Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 1

[p. 203]

Een gewichtig boeket
Boekproduktie en -consumptie in de negentiende eeuw
B. Luger

Het toverwoord van de dag is ‘leescultuur’: een huis dat vele woningen telt. Het onderzoek naar dat fenomeen ‘leescultuur’ brengt speurders van uiteenlopende disciplines bijeen: historici, letterkundigen, boekwetenschappers, sociologen, smaakhistorici en pedagogen, die nu eens kwantificerend dan weer kwalificerend te werk gaan, al naar gelang het materiaal dat zij bewerken en de vragen die zij stellen. Recente Nederlandse resultaten op het gebied van de studie van voornamelijk de negentiende eeuw zijn bijeengebracht in het dubbelnummer ‘Negentiende-eeuwse leescultuur’ van De Negentiende Eeuw 14 (1990) nr. 2/3 en de bundel De productie, distributie en consumptie van cultuur die in 1991 verscheen. Mijn voorbeelden zijn ook hierin exemplarisch dat zij niet alleen een fiks aantal disciplines bijeenbrengen, maar dat er van werkelijke integratie van de benaderingswijzen nog nauwelijks sprake is. De inleiders van laatstgenoemde bundel, J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt, die overigens in hun jarenlange samenwerking zelf het voorlopig beste voorbeeld bieden van wat via integratie mogelijk is, stellen dat uitgaande van het communicatieve karakter van literatuur, de recente ontwikkelingen gaan in de richting van onderzoek naar niet-literaire factoren die de literaire communicatie mede bepaalden. Onder welke voorwaarden kwamen de verschillende soorten teksten tot stand? Hoe werden ze openbaar gemaakt? Hoe bereikten ze het publiek? Hoe was dat publiek samengesteld en op welke wijze had het zich toegang tot de literatuur verworven? Hoe oordeelde het over de betreffende werken en welke factoren bepaalden dit oordeel? Enzovoorts, enzovoorts - reeksen vragen die allemaal kunnen worden samengevat onder het hoofdje: ‘de productie, distributie en consumptie van cultuur’.

De drie studies waarvoor ik hier aandacht vraag, zijn op te vatten als pogingen op een of meer van de genoemde probleemgebieden antwoorden te formuleren. Weliswaar bestrijken ze drie taalgebieden, maar de zwaartepunten liggen duidelijk op de negentiende eeuw. Ze verschenen binnen een tijdsbestek van drie jaar en ze steunen op vooronderzoek dat per land sterk in kwaliteit en hoeveelheid verschilt. In één geval gaat het om de Nederlandse situatie; de twee andere studies omvatten respectievelijk het Duitse en het Franse taalgebied. Ik ben mij er overigens van bewust dat een bespreking als deze in haar beperkte omvang aan deze letterlijk en figuurlijk gewichtige studies nauwelijks recht kan doen en dat het trekken van verbindingslijnen de eigenheid van elk boek noodzakelijkerwijs tekort moet doen.

Laat ik met het Nederlandse aandeel beginnen en wel met het meest globale van de drie:

[p. 204]

het gedeelte ‘papier, druk en communicatie’, tesamen een van de drie thema's in het tweede deel van de ambitieuze Geschiedenis van de techniek in Nederland (Zutphen 1993).

Het biedt een uitstekend en zeer informatief, uiteraard sterk op technische ontwikkelingen gericht overzicht, dat elke vakgenoot, of die nu meer boekhistorisch dan wel literairhistorisch geïnteresseerd is, van groot nut kan zijn. De auteurs (D. van Lente en O. de Wit) hebben die technische ontwikkelingen in de papierfabricage, pers-, druk-, zet- en illustratietechnieken niet alleen afzonderlijk beschreven en daarbij zo veel mogelijk met elkaar in verband gebracht, maar bovendien in een breder kader geplaatst. Ik bedoel daarmee dat zij ook de arbeidsverhoudingen binnen de diverse bedrijfstakken, de produktiekosten alsmede de vergroting van de afzetgebieden van verschillende soorten drukwerk in het tijdvak 1800 tot 1890 behandeld hebben. Van sommige bedrijven is, hoe kan het anders, meer archiefmateriaal bewaard gebleven dan van andere en dat heeft dan onvermijdelijk tot gevolg dat hier en daar witte plekken in de geschiedschrijving zijn ontstaan. Dat het slothoofdstuk over leescultuur en innovatie met een aantal hypothesen besluit over de samenhang tussen bepaalde technische verworvenheden en mentaliteitsveranderingen bij producenten en consumenten, hypothesen waarvoor eerder aanwijzingen dan bewijzen voorhanden zijn, is dan ook alleszins verdedigbaar. Maar waar de auteurs, beiden historici, zich op literair-historisch terrein begeven, is het ijs waarop zij schaatsen niet steeds even betrouwbaar. Zo moet de vraag naar de omvang van het toenmalige lezerspubliek vooralsnog open blijven. Grafieken geven wel de verhouding aan tussen aantallen boekhandelaars - in relatie tot het aantal gemeenten met boekhandels - afgezet tegen de bevolkingstoename, maar over de mogelijkheden tot lezen is daarmee beslist niet alles gezegd. Enerzijds weten we immers sinds Kloek/Mijnhardt dat fictie minder gekocht dan wel geleend werd, terwijl anderzijds de kleinere winkelbibliotheken, die meestal niet aan een reguliere boekhandel verbonden waren, buiten de statistieken bleven. Bovendien zouden cijfers over de absolute bevolkingstoename naar stand en regio uitgesplitst dienen te worden, willen zulke grafieken iets verduidelijken. Of die kleinere leesbibliotheken vooral ‘lectuur van laag allooi’ (p. 186) leverden, is verder niet meer dan een veronderstelling, vooral gevoed vanuit incidenteel door de culturele bovenlaag geuite klachten die vooral de traditionele scheiding tussen hogere en lagere literatuur beklemtoonden. Werkelijk vernieuwend onderzoek zou er goed aan doen die canonisering zelf te problematiseren. En bij de hantering van oplagecijfers (bijvoorbeeld bij Tollens en Van der Palm) dient het genre in aanmerking genomen te worden, zeker als zulke getallen met die van zuivere fictie vergeleken worden. Oplagen van romans konden immers beperkt blijven, juist dankzij die leesbibliotheken en leesgezelschappen die veelal ook herdrukken overbodig maakten.

We verlaten nu ons land en verruilen dat voor het Duitse taalgebied, opgevat dan als zich uitstrekkend tot Midden- soms bijna Oosteuropese landen. Ook het behandelde tijdvak breidt zich uit tot maar liefst anderhalve eeuw, want zover gaat A. Martino in zijn bijna 1200 bladzijden tellende studie Die deutsche Leihbibliothek. Geschichte einer

[p. 205]

literarischen Institution (1756-1914). Wiesbaden 1990. Het boek is verschenen als Band 29 in Beiträge zum Buch- und Bibliothekswesen onder redactie van Max Pauer.

Door zo'n boek wordt pijnlijk duidelijk, hoe groot de achterstand in het onderzoek naar boekverspreiding en -consumptie in ons taalgebied is; hier wordt zichtbaar hoe ver men daarginds is waar het een ogenschijnlijk zo nietig radertje in de grote machinerie betreft. Martino's studie omvat de periode van groei, bloei en verval van de leesbibliotheek. Hij kon daarbij steunen op door hem zelf en anderen als Georg Jäger verricht pionierswerk, sinds zo'n twintig jaar geleden op dat onontgonnen gebied de eerste stappen gezet werden. Maar ook de voedingsbodem van dergelijk onderzoek is vruchtbaar gezien de daar sinds jaar en dag bloeiende interesse voor sociale literatuurgeschiedschrijving. Zelfs gezien tegen die achtergrond is Martino's boek een ongeëvenaarde en fenomenale prestatie, een zo rijk boek dat ik er hier slechts een globale indruk van kan geven.

De toename van het leespubliek, dat naast de vroegere elite nu ook andere lagen gaat omvatten, de afkeuring van die toegenomen leesbehoefte door diezelfde elite en ten tijde van de restauratie door de controlerende en censurerende overheid, daar begint het boek mee. Die ‘Lesewut’ gezien als een democratiserende en de oude waarden aantastende tendens was al eerder onder andere door Schenda geconstateerd. Maar waren die bezwaren, zoals die door een overvloed aan citaten worden gestaafd, niet overtrokken, waren ze wel door de feiten gedekt, vraagt Martino zich af op grond van nieuwe gegevens en tellingen. Hoe dan ook, het betreft een fenomeen dat in zijn omvang bij ons onbekend is geweest. Gesteund door dezelfde technische vernieuwingen als hier neemt de omvang van de produktie met name van romans zo enorm toe, dat de leesbibliotheken het aanbod nauwelijks meer aankunnen. Een sterk punt in deze studie is dat de relatie tussen vertaald werk en dat van eigen bodem en de daaruit voortvloeiende assimilatie van de eigen met vreemde culturen aandacht krijgt. Het laatste hoofdstuk biedt een dieptepeiling naar de situatie in Wenen tussen 1772 en 1914.

Maar de hoofdmoot vormt de beschrijving van de verschillende stadia in de ontwikkeling van het leesbibliotheekwezen aan de hand van beschrijvingen van een enorm aantal van zulke instellingen met hun catalogi. Haast verbijsterend is, zeker vergeleken met de Nederlandse situatie, hoeveel van zulke catalogi in het Duitse taalgebied bewaard zijn gebleven. Registers op leesbibliotheken, uitgevers, drukkers, boekhandelaren, auteurs en plaatsnamen maken het boek toegankelijk en tot een onuitputtelijke bron van gegevens. De enorme omvang van het materiaal maakte weliswaar een ‘Fein-analyse’ onmogelijk, zoals Martino spijtig vaststelt, het gebodene vervult haast elke wens.

Waar de tot dusver besproken boeken bouwstenen vormen in het alomvattende onderzoek naar boekproduktie en -consumptie, waarbij de leescultuur zelf nog min of meer op de achtergrond bleef althans slechts tastenderwijs verkend werd, biedt het derde en laatste boek een eindprodukt. Hier geen bouwstenen meer, maar het hele bouwwerk. Hoe dankbaar de lezer ook mag zijn voor al die bouwstenen met noeste vlijt gebakken en opgestapeld, de lectuur van dit laatste boek, James Smith Allen. In the public eye. A

[p. 206]

history of reading in modern France, 1800-1940. Princeton New Jersey 1991.

Het begin is al direct een schot in de roos: de analyse van het schilderij dat Fatin-Latour in 1859 schilderde van zijn beide zusters: de een lezend, de ander schijnbaar diep in gedachten verzonken. De voorstelling markeert volgens Smith Allen een verandering in de leescultuur van gezamenlijk hardop in de kring lezen naar de intieme leeservaring. Maar ook voor de lezer van Smith Allens boek is de opmaat veelbetekenend. De auteur zal het overschrijden van de grenzen van zijn vakgebied niet schuwen. Pas na deze opwarmer komt de eigenlijke inleiding met de doelstelling, de verkenning van de beschikbare bronnen, de verantwoording van de opzet en de geleding van het onderzoek.

Dan blijkt al spoedig: geen van deze drie boeken behandelt zo'n lange periode, geen omvat zoveel aspecten van de leescultuur, maar ook: geen ervan gaat zo diep in op de problematiek van de interactie van uiteenlopende krachten en factoren. Want niet alleen schrijvers en hun teksten veranderen in de loop der tijden, ook hun lezers met hun reacties zijn aan wisseling van omstandigheden onderworpen. De wijze van uitgeven, de opvoeding en scholing, de censuur, de heersende smaak, alles beïnvloedt, aldus Smith Allen, de manier waarop teksten van generatie op generatie steeds weer werden ontvangen. Lezen werd niet alleen aldus geconditioneerd, het activeerde zelf ook weer veranderingen in mentaliteit. De grote moeilijkheid bij de speurtocht naar dat gecompliceerde proces is het vraagstuk van de bronnen. Evident is inmiddels de gigantische toename van publikaties, ook in de periodieke pers, terwijl het briefverkeer zich verveelvoudigde. Een belangrijke factor is de uitstraling van de centrale stedelijke cultuur die in deze periode haar beslag krijgt. Daarnaast is voor de Franse cultuur - evenals voor de Duitse, zoals wij zagen - de censuur van groot belang, die zich gelukkig goed laat documenteren.

Gegeven die enorme hoeveelheid beschikbare en grotendeels al in detail bewerkte bronnen deed de auteur er wijs aan zich te beperken: enerzijds tot een goed en min of meer logisch af te bakenen tijdvak, anderzijds door goed de veranderende context in het oog te houden en wat de interpretaties aangaat zich te richten op twee bijzondere kringen van lezers: de reacties van vrienden en familie van auteurs alsmede die van literaire critici van Parijs, zonder bij dat alles de invloed van primair en secundair onderwijs en de censuur uit het oog te verliezen. Het onderscheid in bronnen, thema's en methoden dicteerde de schrijver als het ware zijn indeling: eerst de historische, sociale en culturele context van de schrijvers en hun publiek en vervolgens de historische interpretatieve praktijk, verdeeld in ‘the Art of Reading’ en ‘the Act of Reading’. Bij zijn beschrijving van de leescultuur van het verleden spelen niet alleen bewaard gebleven afbeeldingen van lezers en lezeressen een rol, - zoals het hierboven al genoemde schilderij van Fantin-Latour - maar ook de in Frankrijk wel bijzonder goed gedocumenteerde lezersreacties. Immers, de auteur herhaalt het nadrukkelijk, dit boek houdt zich meer met lezers bezig dan met teksten. In verschillende bibliotheken en archieven, vooral in Parijs, worden in talloze folianten de brieven bewaard die fans aan de auteurs van die dagen richtten. Alleen al de brieven aan de gebroeders De Goncourt en Zola vullen zo'n veertig foliobanden. Het zijn de controversiële werken die vooral het publiek hebben aangezet hun re-

[p. 207]

acties op papier vast te leggen en te verzenden: Les mystères de Paris van Eugène Sue, L'amour en La femme van Jules Michelet, Madame Bovary van Gustave Flaubert, Germinie Lacerteux van Edmond en Jules de Goncourt, L'Assommoir van Emile Zola, de artikelen van Anatole France La Guerre sociale en tenslotte La Nausée van Jean-Paul Sartre.

En precies deze boeken zijn het en de daaromheen gerezen discussies die in hun ‘gelaagdheid’ (de ‘inner circle’ enerzijds en de ‘common reader’ anderzijds) de verschuivingen in de conventies aan het licht brengen. Het moge een voor de hand liggende conclusie zijn, dat die ‘common reader’ steeds flink achter loopt bij de auteurs zelf en hun min of meer gelijkwaardige critici en collega-auteurs, het wordt hier dan toch maar overtuigend door Smith Allen neergezet. Uiteraard waren er ook boeken die minder spraakmakend waren en frequenter geleend en gelezen werden, zoals van Féval, Chatrain, Malot en Verne onder de Derde Republiek, maar juist waar discussie ontbrandde zijn de partijen nu eenmaal duidelijker te onderscheiden.

Samenvattend bewonder ik dit boek omdat het problematiseert zonder in het vruchteloze puur beschouwende te vervallen, omdat het breed is zonder diepgang te missen en tevens uitmunt door accuratesse zonder ooit pietluttig te worden. De Nederlandse lezer kan hooguit een keer de wenkbrauw optrekken als hij terloops verneemt dat L. van Deyssel schreef onder het pseudoniem K.J.L. Alberdink Thijn. Aan zijn vreugde over dit prachtige boek zal dat maar weinig afdoen.

Zo'n boek als dat van Smith Allen illustreert ook mooi hoe nuttig en noodzakelijk grensoverschrijdingen zijn teneinde een zo veelomvattend verschijnsel als leescultuur in het vizier te krijgen. Enkele jaren geleden slechts bracht het Haarlemse Frans Hals-museum een mooie tentoonstelling met bijbehorende catalogus In het licht van het lezen, maar de toelichtingen waren zeer summier en de nadruk lag meer op het kunst- dan op het cultuurhistorische vlak. Nee, dan zo'n boek als van Fritz Nies. Bahn und Bett und Blütenduft: eine Reise durch die Welt der Leserbilder. Darmstadt 1991. (Wissenschaftliche Buchgesellschaft). Zou in Nederland met zijn rijke schilder- en tekentraditie niet iets vergelijkbaars mogelijk zijn, waarbij ik dan denk aan E. van Uiterts proefschrift over Vincent van Gogh in creative competition. Zutphen 1983, in het voetspoor waarvan Ernst Braches dat kleine, maar mooie opstel schreef over Van Goghs ‘Stilleven met boeken, Venus en drie rozen’ in de afscheidsbundel voor dr M. Feiwel (Historische sprokkelingen uit de Universiteit van Amsterdam, 1985)?

In dat huis met de vele woningen dat ‘leescultuur’ heet, staan nog heel wat kamers leeg...

D. van Lente en O. de Wit, ‘Papier, druk en communicatie’, in: Geschiedenis van de techniek in Nederland. Dl. 2. Zutphen, Walburg pers, 1993.

A. Martino. Die deutsche Leihbibliothek. Geschichte einer literarischen Institution (1756-1914). Wiesbaden, Harrassowitz, 1990.

James Smith Allen. In the public eye. A history of reading in modern France, 1800-1940. Princeton New Jersey, Princeton University Press, 1991.