Jaarboek Letterkundig Museum 1

[p. 15]

Anton Korteweg
‘Beneden steeds die astmahoest van Gerrit Borgers’
Het letterkundig museum in de literatuur

Het zou overdreven zijn te beweren dat het Letterkundig Museum vaak de pennen van onze schrijvers en dichters in beweging heeft gebracht. Maar er is toch wel een handvol schrijvers geweest, dat zich er in geschrifte over heeft uitgelaten. Dat waren niet alleen Jaap Harten en Ellen Warmond, die lange jaren - zeg dat wel - als medewerker aan het Museum verbonden zijn geweest. Ook in het werk van J.B. Charles, A. Roland Holst, S. Vestdijk en Kees Winkler speelt het Museum een, zij het minieme, rol. Als je het maar ruim genoeg ziet, kun je ook nog zeggen dat Judy van Emmerik en Dimitri Frenkel Frank er, zij het meer indirect, aan gerefereerd hebben. En Verwey en Marsman schreven over kunstwerken die later tot de collectie van het Letterkundig Museum zouden gaan behoren. Een thematische bloemlezing.

Jaap Harten was als J.C. Harten aan het Museum verbonden van 1960 tot 1974, het jaar waarin hij ontslag nam om, zoals het Jaarverslag 1974 bericht, ‘zich geheel aan de letteren te wijden’. Aanvankelijk als assistent van de conservator - Gerrit Borgers dus-, later, meer specifiek, als assistent Afdeling Informatie. Dat hij nog eens zijn museale wederwaardigheden zou bezingen, nadat hij in ‘Zwerver verliefd & verdwaald, maar ten minste niet zo melig als bij Van Schendel’¹ zijn meer persoonlijke ervaringen had bezongen met collega Hans Dütting, ‘wisselaar van kutten en kloten’ en daarnaast leeszaalassistent, is dan ook niet zo verwonderlijk. Dütting was leeszaalassistent vanaf 1969, later tot 1975 bediende bij de Afdeling Post- en knipselverwerking en fotokopieën. Als prozaïst had Jaap Harten overigens aan het eind van de jaren zestig al nadrukkelijk naar het Museum verwezen door een bijdrage te leveren aan de mythevorming om het ontstaan van de naam Juffrouw Idastraat, de straat waarin het van 1965 tot 1982 gevestigd was. Dat was in ‘Brief voor Remco Campert: een grand-guignolverhaal uit het Den Haag van je jeugd’.² In deze Couperiaanse pastiche met Revistische trekken draagt een van de beide hoofdpersonen de naam Juffrouw Ida. Ze is de lectrice van een Haagse dame met een Indische achtergrond, mevrouw Trixemae, en wordt door haar

1 Jaap Harten, Wat kan een manser betalen?, Amsterdam 1977, p. 21.

2 Jaap Harten, Garbo en de broeders Grimm, Amsterdam 1969, p. 125-145.

[p. 16]

bejaarde werkgeefster, van wier ooit eens in Indië gepleegd overspel-met-moord ze op de hoogte is, op een akelige manier om het leven gebracht, als deze dame uiteindelijk te weten komt ‘dat zij wist’. ‘En men heeft, om de lectrice te eren, die tot haar laatste snik Couperus gelezen had, op voorstel van de wethouder van kunstzaken een kleine straat in de binnenstad Juffrouw Idastraat genoemd. Dat in deze straat later het Letterkundig Museum is gevestigd, spreekt wel vanzelf.’³⁴

Z'n gedichten over het Museum publiceerde Harten meer dan twintig jaar later in Maatstaf, augustus 1990, in de reeks ‘Letterkundig Museum in de Juffrouw Idastraat’, die ik hier onder laat volgen en van summier commentaar voorzie.

Beneden steeds die astmahoest van Gerrit Borgers
meer nicotine dan zuurstof leek het soms
wel gulle happer tijdens vergaderingen
in een literair modemagazijn

waarin maskers
van makers maar nooit lekker voorjaar
waarin grijze dossiers maar nooit popmuziek
en een leeszaal voor strafregels
over al die dode meneren en mevrouwen

drukwerk is oorzaak van bedruktheid
tenzij een flitsend lampje ontploft

A flirt met B in de studiezaal
wat kan Potgieter ons nou toch verdommen
jazeker, ogen en steelse lippen plegen
overspel in dit stoffig boudoir

Er gaat wat om. Gerrit Borgers was (hoofd)conservator van 1954 tot 1979, het jaar van zijn benoeming als hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij rookte inderdaad heel veel - Lucky Strike als ik me goed herinner - en dat hoorde je. Van Potgieter zijn in het Museum overigens weinig documenten voorhanden.

vaste baan van 9 tot 5 maar
vaak spijbelde ik in het schaduwarchief

3 Jaap Harten, a.w., p. 142.

4 Jaap Harten, a.w., p. 27.

[p. 17]

 

hongerig als een muis naar kaas.

 

het liefst opende ik de doos ‘Nescio’

 

sarcofaag vol cahiers en notitieboekjes.

 

de verwarming suisde. ik las:

 

‘een groot dichter zijn en dan vallen.

 

in de volheid der tijden.’ het jeukte in

 

mijn schedel van jaloezie en geluk.

 

alleen zijn met een dierbare dode

 

in een kelder van onze residentie.

 

ook Gerrit Achterberg liep hier in

 

doodvakantie, van Noordeinde via Gerzon

 

tot de Passage: Den Haag je tikt er tegen

 

en het zingt - voorbij de laatste stad

Van recensies die vaak worden geraadpleegd, werden - en worden - in de knipselleeszaal fotokopieën beschikbaar gesteld. In het schaduwarchief, dat zich destijds aan de overkant, Juffrouw Idastraat 2a, bevond, werden de originele knipsels bewaard. De doos ‘Nescio’ werd echter niet daar, maar net als de documenten van andere schrijvers in de kelder bewaard: de archiefbewaarplaats waar de verwarmingsbuizen doorheen liepen. Van zijn voorliefde voor Nescio geeft Harten eveneens blijk in ‘Brief voor Gerard Kornelis van het Reve, geschreven tussen Pasen en Pinksteren 1969’; over Gerrit Achterberg schreef hij, altijd bereid collega's, dood of levend, een pluim in de kont te steken, een gedicht.⁵

op zolder schreef ik
gedichten in de stoel van Couperus
illegale muze en illegale sigaret
onder hanebalken en het dakraam

zo komt de zon zonder dollen
naar binnen en tolt in je kop

De stoel van Couperus ‘onder hanebalken en het dakraam’ vinden we al in de genoemde ‘Brief voor Remco Campert’: ‘Op de zolder, waar ik 's middags wel eens rondspook, staan de stoel waarin hij de laatste jaren gewerkt heeft, zijn schemerlamp, en de enkele “beelden van antieke perversie”, die zich op zijn schrijftafel bevonden.’⁶ Het meubilair is thans te bewonderen in de rookvrije ruimte vóór de knipselleeszaal.

5 Jaap Harten, Totemtaal, Amsterdam 1966, p. 45, 46.

6 Jaap Harten, Garbo en de broeders Grimm, p. 142.

[p. 18]

Portret van Gerrit Borgers (1917-1987) door W. Schrofer. Olieverf op doek, 1960

[p. 19]

4

 

beneden nog altijd

 

vlijtig pennen van legale studenten

 

over ‘Awater’ en ‘Een winter aan zee’

 

 

 

de waanzinsonnetten van Willem Kloos

 

het verschoten behang van ‘De avonden’

 

en Vijftigers met tijgersnorren

 

 

 

toch: poëzie vervliegt en proza vervluchtigt

 

ieder paspoort van taal wordt ingeleverd

 

hoor! een draaiorgel jankt bij de Kneuterdijk

 

 

 

O Muze R.I.P. - na 5 uur bevrijd.

 

mevrouw Aalbregt de werkster veegt

 

alle snippers aan en sluit fluitend de deur

Uit de nadrukkelijke vermelding van de ‘legale studenten’ mogen we wel opmaken, dat Harten zich tot het illegale soort rekende - zie ook zijn spijbelen in het schaduwarchief in 2. ‘Mevrouw Aalbregt de werkster’ was vanaf oktober 1964, toen het Museum tot november 1965 onderdak vond in het pand Nassauplein 41, dat we straks bij Ellen Warmond nog tegen zullen komen, tot 1979 de (clandestiene) werkster van het Museum.

Ellen Warmond, in het echt P.C. van Yperen, een dag ouder dan Jaap Harten, was een van de werkers van het eerste uur. Ze trad in 1955 in dienst als assistent van de conservator en nam eind 1982 afscheid. In haar poëzie is geen letterkundig museum te vinden, noch een aldaar werkzame collega, maar in haar verzameling ‘stukjes en verhaaltjes’ Van kwaad tot erger⁷ spelen haar werkzaamheden aldaar en het gebouw waarin het Museum toen gevestigd was af en toe wel een rol. In ‘We-ten-schap-pe-lijk’ bij voorbeeld vertelt ze niet onvermakelijk hoe een ‘verontwaardigd dreunende’ dame, die kennelijk de receptioniste had weten te omzeilen, haar werkkamer binnenstapt en op hoge toon informeert ‘waar het geboortehuis van Jan van Goyen stond’⁸. En in ‘Tikjes tegen Den Haag’ - Achterberg weet wat - memoreert ze dat het Letterkundig Museum tijdelijk ‘zijn stoffige tenten opgeslagen heeft in een buurt, waar Eline Vere aan iedere boom hangt [...]’ - het Nassauplein dus. ‘En als ik in het Letterkundig Museum uit het raam kijk, zie ik bijna nooit iets anders dan al jaren geleden gestorven oude mannen, in groenbemoste pakken volgens een zeer modieuze coupe uit Ons Indië van 1879, die bijna geheel ontbonden honden lopen uit te laten aan tot op het merg verteerde lijnen.’⁹

7 Ellen Warmond, Van kwaad tot erger, Amsterdam 1968. De titel is een gewijzigde en uitgebreide heruitgave van Eeuwig duurt het langst, Amsterdam 1961.

8 Ellen Warmond, a.w., p. 97.

9 Ellen Warmond, a.w., p. 122.

[p. 20]

J.B. Charles neemt niet, zoals Jaap Harten, Juffrouw Idastraat 11, en ook niet, zoals Ellen Warmond, Nassauplein 41 als uitgangspunt, maar Juffrouw Idastraat 7. Daar, in de Oud-Katholieke Kerk, werd op 8 december 1979 niet alleen het 25-jarig bestaan van het Museum gevierd, maar werden in het begin van de jaren tachtig ook enkele lezingen georganiseerd, hoewel de akoestiek in de kerk van de heiligen Jakobus en Augustinus nogal te wensen over liet. Maar het was dichtbij en stijlvol. Op vrijdag 13 februari 1981 hield Philippe Noble, de huidige directeur van het Maison Descartes in Amsterdam, vanaf de preekstoel voor de Vrienden van het Letterkundig Museum en de leden van de Alliance Française, section La Haye, een lezing getiteld ‘Eddy du Perron en zijn Franse vrienden’. Willem Nagel - J.B. Charles, ter gelegenheid van wiens zeventigste verjaardag het Museum niet lang daarvoor, op 23 augustus 1980, in Pulchri Studio een kleine tentoonstelling had ingericht, was daarbij aanwezig, maar had kennelijk weinig verstaan van de lezing van de zojuist met de Nijhoff-prijs bekroonde vertaler van Du Perrons Het land van herkomst. Hij droeg het gedicht, zover ik weet uitsluitend gepubliceerd in Juffrouw Idastraat 11¹⁰, toepasselijk op aan zijn jongste broer Ernst Hendrik, geboren 1917, gereformeerd predikant.¹¹

voor Ernst Hendrik Nagel

De lezing over Du Perron
in de Oud-Katholieke Kerk
was geen sukses voor mij. Het kon
ook de Jong-Roomse zijn wat mij betreft.
Ik heb van alles slechts verstaan dit woord:
‘niemand’. Dus ik heb geen latijn gehoord.

Wat was er met die ‘niemand’? ‘Er moet een fout
in dat godshuis zijn ingebouwd
of ingeschapen’, berichtte ik verstoord.
Mijn jongste broer zei: ‘Wees nou maar tevreden,
jij werd in elk geval dus niet vergeten’.

Charles' spelletje met ‘niemand’ herinnert aan zijn gedicht ‘Wanneer ga jij dood opa?’, waarin de kleinzoon de grootvader vraagt: ‘En ik, ben ik een sommig mens?’, nadat opa de jongen tot diens schrik heeft gezegd dat sommige mensen voor hun zeventigste doodgaan.¹²

10 J.B..Charles, ‘Juffrouw Idastraat 7’, in: Juffrouw Idastraat IJ 7 (1981) 2, p. 6.

11 Brief van Ernst Nagel jr. aan Anton Korteweg, 7 augustus 1992.

12 J.B. Charles, De groene zee is mijn vriendin. Gedichten 1944-1982, Amsterdam 1987, p. 361.

[p. 21]

Maf

 

Steeds trager word ik in de tijd

 

de grote emoties zijn voorbij

 

mijn dromen zijn structureel

 

net als ons huwelijk

 

 

 

Poëzie is conjunctureel

 

I goed gedicht gaat 50 jaar mee

 

I poëziemode duurt pakweg 25 jaar

 

daarna is alles geschiedenis

 

 

 

Donateur van het Letterkundig Museum

 

daar zou ik vroeger niet over gepeinsd hebben

 

maar nu, nu alles teloorgaat

 

zoek ik de conservering

 

 

 

Zit ik te zitten in mijn stoel

 

vroeger een flits, nu moeizaaam denkend

 

steeds trager word ik in de tijd

 

net als de slapende poes

In diezelfde aflevering van Juffrouw Idastraat 11 droeg op bladzijde 22 Kees Winkler, toen 54 jaar oud, ‘Maf’ bij. Het gedicht werd een jaar daarvoor gepubliceerd in Hollands Maandblad, december 1980, en in 1982 gebundeld in Vers uit de veren¹³, een bundel waarover het Lexicon van de Nederlandse letterkunde opmerkt, dat de dichter zich daarin verzoend weet met het bestaan en uiting geeft aan zijn liefde voor zijn vrouw.¹⁴ De dichter is gehuwd met Judy van Emmerik, die in 1985 uit een feministische invalshoek probeerde de literaire wereld te doen opschrikken met haar polemische geschrift Er moet nodig eens gelucht worden.¹⁵ Büch, Van Dis, 't Hart, Komrij, Kousbroek en andere haars inziens vrouw-onvriendelijke auteurs wordt daarin de les gelezen. In het hoofdstukje ‘De keurmeesters’, waarin onder meer wordt vastgesteld dat de redacties van literaire tijdschriften vrijwel uitsluitend uit mannen bestaan, figureert ook wijlen het huisorgaan van ons Museum. Ze geeft het te veel eer als ze ‘De Hof van Juffrouw Ida’ op een lijn stelt met Hoeve de Revisor, De Tiradestede, Maatstafwelgelegen, Hoeve Hollands Maandblad en andere literaire modelboerderijen.

Winkler is nog steeds Vriend van het Museum en betaalt zijn contributie stipt op tijd.

13 Kees Winkler, Vers uit de veren, Amsterdam 1982, p. 39.

14 Lexicon van de Nederlandse letterkunde, Amsterdam/Brussel 1986, p. 452.

15 Judy van Emmerik, Er moet nodig eens gelucht worden, Amersfoort 1985.

[p. 22]

Niet het dak van het pand Juffrouw Idastraat 11, noch dat van 7, ook niet dat van Nassauplein 41, maar dat van Stadhouderslaan 41, waar het Haagse Gemeentemuseum is gevestigd, wordt bedoeld met ‘dit dak des geestes’ in het onderstaande, ongebundeld gebleven, van bescheidenheid blijk gevend kwatrijn van A. Roland Holst:

Hier staan wij dan onder dit dak des geestes:
geen onderwijzers, maar onwijze meesters.
Toch net nog wijs genoeg voor deze les,
dat wij geen eiken zijn, maar hoogstens heesters.¹⁶

Onder dit dak vond op 7 november 1958 de opening plaats van de door het Letterkundig Museum ingerichte tentoonstelling ‘Twee meesters’, gewijd aan S. Vestdijk en A. Roland Holst. De expositie liep tot 4 januari 1959.

Het bekendste gedichtje over het Museum is waarschijnlijk eveneens een kwatrijn, namelijk het naar aanleiding van dezelfde gebeurtenis geschreven vers van de andere van beide meesters, S. Vestdijk:

De Bergen mogen grimmen, Doornen steken,
Wel héel erg weerstandsloos zijn wij bezweken
Voor dit Museum, waar men Muzen spaart,
Maar wij tot op het bot worden bekeken.¹⁷

Het is een vernuftig kwatrijn, met lokale homonymie in de eerste versregel en een veelzeggend dubbelzinnig gebruikt woord ‘spaart’ in de derde. Die derde regel liet Vestdijk in het exemplaar van de eerste druk uit 1950 van Swordplay Wordplay. Kwatrijnen overweer van het bevriende echtpaar Herman en Hetty Passchier geheel anders luiden.¹⁸ We lezen daar, ook niet onaardig: ‘Voor Gerrit met zijn schunnig lijkenhuis’, waarmee uiteraard Borgers met zijn Letterkundig Museum wordt bedoeld. Ik ontleen deze variant aan Catalogus 46, zonder jaartal, van Antiquariaat André Swertz bv. Als commentaar bij dit te koop aangeboden opdrachtexemplaar lezen we daar nog: ‘Waarschijnlijk is op een gezellig avondje te Den Haag (7 nov. 1958), waar behalve beide auteurs ook aanwezig waren o.a. Adriaan van der Veen, Jan Hulsker en Max Schuchardt, uit dit boek voorgedragen. Onder zijn eerste kwatrijn, op p. 5, schreef eerst Vestdijk “Ter herinnering aan een groote rotzooi. 7 - 11 - '58. Simon” en vervolgens A. Roland Holst “ter herinnering aan een groote r.A. Roland Holst.” Genoemde andere gasten signeerden de oorspronkelijke blanco pag. hiertegenover. Op de voorlaatste p. door S. Vestdijk aldus afgesloten: [...].’ Volgt het kwatrijn. Dat gezel-

16 A. Roland Holst, Verzameld werk, dl. 2, Amsterdam 1981, p. 1193.

17 S Vestdijk, Nagelaten gedichten, Amsterdam 1986, p. 524.

18 S. Vestdijk en A. Roland Holst, Swordplay Wordplay. Kwatrijnen overweer, 's-Graveland 1950.

[p. 23]

lig avondje annex die grote rotzooi was dus de opening van de tentoonstelling.

In het voorafgaande was er steeds sprake van het echte Letterkundig Museum. In de futuristische satire Memoires van een lafaard. De avonturen van een Haagse heer tijdens de komende revolutie van Dimitri Frenkel Frank is dat niet het geval.¹⁹

Daarvan is de hoofdpersoon, Carel van Wetterstein Sluys, een geheel fictieve ‘ambtenaar in rijksdienst, conservator bij het Letterkundig Museum’ - dat overigens wel in Den Haag is gevestigd -, belast met het beheer van ‘de afdeling poëzie 1800-1850’. Hij wordt daarbij geassisteerd door Mariëtte Vogelsang, dochter van een Leidse Multatuli-kenner, die hij er, naar later blijkt valselijk, van verdenkt zich van de ene op de andere dag tot het Rooie Potten Front te hebben bekeerd en hem als rechts element te hebben aangegeven bij de leiding van het Proletarisch Volksfront. Hoewel de conservator tot zijn verdediging aanvoert dat hij twee maanden geleden nog de Commissie Cultuur en Volksvorming in het Letterkundig Museum heeft rondgeleid en dus niet ‘fout’ kan zijn, wordt hij toch als staatsgevaarlijk element in het Zuiderpark geïnterneerd. Zijn verdere avonturen bespaar ik u. Dat Frank in zijn beschrijving van Sluys' halfzachte strijd tegen de linkse dictatuur de werkelijkheid van het echte Letterkundig Museum als decor gebruikt, is duidelijk. ‘De bescheiden ingang van het Letterkundig Museum aan de achterkant van de witte kolos [...]’ - dat klopt nogal. Ook ‘de schrijfmachine van Vestdijk met zijn beroemde ontbrekende letter’, alsmede ‘de levensgrote foto van Kloos en Van Deyssel’ en ‘de broek van Belcampo’ bestaan niet alleen in zijn wel erg vlotte roman.²⁰

Ten slotte nog iets over twee andere ‘objecten’ uit het bezit van het Museum die de literatuur hebben gehaald.

In 1915 portretteerde de Franse schilder Henri Le Fauconnier, die van 1914 tot 1925 in Amsterdam woonde, Albert Verwey. Het doek, in 1976 aangekocht door bemiddeling van Adriaan Venema en te zien in de permanente tentoonstelling, waar ook de door Frenkel Frank genoemde zaken te bewonderen zijn, inspireerde de dichter tot het volgende vers:

Hemelse leidsels mennen aardse driften
En de ogen zien die strijd, die zegepraal;
Kracht en een evenwicht van krachten griften
De lippenlijn die proeft, als vormt zij taal.²¹

19 Dimitri Frenkel Frank, Memoires van een lafaard, Den Haag 1986.

20 Dimitri Frenkel Frank, a.w., p. 117, 118.

21 Albert Verwey, Oorspronkelijk Dichtwerk II, 1914 - 1937, Amsterdam/Santpoort 1938, p. 661.

[p. 24]

Ook Marsman liet zich inspireren door een kunstwerk dat later tot de collectie van het Museum zou gaan behoren. In 1938 schreef hij het lange gedicht ‘Willem Kloos’, waarvan het slot Willem Witsens portret uit 1893 van de dan 34-jarige Tachtiger als uitgangspunt heeft. Het portret is na Kloos' dood in de zogenaamde Letterkundige Verzameling van het Haagse Gemeentearchief terechtgekomen, die, zoals bekend, in 1954 de basis heeft gevormd voor de archieven van het Letterkundig Museum.

Bij zijn portret door Witsen (zwartkrijttekening 1893)

Tussen de zwarte vegen van zijn haar,
bovengedreven uit gevreesde diepten,
ligt zijn gelaat in schaduwen gebed
en is ook zelf met lichter schaduwen
en enkle witte vlekken aangeduid.

soms zou men bijna denken dat hij slaapt,
soms ook dat dit zijn dodenmasker is;
maar langzaam en vermoeid gaan dan de ogen open,
bevangen van den dood; en half gebroken
zien zij ons aan met den verstilden blik
van wie sinds lang den samenhang
met dit bestaan verloor
en, éen en al gehoor, weerloos is ingegaan
op het gefluister van den ondergang.²²

En met deze laatste versregel komen we dan weer in de buurt van de astmahoest van Gerrit Borgers.

22 H. Marsman, Verzameld werk, Amsterdam 1972, p. 135.