Jaarboek Letterkundig Museum 8

[p. 127]

Aanvulling op...

[p. 128]

Bert Schierbeek (1918-1996), 1978
siberisch krijt, 49 × 37 cm
inv. nr.: S. 344/Pr/III/2
herkomst: S. Spoelstra, 1998
r.o.: Bert Schierbeek; l.o..P. Citroen 4 II 78

[p. 129]

Stance Eenhuis
Uitbreiding van de collectie Paul Citroen

In 1998 is in de reeks Achter het Boek de publicatie Paul Citroen. Schrijversportretten verschenen. De uitgave omvat een catalogus van alle 49 portretten van schrijvers door Paul Citroen (1896-1983) die het Letterkundig Museum op dat moment bezat.

Als gevolg van bovengenoemde publicatie kon het museum deze collectie door aankoop uitbreiden met twee getekende portretten van de schrijvers J. Bernlef en Bert Schierbeek. De totale collectie-Paul Citroen bestaat nu dus uit 51 portretten. Het museum heeft de portrettekeningen in 1998 verworven via de weduwe van Wim Ramaker.

Het was geen toeval dat de tekeningen van deze twee schrijvers tezamen werden aangeboden. Want wát was nou het geval? Radioprogrammamaker Wim Ramaker (1943-1992) heeft vele jaren het literaire NCRV-programma Literama samengesteld en gepresenteerd. Eind jaren zeventig en begin jaren tachtig ging het programma jaarlijks vergezeld van de Literama schrijverskalender waarin aandacht werd besteed aan de onderwerpen die in het lopende jaarprogramma aan de orde kwamen. Voor de jaargang 1979 stonden de schrijvers J. Bernlef en Bert Schierbeek geprogrammeerd, Bernlef voor de maand april en Schierbeek voor augustus.¹

Omdat Ramaker en Paul Citroen elkaar goed kenden, gaf Ramaker in 1978 aan Citroen de opdracht voor de nieuwe kalender van 1979 portretten te tekenen van Bernlef en Schierbeek.²

1 De uitzending van Literama over J. Bernlef vond plaats op 23 april 1979, die over Bert Schierbeek op 18 augustus 1979.

2 Mededeling S. Spoelstra, 13 april 1999.

[p. 130]

Bernlef bevestigde onlangs dit verhaal: ‘Volgens mij was de tekening “besteld” door de NCRV die een schrijverskalender uitgaf. Misschien het programma “Literama”? [...] De tekening was dus het eigendom van de NCRV.’³

Paul Citroen maakte in zijn leven meer dan 7000 portretten waarvan het merendeel in de jaren zestig en zeventig. In de loop der jaren ontwikkelde hij zich tot een zeer vakkundig en ervaren portrettist. Ook bij de twee portrettekeningen van J. Bernlef en Bert Schierbeek is het opvallend dat zij in één oogopslag herkenbaar zijn als een ‘Citroen’. Zijn persoonlijke signatuur is in bijna al zijn schrijversportretten van na 1950 te herkennen. Zoals meestal maakte Citroen eveneens bij de portrettekeningen van J. Bernlef en Bert Schierbeek gebruik van siberisch krijt.

Bernlef was gefrappeerd door het ‘andere gezicht’ dat Citroen van hem in het portret had blootgelegd. Op 24 mei 1978 kwam Bernlef naar Wassenaar om te poseren. Hij herinnert zich in 1999: ‘Het tekenen gebeurde bij Citroen thuis. Hij zat vlak tegenover mij, het tekenbord tussen ons in. Ik herinner mij dat Citroen aan een stuk door praatte. We hadden het over de periode in zijn leven dat hij in Duitsland kontakt had met de toenmalige avant-garde, o.a. over Kurt Schwitters. [...] Ik geloof dat Citroen maar één tekening maakte. Toen hij mij die liet zien vond ik mijzelf er te jongensachtig uitzien (ik was toen 41). Citroen hield vol dat ik er echt zo uitzag, voor hem dan. Ik kon hem toen geen gelijk geven. Kortgeleden werd ik door een Amsterdamse fotograaf gekiekt. De foto liet mij zien als volwassene en als jongetje tegelijk. Zouden die fotograaf en Paul Citroen het tweede gezich hebben?⁴ Of bestaat talent erin ook “voorbije” gezichten van iemand in het huidige gezichtte ontdekken? Wie zal het zeggen.’⁵

Bert Schierbeek had al eerder, op 4 februari 1978, voor Citroen geposeerd in Pulchri Studio aan het Lange Voorhout te Den Haag.⁶

3 Brief J. Bernlef aan Stance Eenhuis, 11 april 1999.

4 De genoemde portretfoto is gemaakt door fotograaf Johan Vigeveno. Hij staat afgedrukt op de achterflap van Onbewaakt ogenblik (1998) van J. Bernlef.

5 Zie noot 3.

6 Volgens aantekeningen uit het archief Paul Citroen (Hannema-de Stuers Fundatie te Heino). Over de totstandkoming van het portret zijn geen nadere gegevens bekend.

[p. 131]

J. Bernlef [pseud. van H.J. Marsman] (1937), 1978
siberisch krijt, 66 × 51 cm
inv. nr.: M.277/Pr/IV/2
herkomst: S. Spoelstra, 1998
r.o.: J. Bernlef; l.o.: P. Citroen 24 V 78