 (Rechtshistorische verkenningen, 1), 15. Zie: Hollstein. Dl. xxiv, 243, nr. 137.

Een repertorium van Noord-Nederlandse boekillustraties?

Uit het voorgaande is gebleken dat een dergelijk repertorium van Noord-Nederlandse boekillustraties vooralsnog ontbreekt. Toen in 1949 aan het Hollstein-project begonnen werd, was er nog geen uitzicht op bibliografische projecten, zoals die van Cockx-Indestege en Glorieux te Brussel en Valkema Blouw hier te lande voor de bibliografie 1541-1600, laat staan op een geautomatiseerde STCN. Over vijf à tien jaar zal het mogelijk zijn om - uitgaande van de op autopsie berustende bestanden van de STCN - te denken aan een apparaat voor Noord-Nederlandse boekillustraties tot 1800. Als eerste stap dient na een brede oriëntatie een projectplan opgesteld te worden. Op basis van dat plan zal gezocht moeten worden naar mogelijkheden tot financiële ondersteuning door de overheid en/of andere subsidiegevers. Vervolgens zou kunnen worden gedacht aan een gefaseerde uitvoering, met binnen afzienbare tijd het resultaat van raadpleegbare deelproducten. Uiteindelijk doel zou moeten zijn een ‘naar volledigheid strevende’ inventarisatie en een liefst complete digitale fotografische registratie. Een dergelijk apparaat zou in verfijnde vorm van onschatbare waarde kunnen worden bij het samenstellen van descriptieve en analytische bibliografieën. Er zal in een gedigitaliseerde omgeving niet per se gekozen behoeven te worden voor een alle andere ordeningen uitsluitende presentatie op graveur, ontwerper, auteur, drukker-uitgever, titel, onderwerp of jaar van uitgave. Door het aanwijzen van herdrukken met gewijzigde illustraties of van kopieën zal dan een inzichtelijker beeld ontstaan van de bijdrage door kunstenaars aan de florerende Nederlandse boekenbranche. In een apart project kan dan ook aan een vervolg op de Hollstein-reeks voor de achttiende (en negentiende) eeuw worden gedacht. Daarin zouden de boekillustraties geheel kunnen ontbreken ten gunste van nadruk op de losbladige grafiek en prentreeksen.