Jaarboek Letterkundig Museum 7

[p. 103]

Sjoerd van Faassen
P.N. van Eyck en de opbouw van de Zilverdistel-uitgave van Willem Kloos' vroege poëzie¹

In de in januari 1915 verschenen prospectus ‘Zilverdistelboeken: Uitgegeven en in bewerking, MCMX-MCMXIV’ was een aankondiging opgenomen van een uitgave van de Gedichten van Willem Kloos (1859-1938). De samenstelling van die bundel was in handen van P.N. van Eyck. Bijna vijf jaar later werd de bundel uiteindelijk gedrukt door J.F. van Royen, met wie Van Eyck sinds 1913 de redactie van De Zilverdistel vormde. Van Royen beschikte sinds eind 1914 over een eigen drukpers en kort daarop over twee speciaal voor hem ontworpen lettertypen. Voor die tijd maakte De Zilverdistel gebruik van commerciële drukkerijen.

De kleine bibliofiele uitgeverij De Zilverdistel was eind 1909 of begin 1910 gesticht door J. Greshoff (1888-1971) en J.C. Bloem (1887-1966), beiden net in de twintig. Nog voor er een deel uit de reeks het licht had gezien, voegde hun leeftijdgenoot P.N. van Eyck (1887-1954) zich bij hen. Diens bundel Worstelingen zou in 1910 als eerste uitgave van De Zilverdistel verschijnen. In de loop van 1920 kwam de Kloos-uitgave als de laatste uitgave van de pers. Gedurende het bestaan zouden er - afgezien van prospectussen e.d. - negentien uitgaven van De Zilverdistel verschijnen.²

Ook al was het een privé-onderneming waarbij keuze van de teksten en de vormgeving nadrukkelijk waren voorbehouden aan vooral Greshoff en Van Eyck, De Zilverdistel was aanvankelijk toch geen zgn. ‘private press’ met een eigen drukpers, zoals er met name in Engeland en Duitsland een aantal

1 In het artikel corresponderen nummers tussen teksthaken met de als bijlage (I) opgenomen inhoudsopgave van de Zilverdistel-editie. Ook is consequent gebruik gemaakt van de in die editie gebezigde titels danwel beginregels. In genoemde inhoudsopgave is de precieze herkomst van de gedichten vermeld.
De volgorde van de oorspronkelijke tijdschriftpublicaties, van Verzen (1894) en van de Zilverdistel-uitgave wijken aanzienlijk af; ter vergelijking worden in bijlagen de oorspronkelijke tijdschriftpublicaties (II), Verzen (1894) (III) en de Zilverdisteleditie (IV) ten opzichte van elkaar vergeleken.
Tenslotte wordt in bijlage v een overzicht gegeven van de ontwikkeling in de opbouw in Van Eycks editie van Kloos' poëzie.

2 Bij De Zilverdistel verschenen de volgende uitgaven:
1 P.N. van Eyck, Worstelingen (1910)
2 Jan van Nijlen, Naar 't geluk (1911)
3 Geerten Gossaert, Experimenten (1911)
4 Albert Verwey, Het eigen rijk (1912)
5 Charles Baudelaire, Les fleurs du mal (1913)
6 P.N. van Eyck, Bevrijding (1913)
7 Leopold Andrian, Der Garten der Erkenntnis ([1913])
8 Leopold Andrian, Gedichte (1913)
9 Een abel spel van Lanseloet van Denemerken (1913)
10 Paul Verlaine, Romances sans paroles (1913)
11 Novalis, Gedichte (1915)
12 J.F. van Royen & P.N. van Eyck, Over boekkunst en de Zilverdistel (1916)
13 J.H. Leopold, Cheops (1916)
14 P.B. Shelley, Prometheus unbound (1917)
15 Een boecxken gemaket van Suster Bertken (1918)
16 Willem Kloos, Verzen uit de jaren 1880-1890 (1919 [= 1920]).

[p. 104]

Twee pagina's uit ‘Aankondiging onzer Hollandsche Mediaeval’ (nicuwjaar 1912). De tekst van deze letterproef behoort bij het artikel van De Roos.
Zetspeerfieatie: corps 10 (Didotpunten), geen interhnie: zetbreedte 21 augustijn, regels uitgevuld, nieuwe alinea's 10 punten inspringen. Papier: geschept papier VGZ., watermerk ‘Fenhoorn’, formaat 30.5 × 13 cm Drukboekdruk; alleen schoondruk, vorm van vier pagina's. Kleur: oranje (o.a. voor initiaal) en zwart. Afwerking: tweemaal gevouwen (15.2 × 21.5 cm), niet schoongesneden, cahiersteek. Inlegvel: gestreken papier, formaat 14.5 × 21.1 cm; rekst als eerste pagina van letterproef, zonder initiaal.
Eerste blad uit de aankondiging van de Hollandsche Mediaeval van S.H. de Roos door Lettergieterij ‘Amsterdam’ v/h N. Tetterode, nieuwjaar 1912.

[p. 105]

was.³ De Zilverdistel zou pas later over een eigen pers kunnen beschikken, maar op dat tijdstip hadden Greshoff en Bloem zich al van De Zilverdistel teruggetrokken. Afhankelijk van de gekozen letter werden de eerste uitgaven van De Zilverdistel gedrukt bij Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem of in een enkel geval bij G.W. van der Wiel & Co te Arnhem. Wél op een handpers, maar door employés van de betreffende firma en niet door de Zilverdistel-uitgevers zelf.

In een enigszins hoogdravende bespreking van de Ilias-uitgave (1923) van de Bremer Presse⁴ in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 1 maart 1924, schreef Van Eyck dat deze uitgave ‘het bestaansrecht en de onmisbaarheid van dergelijke op de handpers gedrukte en met de hand gebonden uitgaven’ bewees. Van Eyck maakte van de gelegenheid gebruik om te polemiseren met de uitgever K. Groesbeek - directeur van de Amsterdamse uitgeverij Scheltema & Holkema - die had beweerd ‘dat onze tijd niet meer de tijd van handpersen is, dat wil zeggen, dat volgens hem het beste werk der machinepersen voortreffelijk genoeg is om de hoogste verlangens te bevredigen’. Van Eyck erkende weliswaar dat een goede machinepers voortreffelijk werk kon leveren, maar hij stelde: ‘De handpers [...] maakt een “strengere kleur”, een “scherperen afdruk” mogelijk. Alleen op de handpers kan het register⁵ geperfectionneerd worden. [...] Alleen de handpers stelt in staat tegemoet te komen aan de onregelmatigheden der handgeschepte, over het algemeen de schoonste en duurzaamste papiersoorten.’

De dichters Greshoff, Bloem, Van Eyck en de typograaf Jan van Krimpen hoorden tot een vriendenkring van schrijvers van de zgn. ‘generatie van 1910’, en van beeldende kunstenaars die daaromheen cirkelden. Ondanks onderlinge verschillen, hadden zij allen een grote belangstelling voor het ‘schoone boek’, en streefden zij een pure typografie na, die in dienst van de tekst moest staan. Voor hun typografische voorbeelden richtten zij zich voornamelijk op Duitsland en Engeland. In een aankondiging van het programma van De Zilverdistel schreef Van Eyck in december 1912 in Greshoffs tijdschrift De Witte Mier: ‘De Zilverdistel wil althans aanvankelijk naar zuivere, onversierde boekkunst streven. Wanneer er voorbeelden mochten gesteld worden, dan zijn dit allereerst minder Duitsche, meer Engelsche, dan zijn dit onder de laatste minder de werken der Kelmscott- of Vale-press, maar die der Doves-press.’ (p. 48).⁶

3 Zie voor de boekverzorging rond de eeuwwisseling en het fenomeen van de zgn. ‘private press’ in het algemeen: Anderhalve eeuw boektypografie 1815-1965, in Amerika, Engeland, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland, Italië, België en Nederland, Amsterdam [1965]; voor Nederland in het bijzonder: Ernst Braches, Het boek als Nieuwe Kunst, 1892-1903. Een studie in Art Nouveau, Utrecht 1973, en voor de periode daarop volgend: G.H. Pannekoek jr., De herleving van de Nederlandsche boekkunst sedert 1910, Maastricht 1925.

4 Zie Josef Lehnacker, Die Bremer Presse. Königin der deutschen Privatpressen, München 1964, p. 9-11.

5 Bedoeld is het overeenstemmen in de bladspiegel van schoon- en weerdruk en het goed op elkaar passen van de afzonderlijke kleurgangen.

6 De vernieuwing van de boekverzorging in Nederland was rond de eeuwwisseling vooral gestimuleerd door de uitgaven van de Kelmscott Press (1891-1896) van William Morris. Diens invloed verliep grotendeels indirect, via de uitgaven van de Vale Press (1893-1904) van Charles Ricketts, de Eragny Press (1894-1914) van Lucien Pissarro en de Doves Press (1901-1916) van T.J. Cobden-Sanderson en Emery Walker. Op hun beurt vormden deze persen weer de inspiratiebron voor enkele Duitse persen die in sommige gevallen voor Nederland als intermediair van de in Engeland levende ideeën fungeerden, zoals de Janus-Presse (1907-1923) van Carl Ernst Poeschel en Walter Tiemann en de Ernst-Ludwig-Presse (1907-1937) van de gebroeders F.W. en C.H. Kleukens.
Hoewel met name de gebroeders Kleukens de Doves Press als voorbeeld voor ogen hadden, kreeg het werk van de Duitse boekverzorgers en letterontwerpers op den duur een veel decoratiever karakter. De Doves Press muntte uit in uiterste soberheid, het ontbreken van illustraties en eenvoudige initialen.

[p. 106]

De rond de eeuwwisseling opkomende belangstelling voor een betere typografische boekverzorging bracht met zich mee, dat niet langer de versiering hoofddoel was, maar de onderlinge eenheid van de samenstellende delen. Aandacht voor de kwaliteit van het papier, nieuwe letters, opmaak van de pagina, versierde initialen en dergelijke zijn van dit streven een min of meer logisch uitvloeisel. Rond 1900 verschoof het accent definitief van de versiering naar de typografie. Toen deze herleving van de Nederlandse boekdrukkunst inzette, was er echter nog nauwelijks modern lettermateriaal beschikbaar.

Pas in 1912 zou S.H. de Roos (1877-1962) met zijn Hollandsche Mediaeval voor de Lettergieterij ‘Amsterdam’ v/h N. Tetterode de eerste, eigentijdse Nederlandse letter ontwerpen; De Roos had vier jaar tevoren al eens een overzicht van de in die periode beschikbare moderne drukletters gepubliceerd.⁷ De Roos' letter werd bijna onmiddellijk door De Zilverdistel verwelkomd en benut voor de uitgaven van Les fleurs du mal (1913) van Charles Baudelaire en een tweede bundel van Van Eyck, Bevrijding (1913).

De uitgever A.A.M. Stols - die zich in geschrifte regelmatig een chroniqueur van de contemporaine boekverzorging toonde - was van oordeel dat wie vóór 1912 een goedverzorgd boek wilde laten drukken, uiteindelijk wel terecht moest komen bij de firma Enschedé,⁸ die kon bogen op het bezit van een immens aantal lettertypen, maar juist niet van modern lettermateriaal. Mede door de heersende animositeit tussen Enschedé en Tetterode, kon Enschedé niet beschikken over de lettertypen van moderner snit, die door de Amsterdamse gieterij werden gevoerd.⁹ Er waren in die tijd wel andere drukkerijen die kwalitatief hoogstaand drukwerk konden leveren - zoals Ipenbuur & Van Seldam in Amsterdam, Corns. Immig & Zoon te Rotterdam of Mouton & Co in Den Haag - dus Stols' opmerking is een beetje overdreven. Greshoffs ervaring was zelfs dat Enschedé beslist niet voorop liep bij de vernieuwing. In een terugblik op de eerste publicaties van De Zilverdistel sprak hij over Enschedé als een ‘conservatieve firma’, waar men vrijwel niets afwist van de Britse boekkunst.¹⁰ Enschedé zou pas in de jaren twintig met de komst van Greshoffs toenmalige zwager Jan van Krimpen (1892-1958) een moderne letterontwerper en boekverzorger in huis halen.

7 S.H. de Roos, ‘De tegenwoordige drukletter’, in Onze Kunst 7 (1908) 1, p. 26-36, en 2, p. 66-78. De niet aan het familiebedrijf Joh. Enschedé, maar als bibliothecaris aan de Haarlemse Stadsbibliotheek verbonden J.W. Enschedé had al eerder een dergelijk overzicht het licht doen zien in De boekletter in Nederland (1902).

8 A.A.M. Stols, Het schoone boek, Rotterdam 1935, p. 66.

9 Een overzicht - met gegevens over de herkomst - van het lettermateriaal uit de periode 1604 tot 1857 van Enschedé en Lettergieterij ‘Amsterdam’ kan men vinden in de bijlage bij G.W. Ovink, Honderd jaren lettergieterij in Amsterdam, Amsterdam 1951.

10 J. Greshoff, ‘Schrijven, lezen en prentjeskijken’, in De Gids 122 (1959) 8, p. 88-89.

[p. 107]

Willem Kloos, 1889. (Foto Willem Witsen: collectie Letterkundig Museum, Den Haag.)

In 1912 trokken Bloem en Greshoff zich uit De Zilverdistel terug. Er waren inmiddels vier delen verschenen. Volgend op de door Van Eyck zelf vormgegeven bundel Worstelingen (1910) publiceerden de uitgevers van De Zilverdistel bundels van hun generatiegenoten Jan van Nijlen en Geerten Gossaert, en van hun leermeester Albert Verwey. De bundels waren alle gedrukt bij Enschedé met gebruikmaking van achttiende-eeuwse letters van J.M. Fleischmann of uit de gieterij van Hendrik Claesz.

Van Eyck liet zich na het terugtrekken van zijn mede-redacteuren terzijde staan door de tien jaar oudere J.F. van Royen (1878-1942). Van Royen was werkzaam op de juridische afdeling van het hoofdbestuur van de P.T.T. en had in mei 1912 in De Witte Mier de staf gebroken over ‘De typographie van 's Rijks drukwerk’. Zijn visitekaartje op typografisch gebied zou hij verder afgeven met een beschouwing over nieuwe uitgaven van Lucien Pissarro's Eragny Press waarmee De Witte Mier van oktober 1912 opende, en met een enthousiaste beoordeling van De Roos' Hollandsche Mediaeval in Onze Kunst van januari 1913. Aanvankelijk gaf Van Royen alleen typografische adviezen aan Van Eyck, maar in 1913 trad Van Royen toe tot de redactie van De Zilverdistel.

[p. 108]

Begin van Over boekkunst en De Zilverdistel van J.F. van Royen & P.N. van Eyck, 1916 Dit was de eerste uitgave van De Zilverdistel die werd gezet uit de Zilvertype en werd gedrukt op de eigen handpers

Het eerstvolgende deel van De Zilverdistel - het al genoemde Les fleurs du mal van Baudelaire - werd, net als het daaropvolgende deel, gezet uit de Hollandsche Mediaeval van De Roos en gedrukt bij Van der Wiel. Vervolgens keerde De Zilverdistel voor de druk van zijn uitgaven weer terug naat Enschedé, tot het moment waarop Van Eycks toenmalige compagnon J.F. van Royen zelf een handpers aanschafte. Was voor de eerste delen van De Zilverdistel gebtuik gemaakt van letters uit de achttiende eeuw, nu werd gekozen voor de vijftiende-eeuwse, aan Peter Schoeffer von Gernsheim toegeschreven letter, die door Enschedé aan het begin van de twintigste eeuw nieuw leven was ingeblazen, en waarop De Zilverdistel op verzoek van Van

[p. 109]

Royen vermoedelijk enige tijd exclusiviteit werd verleend.¹¹

De handpers die Van Royen zich eind 1914 door bemiddeling van de Engelse boekverzorger Lucien Pissarro verwierf, was een Albion-handpers.¹² Pissarro zou in 1916 voor Van Royen ook een eigen letter ontwerpen, maar dit Disteltype is slechts voor de Zilverdistel-uitgave van Een boecxken gemaket van Suster Bertken (1918) benut en vanaf 1923 voor een aantal uitgaven van Van Royens Kunera Pers.

De eerste uitgave die op Van Royens handpers werd vervaardigd, was het programmatische Over boekkunst en De Zilverdistel (1916). Vanaf die datum werden de delen in De Zilverdistel (met uitzondering van Suster Bertken) alle gezet uit de op verzoek van Van Royen in 1915 speciaal voor de reeks ontworpen Zilvertype van S.H. de Roos.¹³

Van Eyck kondigde half december 1912 in het tijdschrift De Witte Mier zijn plannen voor De Zilverdistel aan. Hij hoopte - na de in 1912 verschenen bundel Het eigen rijk van Albert Verwey - met een zekere regelmaat ‘om eenige reden uitblinkende moderne werken’ uit te geven, maar verbond aan die mededeling toen nog geen namen. In Van Eycks correspondentie met drukkerij Enschedé is echter al op 29 januari 1913 sprake van uitstel van een Kloos-uitgave ten gunste van de uiteindelijk in 1915 verschenen uitgave van de gedichten van Novalis. Over de Kloos-uitgave berichtte Van Eyck bij die gelegenheid dat die zes vel zou omvatten.¹⁴

Dat een uitgave van Kloos' vroege poëzie in januari 1913 al op Van Eycks verlanglijstje stond, wordt ook duidelijk uit zijn briefwisseling met Verwey. Verwey was aan het begin van beider loopbaan als dichter intiem bevriend geweest met de vijf jaar oudere Kloos en had het ontstaan van veel van diens gedichten van nabij meegemaakt. Hij had dus enig gezag waar het Kloos' poëzie betrof.¹⁵ Kloos had zijn vroege poëzie bijeengebracht in de in 1894 verschenen bundel Verzen. Die bundel geeft zijn dichterlijke ontwikkeling gebrekkig weer, omdat Kloos in de bundel zijn gedichten opnam in volgorde van verschijnen in De Nieuwe Gids en niet naar ontstaan.

In zijn brief aan Verwey van 1 augustus 1913 ontvouwde Van Eyck de plannen voor De Zilverdistel; hij maakte op dat moment echter nog geen

11 Zie voor een overzicht van het bij de firma Enschedé beschikbare lettermateriaal het oorspronkelijk in 1908 in het Frans verschenen: Charles Enschedé, Typefoundries in the Netherlands from the fifteenth to the nineteenth century, Haarlem ²1978; en voor de letter van Schoeffer in het bijzonder: Ernst Braches, The steadfast tin soldier of Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem. Enschedé English-bodied Roman No. 6, Aartswoud/Amsterdam 1992.

12 Zie A.M. Hammacher, Jean François van Royen 1878-1942, 's-Gravenhage 1947, p. 106-107. (Zie ook James Moran, Printing presses. History and development from the fifteenth century to modern times, Berkeley-Los Angeles ²1978, p. 91-99.)

13 Zie over de ontstaansgeschiedenis van deze letter: Zilvertype, corps 15. Briefwisseling tussen J.F. van Royen en S.H. de Roos over het ontwerp van de Zilvertype, 1914-16 (ed. Jan P. Boterman), Amsterdam 1994.

14 Museum Enschedé, Haarlem, inv.nr. HBA 1455-4. (Met dank aan Johan de Zoete.)

15 Zie voor de gecompliceerde verhouding tussen Kloos en Verwey: Maurits Uyldert, De jeugd van een dichter. Uit het leven van Albert Verwey, Amsterdam 1948, m.n. p. 195-232; Peter van Eeten, Dichterlijk labirint. Opstellen over het werk van Willem Kloos, Amsterdam 1963, p. 68-96; en Mea Nijland-Verwey, ‘Verwey en Kloos I. Het boek van mysterie’ in De Nieuwe Taalgids 58 (1965) 2, p. 73-83 en ‘Verwey en Kloos II. Van het leven’ in De Nieuwe Taalgids 58 (1965) 4, p. 217-229.

[p. 110]

melding van de voorgenomen Kloos-editie.¹⁶ Pas in oktober van dat jaar benaderde Van Eyck Kloos zelf; bij die gelegenheid legde hij Kloos een voorlopige keuze voor.¹⁷

Kloos kon zich in grote lijnen verenigen met de keuze die Van Eyck uit zijn poëzie had gemaakt en ging er - op een enkel geval na - ook mee akkoord dat Van Eyck de titels die de gedichten bij de oorspronkelijke publicatie droegen, maar die door Kloos in zijn bundel Verzen (1894) waren weggelaten, in De Zilverdistel-editie zou herstellen. Enkele opdrachten mochten van Kloos worden hersteld, maar wat de in Verzen gesupprimeerde opdracht aan Frederik van Eeden bij het gedicht ‘Van de Zee’ [53] betrof, hield Kloos voet bij stuk.

Blijkens de bewaard gebleven brieven tussen Van Eyck en Kloos behoorden op dat moment in elk geval tot de gekozen gedichten: ‘Sappho’ [1]; ‘O vrouwe, ik weet niet of de starren weenen’ [5]; ‘Phoibos Apolloon’ [14]; ‘Eva’ [17]; ‘Opdracht’ [22]; ‘Aan...’ [24]; en het al genoemde ‘Van de Zee’ [53].

Van verder contact tussen Kloos en Van Eyck over de inhoud van de bundel is niets bekend.

Van Eyck overlegde wel nader met Verwey over de indeling van Kloos' bundel: ‘Kloos heeft toegestemd. In mijn antwoordbrief, heb ik nu duidelijk genoeg gezegd waar 't om gaat, en het plan laten vallen. Ook onze keus vindt hij goed.’¹⁸ Naast de al hierboven opgesomde gedichten ([1], [5], [14], [17], [22], [24] en [53]), opperde Van Eyck aan Verwey op 5 november 1913 de volgende: ‘Ik denk altoos aan u, als aan die droomen’ [2]; ‘Zooals daar ginds, aan stille blauwe lucht’ [3]; ‘Ave Maria’ [4]; ‘Ik ween om bloemen in den knop gebroken’ [9]; ‘Ik hield u dierder dan mijzelf. Ik hàd’ [11]; ‘Lente-Droefenis’ [13]; ‘Lilith Triumphatrix’ [16]; ‘'t Gewoel op 's levens heirweg wierpt ge u tegen’ [18]; ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’ [19]; ‘Avond’ [20]; ‘Okeanos’ [21]; ‘Moisa’ (‘Gij, Die mij de eerste waart in 't ver Verleên’) [23]; ‘Het Boek van Kind en God’ [25-34]; ‘Herinnering’ [35-36]; ‘Dood-Gaan’ [37-38]; ‘Doodsliedjes’ [42-47]; ‘Pathologieën’ [48-49]; ‘Snikken’ [50]; ‘Homo Sum’ [51-52]; ‘Voor Hans en Paul’ [54]; ‘Toen ik rozen kreeg’ [55]; ‘Toen ik de rozen opnam’ [56]; ‘Herfst-Geneurie’ [57]; ‘Alle Zeven’ [58]; en ‘Christus na 't Verraad’ [65]. Over de gedichten [11],

16 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (1), juli 1904-april 1914 (ed. H.A. Wage), 's-Gravenhage 1988, p. 222-223.

17 De eind 1913 aan Kloos meegedeelde voorlopige inhoudsopgave van de Zilverdistel-editie is niet achterhaald. Wellicht is die Kloos mondeling voorgelegd. (Zie voor het contact tussen Van Eyck en Kloos over de uitgave van De Zilverdistel: S.A.J. van Faassen, ‘P.N. van Eyck, Willem Kloos en De Zilverdistel’, in Teruggedaan. Eenenvijftig bijdragen voor Harry G.M. Prick ter gelegenheid van zijn afscheid als conservator van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum (ed. Th.A.P. Bijvoet [et al.]), 's-Gravenhage 1988, p. 115-123.)

18 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (I) (noot 16), p. 246. Ten onrechte wordt in een noot ter plekke gesuggereerd dat De Zilverdistel aanvankelijk overwoog de gehele bundel Verzen (1894) te herdrukken; het ‘plan’ waarvan sprake is, behelsde echter het herstellen van de opdrachten boven de gedichten.

[p. 111]

[13] en [18] zei Van Eyck nog in dubio te verkeren.

Verwey vond Van Eycks keuze een beetje een ‘ratjetoe’ en zou zelf andere gedichten van Kloos willen zien opgenomen om diens ontwikkeling beter tot uiting te laten komen. Hij suggereerde daarom de uitgave even te laten rusten. Van Eyck wilde echter met uitstel geen genoegen nemen. Een aanzienlijk aantal van de later in de Zilverdistel-uitgave opgenomen gedichten kwam in dit stadium kennelijk nog niet voor opname in aanmerking. Waarschijnlijk heeft dat te maken met de cyclische opbouw van Kloos' bundel die Van Eyck voot ogen zweefde en die hij op 16 november 1913 aan Verwey ontvouwde.

Hij onderscheidde bij die cyclische opbouw drie groepen sonnetten, die zouden worden afgewisseld door resp. ‘Okeanos’ en ‘Sappho’. Als naschrift voegde hij toe: ‘de bouw is dus symmetrisch, ook boekkunstig staan de grootste gedichten op de beste plaatsen, en het drama van Kloos' jongere leven komt duidelijk in de bouw tot uiting. De slotverzen v.d. afdeeling zijn karakteristiek.’¹⁹

Van de op 5 november aan Verwey genoemde gedichten zijn in deze opbouw door Van Eyck de volgende gedichten niet verwerkt: ‘O vrouwe, ik weet niet of de starren weenen’ [5]; ‘Phoibos Apolloon’ [14]; ‘Lilith Triumphatrix’ [16]; ‘Moisa’ (‘Gij, Die mij de eerste waart in 't ver Verleên’) [23]; en ‘Aan...’ [24]. Daarentegen waren de gedichten waarover Van Eyck toen nog in dubio verkeerde (‘Ik hield u dierder dan mijzelf. Ik hàd’ [11], ‘Lente-Droefenis’ [13] en ‘'t Gewoel op 's levens heir-weg wierpt ge u tegen’ [18]) nu definitief Van Eycks zeef gepasseerd.

De cyclische opbouw die Van Eyck in zijn brief van 16 november 1913 aan Verwey had voorgesteld, liet hij al snel los. Dat hield verband met de dateringen die hij later in november 1913 van Kloos ontving. Kloos' reactie bracht hem er toe nu een strikt chronologische ordening na te streven. Of Kloos' reactie op Van Eycks keuze invloed heeft gehad, is niet bekend: de eerder door Van Eyck gekozen gedichten werden alle gehandhaafd, maar hij breidde zijn keuze bovendien uit. Of dit aan Kloos' interventie te danken is, is echter niet duidelijk.

Aan Verwey schreef Van Eyck daarop op 24 november 1913: ‘De groote gedichten²⁰ mogen niet achterin want ze eindigen zóó fragmentarisch dat het

19 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (1) (noot 16), p. 254-256. Van Eyck stond de volgende vijfdeling en volgorde voor ogen:
I: ‘Ik denk altoos aan u, als aan die droomen’ [2]; ‘Zooals daar ginds, aan stille blauwe lucht’ [3]; ‘Ave Maria’ [4]; ‘Avond’ [20]; ‘Eva’ [17]; en ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’ [19]. Dit zijn resp. de sonnetten i, ii, iii, vi, iv en v uit Verzen (1894).
II: ‘Okeanos’ [21]
III: ‘Opdracht. Aan Willem Witsen’ [22]; dan vermoedelijk ‘Homo Sum’ [51-52], dat twee aan L. van Deyssel opgedragen gedichten omvat; ‘Het Boek van Kind en God’ [25-34]; ‘Alle Zeven’ [58]; ‘Van de Zee’ [53]; ‘Voor Hans en Paul’ [54]; ‘Toen ik rozen kreeg’ [55]; ‘Toen ik de rozen opnam’ [56]; ‘Herfst-Geneurie’ [57]; ‘Herinnering’ [35-36]; ‘Dood-Gaan’ [37-38]; ‘Doodsliedjes’ [42-47]; ‘Pathologieën’ [48-49]; en tenslotte ‘Snikken [50]. Dit zijn resp. de sonnetten vii, xxxix-xl, x-ix, xliv, xxxv, li, xli, xlii, xliii, xx-xxi, xxii-xxiii, xxvii-xxxii, xxxiii-xxxiv en xxxviii uit Verzen (1894). Dit zijn in totaal de 32 door Van Eyck voor dit onderdeel genoemde gedichten.
IV: ‘Sappho’ [I]
V: ‘'t Gewoel op 's levens heir-weg wierpt ge u tegen’ [18]; ‘Ik ween om bloemen in den knop gebroken’ [9]; ‘O, laat mij tot uw voeten komen’, dat uiteindelijk niet in de Zilverdistel-uitgave zou worden opgenomen en dat eerder gepubliceerd was in De Nieuwe Gids 8 (1892-1893) 6 (augustus 1893), p. 385 en vervolgens in Verzen (1894), p. 89 [LXXXIII]; ‘Lente-Droefenis’ [13]; ‘Ik hield u dierder dan mijzelf. Ik hàd’ [II]; en ‘Christus na 't Verraad’ [65]. Dit zijn resp. de sonnetten lx, lxi, lxxxiii, lxvi, lxv en lxix uit Verzen (1894). Van Eyck opperde als alternatief de volgorde: lxix, lxv, lx, lxvi, lxxxiii en lxi.

20 Bedoeld zijn ‘Sappho’ [I], dat in februari 1893 in De Nieuwe Gids was gepubliceerd, en ‘Okeanos’ [21], dat in augustus 1893 in dat tijdschrift had gestaan. De fragmenten dateren uit resp. 1882-1885. (Zie ook Willem Kloos, Okeanosfragmenten (ed. A.P. Verburg/Harry G.M. Prick), 's-Gravenhage 1971.)

[p. 112]

boekje dan op de meest brokkelige manier uitloopt, terwijl ik nu de Judaskus²¹ als sluitstuk kan hebben. [...] Het is merkwaardig dat al de 10 eerste gedichten Liefdesgedichten zijn,²² en dat zij veel meer de natuur in zich betrekken. Zij moeten dus aan de groote B.v.K.e.G. cyclus voorafgaan. Daardoor krijgt: Herinnering I en II (Laat mij nog éénmaal) in het boekje een diepere beteekenis [...].²³ Het tegendeel zou een bezwaar zijn, daar een sonnet in elk geval sterkere afsluiting is dan fragmenten, en het jammer zou zijn dit boek te laten eindigen met de kleine Okeanos - of de rei van Sappho, lijkt het mij nu het mooist te beginnen met Sappho, dan de 10 gedichten, dan Okeanos, en de geheele cyclus van Oct. en Dec. 1888, en April 1889. Als slot eindelijk Christus na 't Verraad. [...] Sappho kunnen wij gerustelijk vooraan zetten want Kloos dateert het van 1881.’²⁴

Blijkens de Zilverdistel-prospectus uit januari 1915 zou de Kloos-uitgave de onderdelen ‘Sappho; Eerste Sonnetten; Okeanos; Het Boek van Kind en God en latere Gedichten’ omvatten. Hoe zich deze inhoud precies verhield tot de opgaven die Van Eyck op 16 november en 24 november 1913 aan Verwey deed, is niet overal even duidelijk, omdat de meeste gedichten door Van Eyck niet bij name zijn aangeduid.

Het bleef niet bij Van Eycks deliberaties; voor de bundel werden ook daadwerkelijk voorbereidingen getroffen. Op 19 januari 1914 gaf Van Eyck opdracht aan de firma Enschedé dat het zetsel van de Zilverdistel-uitgaven van Lanseloet van Denemerken (1913) en Romances sans paroles (1914) van Paul Verlaine moest worden gedistribueerd, zodat Enschedé kon beginnen aan de Kloos-uitgave. Zowel de Lanseloet als de Verlaine was gezet uit de letter van Schoeffer. De Kloos-uitgave zou blijkens de al eerder genoemde prospectus uit 1915 ook uit de Schoeffer-letter worden gezet en in rood en zwart worden gedrukt op de handpers. Het betrof hier aanvankelijk niet de eind 1914 door Van Royen aangeschafte Albion-pers, maar nog een handpers van drukkerij Enschedé.

In maart 1914 sprak Van Eyck tegenover Enschedé zijn teleurstelling uit over het feit dat de proeven van de Kloos-uitgave zo traag binnenliepen.²⁵ Dat er vervolgens weinig aan de Kloos-uitgave gebeurde, heeft zonder twijfel te maken met het feit dat Van Eyck in februari 1914 correspondent in

21 Bedoeld is ‘Christus na 't Verraad’ [65], dat in juni 1893 in De Nieuwe Gids was gepubliceerd en wat dat betreft chronologisch dus inderdaad het laatste gedicht in de Zilverdistel-uitgave zou moeten zijn. De Zilverdistel-uitgave zou echter worden ofgesloten door ‘Gelaat, lief als Lente, dat met veel spelen’ [66], dat in februari 1893 in De Nieuwe Gids had gestaan.

22 Het is niet helemaal duidelijk op welke gedichten Van Eyck doelde. Gezien zijn brief van 16 november aan Verwey en de daar gegeven inhoud van de Kloos-uitgave, ligt het voor de hand te veronderstellen dat hij het oog had op: ‘Ik denk altoos aan u, als aan die droomen’ [2], ‘Zooals daar ginds, aan stille blauwe lucht’ [3], ‘Ave Maria’ [4] en ‘Eva’ [17] die in oktober 1885 in De Nieuwe Gids waren opgenomen; ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’ [19] uit De Nieuwe Gids van april 1886; ‘Avond’ [20] uit de juni-aflevering van datzelfde jaar; en tenslotte ‘Ik ween om bloemen in den knop gebroken’ [9], ‘Ik hield u dierder dan mijzelf. Ik hàd’ [11], ‘Lente-Droefenis’ [13], en ‘'t Gewoel op 's levens heir-weg wierpt ge u tegen’ [18] die in februari 1893 in dat tijdschrift waren verschenen.
Aan de gedichten die in oktober en december 1888 in De Nieuwe Gids waren opgenomen, gaan behalve ‘Sappho’ [1] en de genoemde tien liefdesgedichten in de Zilverdistel-uitgave nog de volgende acht gedichten vooraf: ‘Lilith Triumphatrix’ [16] dat in 1882 in Astrea was verschenen; ‘Moisa’ (‘O, Vrouwe, o Ziel, o zachte, bleeke bloeme’) [15], dat in februari in De Nederlandsche Spectator was gepubliceerd; en ‘O vrouwe, ik weet niet of de starren weenen’ [5], ‘Als een een-zelvig kind dat telken dag’ [6], ‘“Wee mij dat ik geen ziel op aarde vond”’ [7], ‘Ik wil niet zeggen dat ik sterven zal’ [8], ‘'t Was niet het op- en neerslaan uwer oogen’ [10], ‘Omdat mij andre en ouder banden binden’ [12], en ‘Phoibos Apolloon’ [14] die in februari 1893 in dat tijdschrift waren verschenen. Vervolgens geeft de Zilverdisteluitgave ‘Okeanos’ [21], en pas dan de in oktober 1888 in De Nieuwe Gids verschenen gedichten, waaronder de cyclus ‘Het Boek van Kind en God’ [25-34].

23 ‘Herinnering i-ii’ [35-36] zou in de Zilverdistel-uitgave - overigens net als in De Nieuwe Gids en in Verzen - direct volgen op ‘Het Boek van Kind en God’ [25-34]. Beide behoorden tot de in oktober 1888 in De Nieuwe Gids opgenomen gedichtenreeks. (Zie noot 22 voor de aan de cyclus ‘Het Boek van Kind en God’ voorafgaande liefdesgedichten, die in resp. oktober 1885, april 1886, juni 1886 en februari 1893 in De Nieuwe Gids waren gepubliceerd.)

24 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (I) (noot 16), p. 256. De volgorde die Van Eyck op 16 november 1913 voor ogen stond was: [2-4], [20], [17], [19] ‖ [21] ‖ [22], [51-52], [25-34], [58], [53-57], [35-38], [42-50] ‖ [1] ‖ [18], [9], ‘O, laat mij tot uw voeten komen’, [13], [11], [65], Op 24 november was deze volgorde gewijzigd in: [1] ‖ [2-4], [9], [11], [13], [17-20] ‖ [21] ‖ [22-61], [63-65]. In zijn brief van 5 november somde hij zijn keuze uit Kloos' poëzie op conform de volgorde in Verzen (1894).

25 Museum Enschedé, Haarlem, inv.nr. HBA 1455-78. (Met dank aan Johan de Zoete.)

[p. 113]

J.F. van Royen bij zijn handpers

Italie voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant was geworden. Noodge dwongen beperkte zijn bemoeienis met De Zilverdistel zich vervolgens tot een minimum. Door de Eerste Wereldoorlog moeten de verbindingen moeizaam zijn geweest. December 1915 keerde Van Eyck voor een periode van ruim drieëneenhalf jaar in Nederland terug, om in september 1919 voor de NRC naar Londen te vertrekken. Na zijn terugkomst uit Italie eind 1915 pakte Van Eyck de activiteiten voor De Zilverdistel weer op.

In die tijd moet ook de beslissing gevallen zijn de Kloos-uitgave op de eigen pers te drukken, want nadat Van Royen zijn eigen handpers had gekregen, werden de delen voortaan met gebruikmaking van het eigen lettermateriaal van De Zilverdistel op de eigen pers gedrukt en niet langer bij Enschedé. Op 22 november 1915 informeerde Enschedé enigszins kregelig bij Van Royen: ‘Zoo U bekend is hebben wij nog steeds de gedichten van Kloos in zetsel staan. Mogen wij even van U vernemen of dit werk afgedrukt moet worden

[p. 114]

of dat wij het kunnen distribueeren? Wij zijn dringend verlegen om het wit.’²⁶ In de Zilverdistel-prospectus van januari 1915 was nog vermeld dat de Kloos-uitgave met de Schoeffet-letter bij Enschedé zou worden gedrukt; en ook aan Verwey had Van Eyck op 30 december 1914 nog gemeld: ‘Ja, De Zilverdistel wordt “anders”. Bij voldoende koopers, zal na Novalis en Kloos door Enschedé alleen de voortzetting Lanceloet-serie gedrukt worden met onze Schoefferletter. De rest drukt van Royen.’²⁷ Ook de Kloos-uitgave verhuisde echter van Haarlem naar Den Haag.

Na Enschedés vraag gaf Van Royen de opdracht het zetsel van de Kloosuitgave te distribueren; voor de kosten van zetten en distribueren van Kloos’ gedichten bracht Enschedé eind november 1915 aan Van Royen, na wat gesteggel over de hoogte van het bedrag, ƒ 84,- in rekening.

Het is een beetje een tantalus-kwelling te weten dat Enschedé nog in november 1915 over het zetsel van de Kloos-uitgave beschikte, maar dat daarvan geen snipper proef is achterhaald, waardoor een vergelijking van het oorspronkelijke zetsel met het uiteindelijk op Van Royens pers gedrukte resultaat niet mogelijk is. De rekening die Enschedé eind 1915 stuurde voor het zetten van de Kloos-uitgave, geeft geen uitsluitsel over de omvang van het zetsel.

Vanaf het moment dat Van Royen bij De Zilverdistel was betrokken, nam hij een steeds groter deel van de werkzaamheden voor zijn rekening. Van midden 1914 tot juni 1916 was Van Royen enthousiast doende De Zilverdistel om te vormen tot een werkelijk ‘private press’. Hij stortte zich met geestdrift op de installatie van de eigen pers met handzetterij in zijn huis aan de Van Boetzelaerlaan in Den Haag, de letters van Pissarro en De Roos, en het voor De Zilverdistel ontworpen boekmerk van K.P.C. de Bazel.²⁸ Bij het drukken van de Zilverdistel-uitgaven overvleugelde Van Royen bijna geheel zijn mede-uitgever. Uiteindelijk zou dat leiden tot een ontbinding van de maatschap, waarna Van Royen in 1923 alleen voortging met zijn Kunera Pers. In 1935 was Van Eyck nog zo verbitterd over de door Van Royen verbroken samenwerking in De Zilverdistel, dat hij daarover aan De Roos zou klagen als ‘de wijze waarop zijn betrekking met mij zelf door hem tot einde geforceerd is’.²⁹

26 Museum van het Boek/Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag, Van Royen-archief, sign. VR 77a.

27 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (2), mei 1914-juli 1919 (ed. H.A. Wage), Den Haag 1995, p. 52.

28 A.M. Hammacher, Jean François van Royen 1878-1942, (noot 12) 1947, p. 104-121.

29 P.N. van Eyck, Ik kom U even lastig vallen met een kleinigheid. Twee brieven aan S.H. de Roos ([ed. C. van Dijk]), Oosterhesselen 1985, p. 7.

[p. 115]

De na het overlijden van J.F van Royen in 1942 geconserveer de inrichting van de drukkerij in zijn woonhuis aan de Van Boetzelaerlaan 43 te Den Haag.

Maart 1916 verscheen als uitgave van De Zilverdistel een verantwoording door Van Eyck en Van Royen gezamenlijk van de uitgangspunten van hun pers. Het was de eerste uitgave die gedrukt werd met de door De Roos ontworpen Zilvertype. Het auteurschap van Over boekkunst en De Zilverdistel werd voor het oog van de buitenwereld gedeeld, maar het is waarschijnlijk dat Van Royen zijn stempel op de tekst heeft gedrukt. Bij de voornemens in Over boekkunst en De Zilverdistel stond over de Kloos-uitgave te lezen: ‘Van onze moderne dichtkunst ziet uit den eersten bundel Verzen van Willem Kloos reeds binnenkort een bloemlezing het licht’ (p. 11-12).

Vermoedelijk zag Van Eyck met lede ogen aan dat hij in een ondergeschikte rol werd gedwongen en de typografische vormgeving van de Zilverdistel-uitgaven steeds meer moest overlaten aan Van Royen. Die vervulde doordat hij de beschikking had over de pers en het lettermateriaal natuurlijk een cruciale rol binnen De Zilverdistel.

Het is niet ondenkbeeldig dat Van Eyck daarom midden 1917 het plan opvatte een eigen uitgeverijtje te beginnen, dat zou fungeren als uitlaatklep voor het werk van de schrijversgroep rond het tijdschrift De Beweging van Verwey, waartoe ook hij behoorde.³⁰ Niet alleen de toenemende rol van Van Royen bij De Zilverdistel was daarbij van invloed, maar vermoedelijk ook concurrentie-overwegingen ten opzichte van Jan van Krimpen, die in 1917 in eigen beheer een reeks bibliofiele boeken startte. Vanaf 1920 vormden Van Eycks vrienden Bloem, Greshoff en Jan van Nijlen met Van Krimpen de re-

30 Zie voor de plannen van Van Eyck en de voorbeelden die hem daarbij voor ogen stonden: Sjoerd van Faassen, ‘Een uitgeverij voor de groep rond het tijdschrift De Beweging: “Wij hebben een massa bomen hier, maar geen bosch”’, in Jaarboek Letterkundig Museum 6 (1997), p. 23-45.

[p. 116]

dactie van de reeks. Aan Van Nijlen schreef Van Krimpen het ‘nogal aardig’ te vinden ‘dat nu de geexcommuniceerde Zilverdistellingen weer bijeen zijn’.³¹ Van Eyck noemde in een brief van 3 r augustus 1917 aan Verwey het uiterlijk van de Palladium-uitgave van Albert Besnards Sonnetten (1917) als voorbeeld voor het soort uitgaven dat hem voor ogen stond. Uit zijn initiatief spreekt in elk geval een zekere distantie ten opzichte van De Zilverdistel.

nbsp;

In Van Eycks correspondentie met Verwey is tussen de eind 1913 en half september 1918 gewisselde brieven slechts in december 1914 kort sprake geweest van de Kloos-uitgave. Ook tussen Van Royen en Van Eyck heerste sinds Van Eycks terugkomst uit Italie en het door Enschedé laten distribueren van het staande zetsel van de Kloos-uitgave een diepe stilte. De uitgave werd in Over boekkunst en De Zilverdistel (1916) aangekondigd, maar pas begin februari 1918 was er weer enige activiteit te bespeuren.

Van Royen liet op 18 februari aan Van Eyck weten: ‘Kloos is ook al een

Drukproef van p. 96 [55] en p. 81 [41] (resp. de achter- en voorzijde van katern ‘f’) van de Zilverdistel-uitgave van de poezie van Willem Kloos. met handgeschreven verbeteringen door J.F. van Royen, december 1918. (Collectie Museum van het Boek/Museum Meermanno-Westreemanum. Den Haag.)

31 Van Krimpen gaf tot en met 1920 een (in 1918 door papierschaarste tijdelijk onderbroken) reeks bundels uit van Albert Besnard, J.G. Danser, M. Nijhoff, Jacob Israël de Haan en H.W.J.M. Keuls. Deze vijf bundels zouden later door Van Krimpen alsnog tot de reeks Palladium worden gerekend. (Zie voor Palladium: C. van Dijk, De boekreeks Palladium, Oosterhesselen 1995; en voor de bemoeienissen van Bloem en Greshoff bij Palladium: A.L. Sötemann, ‘Vriendschap en affiniteit. Bloem en Van Krimpen’, in Dez., Een dichter en zijn wereld. Over J.C. Bloem, Groningen 1994, p. 163-182; resp. Sjoerd van Faassen, ‘“De heer Greshoff is wat rusteloos & vluchtig”. J. Greshoff en Palladium (1917-1927)’, in Waardevol oud papier. Feestbundel bij het tienjarig bestaan van Bubb Kuyper Veilingen Boeken en Grafiek 1986-1996 (ed. Nop Maas), Haarlem 1996, p. 77-88.)

[p. 117]

heel eind gezet. Over de groepeering moeten we het nog eens hebben.’³² Van die beraadslagingen is geen schriftelijke neerslag achterhaald. Niet onaannemelijk is dat ze deels mondeling plaatsvonden, want Van Eyck en Van Royen werden niet lang hierna in Den Haag bijna buurlui: Van Royen op Van Boetzelaerlaan 43, Van Eyck schuin aan de overzijde op nummer 308. Uit een brief van Van Royen aan Van Eyck uit begin mei 1918 wordt echter wel enigszins duidelijk welke uitbreidingen en veranderingen Van Eyck voor ogen stonden. Van Royen schreef hem: ‘Ik vind de vermeerdering zeer toe te juichen; je motiveering van een en ander uitstekend. Nauw zichtbaar vind ik mooier achter Ik ben een God, omdat het als het ware het uit[xxx] is van de terzinen daarvan³³ - Ik zit nu alleen te piekeren over de marge titels die we hebben moeten. Het zou zoo goed zijn als we daarvoor iets gelijkblijvends hadden bijv.: Boek I, Sonnet 1, 2, 3, enz. - De last is nl. dat het eene wel het andere geen titel heeft. De eerste soort kan na de algemeene titel dan zijn eigen titel krijgen; de andere soort dan alleen Sonnet zooveel. Het zouden dan 4 boeken zijn, maar dat klinkt zoo Romeinsch en wijdsch. En hoe de algemeenen titel van het boek. Het zou goed zijn, als we daarmede het karakter van het boek konden aangeven. Ik stuur je morgen de proeven; ze zijn gezet en gecorrigeerd naar de 1^e druk. Daarin zijn meer woorden met hoofdletters en accenten dan in de volgende drukken. [...] Ik heb gelukkig nog 24 vel perkament kunnen krijgen, zoodat we nu ook voor [...] Kloos (gedeeltelijk) voorzien zijn.’³⁴

Half september 1918 kon Van Eyck aan Verwey melden dat de Kloos-uitgave nu weer onder handen was. Enkele dagen ervoor had hij Verwey om inlichtingen gevraagd over de datering van Kloos' sonnet ‘O, de begeerte naar genieten machtig’.³⁵ Verwey gaf als zijn mening dat het sonnet uit 1892 dateerde en niet tot de vroege sonnetten behoorde, zoals Van Eyck dacht. Van Eyck schreef hem daarop op 16 september 1918: ‘Ik dank U zeer vóór Uw inlichting aangaande het sonnet. Ik had het reeds aan v.R.[oyen] gezegd, dat de heele constructie, om niet te zeggen manier van het gedicht, van de latere Kloos was. Mag ik U nog één dienst vragen. Hierachter volgen de sonnetten van de eerste cyclus die tusschen Sappho en Okeanos in komen. Is er misschien toch nog een later sonnet ingeslopen? Ik denk het niet. Alleen “O vrouw, o ziel o bleeke...” staat in de N. Gids in een ander verband.³⁶ Wanneer

32 Letterkundig Museum, Den Haag, collectie-P.N. van Eyck, sign. E.453 B.2.

33 Het is onbekend op welke gedichten Van Royen hier doelde. Tussen 16 november en 24 november 1913 voegde Van Eyck blijkens zijn correspondentie met Verwey de volgende gedichten toe: ‘Moisa’ (‘Gij, Die mij de eerste waart in 't ver Verleên’) [23]; ‘Aan...’ [24]; ‘Het Leven’ [39-41]; ‘Een Leven’[59]; ‘Mijn haat’ [60]; ‘De Leugen’ [61]; ‘Menschenwoorden’ [63]; en ‘Evoë’ [64]. De reden voor deze toevoeging lag mogelijk in de dateringen die Kloos hem in die periode bij zijn gedichten had verstrekt, waardoor Van Eyck de aanvankelijk gewenste cyclische opbouw van de Zilverdistel-uitgave losliet en nu opteerde voor een strikt chronologische ordening.
De door Van Royen met name genoemde gedichten ‘Avond’ (‘Nauw zichtbaar wiegen op een lichten zucht’) [20] en ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’ [19] maakten al deel uit van Van Eycks selectie van 5 november 1913.

34 Letterkundig Museum, Den Haag, collectie-P.N. van Eyck, sign. E.453 B.2.

35 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (2) (noot 27), p. 234.
Dit gedicht is uiteindelijk niet in de Zilverdistel-uitgave terecht gekomen. Het was oorspronkelijk gepubliceerd in De Nieuwe Gids 8 (1892-1893) 3 (februari 1893), p. 417, en ging in Verzen (1894), p. 74 [LXVIII] direct vooraf aan ‘Christus na 't Verraad’ [66], waarmee de Zilverdistel-uitgave afsloot.

36 Bedoeld is ‘Moisa’ (‘O, Vrouwe, o Ziel, o zachte, bleeke bloeme’) [15] dat in februari 1882 gepubliceerd was in De Nederlandsche Spectator 'Moisa’ werd ook opgenomen in De Nieuwe Gids 8 (1892-1893) 6 (augustus 1893), p. 381, waar het tussen een aantal andere vroege gedichten is geplaatst.
Naast vier gedichten die in oktober 1885 in De Nieuwe Gids werden gepubliceerd ([2-4] en [17]) zijn tussen ‘Sappho’ [1] en ‘Okeanos’ [21] een gedicht uit De Nieuwe Gids van april 1886 [19], een uit juni 1886 [20], elf gedichten uit februari 1893 ([5-14] en [18]), en een uit Astrea van juli 1882 [16] geplaatst.

[p. 118]

U dat nog even [...] zoudt willen melden, zou ik het zeer op prijs stellen.’ Bij zijn brief bracht Van Eyck een aantal gedichten ter sprake dat door Verwey nader gedateerd werd. Het lijstje geeft de gedichten bijna geheel in de volgorde die ze uiteindelijk in de Zilverdistel-uitgave hebben gekregen en die aanzienlijk afwijkt van de volgorde volgens de datering van Verwey; ook de sequentie van de publicatie in De Nieuwe Gids werd door Van Eyck verbroken.³⁷ Bovendien heeft Van Eyck in deze fase ten opzichte van zijn opgave van 24 november 1913 nog een behoorlijk aantal gedichten toegevoegd.³⁸

Verwey antwoordde Van Eyck op 17 september 1918: ‘Vergis ik me niet, dan heb ik je in 1913 mijn dateering van Kloos' verzen geschreven. In het lijstje dat je me opgeeft staan gedichten van 1881-'85 door elkaar en dan is er één bij dat ik in ‘92/93 plaats, namelijk Gelaat lief als lente.’³⁹ Dat laatste gedicht werd door Van Eyck inderdaad in de Zilverdistel-uitgave naar achteren geplaatst, waar het de bundel afsloot. Het oorspronkelijke lijstje met dateringen schijnt jammer genoeg niet bewaard te zijn gebleven. Mede met behulp van deze gegevens kon Van Eyck dan eindelijk de definitieve volgorde van de Zilverdistel-uitgave vaststellen.

Hoewel de imprint het jaar 1919 aangeeft, was Willem Kloos' Verzen uit de jaren 1880-1890 - zoals de bundel uiteindelijk getiteld zou worden - met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid pas medio 1920 gereed. Weliswaar noemen enkele contemporaine bronnen het jaat 1919 als verschijningsjaar, maar vermoedelijk baseerden die zich gemakshalve op het jaar dat op de titelpagina en in de colofon staat vermeld.

In een tweetal artikelen over De Zilverdistel in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 3 en 8 oktober 1919 wist de aan het Haagse dagblad Het Vaderland verbonden G.H. Pannekoek jr. te melden dat de uitgave van Kloos’ poëzie op dat moment bijna gereed was. Ik neem aan dat hij zijn informatie ontleende aan zijn stadsgenoten Van Eyck of Van Royen. Pannekoek gaf ook in zijn overigens goed-geïnformeerde De herleving van de Nederlandse boekdrukkunst sedert 1910 (1925) het jaar 1919 als verschijningsjaar, evenals Charles-Léon van Halsbeke (achter welk pseudoniem zich A.A.M. Stols verschool) in L'art typographique dans les Pays-Bas depuis 1892 (1929). Een niet te negeren bron voor het jaar 1919 is ook S.H. de Roos' ‘In memoriam

37 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (2) (noot 27), p. 235-236. Bij zijn brief bracht Van Eyck naast ‘de 6 eerste uit de bundel’ nog met name de volgende, door Verwey nader gedateerde gedichten ter sprake: ‘O vrouwe, ik weet niet of de starren weenen’ [5], ‘“Wee mij dat ik geen ziel op aarde vond”’ [7] uit 1881; ‘Moisa’ (‘O, Vrouwe, o Ziel, o zachte, bleeke bloeme’) [15] uit 1882; ‘Lilith Triumphatrix’ [16] uit 1882-84; ‘Als een een-zelvig kind dat telken dag’ [6], ‘'t Was niet het op- en neerslaan uwer oogen’ [10], en ‘Omdat mij andre en ouder banden binden’ [12] uit 1883; ‘Ik ween om bloemen in den knop gebroken’ [9], ‘Phoibos Apolloon’ [14], en ‘'t Gewoel op 's levens heir-weg wierpt ge u tegen’ [18] uit de jaren 1883-84; ‘Ik hield u dierder dan mijzelf. Ik hàd’ [11] en ‘Lente-Droefenis’ [13] uit 1885; ‘Gelaat, lief als Lente, dat met veel spelen’ [66] uit de jaren 1893-94; en ‘Ik wil niet zeggen dat ik sterven zal’ [8] waarvan het ontstaan kennelijk niet preciezer gedateerd kon worden. Bijna al deze gedichten waren door Kloos pas in februari 1893 in De Nieuwe Gids gepubliceerd; een uitzondering daarop vormden ‘Moisa’ [15] uit De Nederlandsche Spectator van februari 1882 en ‘Lilith Triumphatrix’ [16] uit Astrea van juli 1882.
Met ‘de 6 eerste uit de bundel’ bedoelde hij dus kennelijk: ‘Ik denk altoos aan u, als aan die droomen’ [2], ‘Zooals daar ginds, aan stille blauwe lucht’ [3], ‘Ave Maria’ [4], ‘Eva’ [17], ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’ [19] en ‘Avond’ [20] die in oktober 1885, april 1886 en juni 1886 in De Nieuwe Gids waren verschenen.
De dateringen op het lijstje van Van Eyck wijken op een aantal plaatsen af van die welke Maurits Uyldert op basis van aantekeningen van Verwey heeft weergegeven. (Zie Maurits Uyldert, ‘Willem Kloos en de chronologie van de gedichten uit zijn jeugd’, in De Nieuwe Taalgids 51 (1958) 2, p. 107-116 en 3, p. 151-157.)

38 In Van Eycks brief aan Verwey van 24 november 1913 worden de volgende, wel in de Zilverdistel-uitgave terechtgekomen gedichten, niet genoemd: ‘O vrouwe, ik weet niet of de starren weenen’ [5]; ‘Als een een-zelvig kind dat telken dag’ [6]; ‘“Wee mij dat ik geen ziel op aarde vond”’ [7]; ‘Ik wil niet zeggen dat ik sterven zal’ [8]; ‘'t Was niet het op- en neerslaan uwer oogen’ [10]; ‘Omdat mij andre en ouder banden binden’ [12]; ‘Phoibos Apolloon’ [14]; ‘Moisa’ ((‘O, Vrouwe, o Ziel, o zachte, bleeke bloeme’) [15]; ‘Lilith Triumphatrix’ [16]; ‘Menschen, ik weet, gij vóelt geen liefde en haat’ [62]; en ‘Gelaat, lief als Lente, dat met veel spelen’ [66]. [5] had hij wel najaar 1913 aan Kloos genoemd en ook in zijn brief van 5 november 1913 aan Verwey, maar in zijn brief van 16 november 1913 aan Verwey overgeslagen. Van deze gedichten worden alleen [15] en [62] niet op het lijstje van september 1918 vermeld.
De opname van ‘Menschen, ik weet, gij voelt geen liefde en haat’ [62] is opmerkelijk, omdat dit gedicht ook bekend is uit een op 27 december 1888 aan Aeg.W. Timmerman opgedragen overdruk van Kloos' bijdrage aan De Nieuwe Gids van december 1888, dat een tweetal niet in die aflevering van dat tijdschrift verschenen gedichten omvat. Het ene (‘De Leugen. Voor Jac. van Looy’) zou alsnog worden opgenomen in De Nieuwe Gids van april 1889. Het andere (‘Menschen, ik weet, gij vóelt geen liefde en haat’), dat in de overdruk de titel en opdracht ‘Zelfonthulling. Voor H.J. Boeken’ draagt, is nooit in De Nieuwe Gids verschenen; Kloos nam het (zonder titel en opdracht) wel op in Verzen (1894). Van Eyck geeft het in de Zilverdistel-editie zonder titel en opdracht. Maurits Uyldert releveert dat dit gedicht blijkens de aantekeningen van Verwey uit 1889 zou stammen; dat strookt niet met de datum van de opdracht aan Timmerman van de overdruk waarin dit gedicht voorkomt. (Zie voor de aan Timmerman opgedragen overdruk: Willem Kloos, Gedichten 1880-1893 (ed. Garmt Stuiveling), Utrecht 1959, p. 182; en voor de aantekening van Verwey: Maurits Uyldert, ‘Willem Kloos en de chronologie van de gedichten uit zijn jeugd’ (noot 38), p. 153.)

39 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (2) (noot 27), p. 236-237.

[p. 119]

Rekening van Joh. Enschedé en Zonen voor onder meer het zetten van de poézie van Willem Kloos, eind 1915. (Collectie Museum van het Boek/Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag.)

[p. 120]

Begin van ‘Sappho’ in de Zilverdistel-uitgave van de poëzie van Willem Kloos, met initiaal van S.H. de Roos, 1919.

Mr J.F. van Royen’ in Halcyon 9-10 (voorjaar 1942); De Roos schrijft daar over de initialen en titelregels die hij ‘tot de in 1919 verschenen drukken’ voor De Zilverdistel tekende.

Er zijn echter andere bronnen die mijns inziens meer gewicht in de schaal leggen. Jan van Krimpen die, gezien zijn eigen Palladiumreeks, de activiteiten van zijn enige serieus te nemen concurrent vast en zeker op de voet volgde, schreef op 18 maart 1920 aan Jan van Nijlen: ‘Zoover ik weet bestaat De Zilverdistel inderdaad nog. Althans moet binnenkort de bloemlezing uit Kloos verschijnen.’ Op 15 juli 1920 leverde Van Krimpen in een brief aan Van Nijlen commentaar op de uitgave; dit is de eerste vermelding van iemand die de Zilverdistel-uitgave van Kloos ook daadwerkelijk onder ogen schijnt te hebben gehad.⁴⁰ Albert Verwey bedankte Van Eyck pas in december 1920 voor de toen ontvangen Kloos-uitgave; lovend schreef hij: ‘Als er iets aan mankeerde is het de buitengewone feilloosheid waarmee klaarblijkelijk ieder onderdeel beantwoordt aan jullie bedoelingen. Keus en schikking van de verzen kende ik en zijn voortreffelijk, en hoezeer verhoogen ze 't genot van de lezing. Eén kritische opmerking: het is jammer dat het boek juist met een zwakke regel besloten wordt.’⁴¹ De Kloos-uitgave was toen al te zien geweest op de door de Vereeniging Johan Blaeu in oktober-november in achtereenvolgens het Haagse Gemeente-Museum en het Amsterdamse Stedelijk Museum ingerichte ‘Tentoonstelling van oude en nieuwe boekkunst in de Nederlanden’.⁴² J.C. Bloem deed eind 1920 bij Van Eyck zijn beklag over het feit dat Van

40 Zie Sjoerd van Faassen, ‘“De heer Greshoff is wat rusteloos & vluchtig”. J. Greshoff en Palladium (1917-1927)’ (noot 30), p. 85.

41 Letterkundig Museum, Den Haag, collectie-Albert Verwey, sign. V.535 B.I. De Zilverdistel-uitgave van Kloos' poëzie eindigde met ‘Gelaat, lief als Lente, dat met veel spelen’ [66], dat als laatste regel heeft: ‘Maar 'k zal zoet-stil en heel geduldig wachten’.

42 Zie cat. Tentoonstelling van oude en nieuwe boekkunst in de Nederlanden, Den Haag (Gemeente-Museum)/Amsterdam (Stedelijk Museum), oktober-november 1920, nr. 259.

[p. 121]

Royen - ondanks dat hij hem al enige maanden daarvoor een briefje daarover had geschreven - hem nog steeds zijn exemplaar van de Kloos-editie niet had gestuurd.⁴³ Dat kan aan laksheid van Van Royen hebben gelegen, die misschien niet happig was gratis exemplaren weg te geven; de andere oprichter van De Zilverdistel, J. Greshoff, ontving pas omstreeks 10 mei 1923 een exemplaar van het boek, zonder daar erg verwonderd of zelfs maar enigszins ontstemd over te zijn.⁴⁴

Tijdens de voorbereiding van de Zilverdistel-uitgave vroeg Van Eyck aan Verwey regelmatig hulp bij het dateren van Kloos' verzen. Begin oktober 1918 schreef hij aan Verwey: ‘Ook afgescheiden van onze uitgave, lijkt het mij toch goed, wanneer U eens een dateering der verzen maakte. Voor later zal dat een uitnemend bezit zijn. Latere philologen zullen moeite hebben zich in den tegenwoordigen baaierd thuis te vinden.’⁴⁵ Ondanks deze vleiende woorden heeft Van Eyck de dateringen van Verwey toch niet zonder meer gevolgd. Naar later bleek terecht, want Maurits Uyldert kwam op basis van gegevens van diezelfde Verwey op een aantal punten tot andere dateringen. Evenmin heeft Van Eyck de publicatiedata in De Nieuwe Gids als leidraad genomen; de in februari 1893 gepubliceerde gedichten die Kloos op een overeenkomstige plaats in zijn Verzen (1894) opnam, zijn door Van Eyck grotendeels in het begin van de Zilverdistel-editie geplaatst tussen de gedichten uit oktober 1885. Hij negeerde daarbij echter niet alleen de volgorde in De Nieuwe Gids en in Verzen (1894), maar ook op tal van plaatsen de door Verwey verstrekte dateringen. In de Zilverdistel-uitgave ontbreekt een verantwoording van de werkwijze bij de keuze. Van Eycks editie vormde dan ook zeker niet het laatste woord op de ontwikkelinggang van Kloos’ poëzie.⁴⁶ Dat kon ook niet, want de uitgangspunten van de Zilverdistel-editie blijven enigszins onduidelijk. Aanvankelijk stond Van Eyck een cyclische opbouw voor ogen; later zei hij te kiezen voor een strikt chronologische ordening. Die geeft zijn editie echter niet. Een anonieme, goed geïnformeerde scribent liet in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 2 mei 1929 weten, in een terugblik op de bijna tien jaar tevoren verschenen Zilverdisteluitgave: ‘Deze bloemlezing geeft het aesthetisch inzicht van den samensteller en die samensteller was de dichter P.N. van Eyck. Hij heeft alleen een keu-

43 J.C. Bloem, Brieven aan P.N. van Eyck (2), 1917-1962 (ed. G.J. Dorleijn [et al.]), 's-Gravenhage 1980, p. 287 en 289.

44 ‘Beste Sander, Do it now!’ Briefwisseling J. Greshoff-A.A.M. Stols (1), 1922-1941 (ed. Salma Chen/S.A.J. van Faassen), 's-Gravenhage 1990, p. 10.

45 De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey (2) (noot 27), p. 238.

46 Zie voor de voortdurende discussie over de ontwikkelingsgang van Kloos' poëzie: N.A. Donkersloot, De episode van de vernieuwing onzer poëzie (1880-'94), Utrecht 1929, p. 109-126; K.H. de Raaf, Willem Kloos. De mensch, de dichter, de kriticus, Velsen 1934, p. 123-145; G. Stuiveling, Versbouw en ritme in de tijd van ‘80, Groningen 1934, m.n. p. 115-123; Maurits Uyldert, ‘Willem Kloos en de chronologie van de gedichten uit zijn jeugd’, in De Nieuwe Taalgids 51 (1958) 2, p. 107-116 en 3, p. 151-157; Peter van Eeten, Dichterlijk labirint. Opstellen over de poëzie van Willem Kloos, Amsterdam 1963; Hubert Michaël, Willem Kloos. Zijn jeugd, zijn leven, Den Haag 1965; P. Kralt, De dichter, zijn geliefde en zijn muze. Over de vroege poëzie van Willem Kloos, Leiden 1985.

[p. 122]

P.N. van Eyck, 1914.

ze gedaan uit den eersten bundel. Dat wijst er op, dat hij het niet eens is met Kloos, die immers van meening is, dat zijn latere verzen - en ook proza - beter zijn dan zijn jeugdgedichten. Hij heeft niet de verzen geplaatst in dezelfde volgorde als in den bundel is geschied, maar ook nagegaan hoe ze in De Nieuwe Gids zijn gepubliceerd, waaruit eveneens overgenomen zijn de titels en opdrachten. [...] Wanneer men nagaat, welke verzen in de uitgave van De Zilverdistel zijn weggelaten, zal men er verschillende vinden, die men zelf, een bloemlezing samenstellend, zou geplaatst hebben. In de eerste plaats lijkt het onjuist om van Een leven, dat uit twee sonnetten bestaat, alleen het eerste op te nemen, maar men voelt, bij nauwkeurig nagaan, dat van Eyck dikwijls een sonnet heeft weggelaten, omdat Kloos hetzelfde reeds mooier en beter heeft gezegd. De bloemlezing is daardoor een zeer zuiver geheel geworden en het mooiste van het mooiste kan men er lezen.’ De NRC-commentator kenschetste in zijn beschrijving de twee groepen sonnetten die rond ‘Sappho’ en ‘Okeanos’ zijn gegroepeerd als ten eerste een groep gedichten ‘waarin Kloos beelden aan de natuur ontleende’, en ten tweede ‘de sonnetten en andere verzen [...] waarin de eigen persoonlijkheid van Kloos onmiddellijk tot uitdrukking komt’. Zou Van Eyck dan toch stiekem hebben gekozen voor een cyclische structuur? Het zou goed passen bij zijn reputatie als cyclusbouwer.⁴⁷

47 Zie bijv. Margaretha H. Schenkeveld, ‘De structuur van de bundel “Voorbereiding” van P.N. van Eyck’, in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 83 (1967) 3, p. 225-238.