Jaarboek De Fonteine. Jaargang 2001-2002

[p. 223]

Een Leidse gelegenheidsformatie
Drie ‘Leidse’ groepen op het Rotterdamse rederijkersfeest (1561)^* door Henk J. Hollaar

Op het Rotterdamse rederijkersfeest van 1561 verschenen onder andere de kamers van Leiden, Noordwijk en Rijnsburg. De laatste twee, onder factors uit Leiden, wonnen met hun zinnespelen resp. de tweede en derde prijs, terwijl Leiden bij dit onderdeel weinig indrukwekkend voor den dag kwam. Dit roept de vraag op waarom de succesrijke Leidse factors niet de eer van hun eigen stad verdedigden.

Het jaar 1561 heeft grote retoricale activiteit te zien gegeven. Befaamd is het Antwerpse landjuweel met het aansluitende haagspel dat op 3 augustus aanving. En twee weken eerder al, op zondag 20 juli 1561, begon de Rotterdamse wedstrijd, het eerste Noord-Nederlandse rederijkersfeest waarover we meer dan oppervlakkig zijn ingelicht.⁽¹⁾ De omstandigheden waren gunstig: de vrede van Cateau Cambrésis had de oorlog met Frankrijk beëindigd, Filips II was naar Spanje vertrokken en landvoogdes Margaretha van Parma liet de teugels enigszins vieren, zodat zowel in de Noordelijke als in Zuidelijke Nederlanden plannen opgevat zijn om weer een festival te organiseren - ‘midts dat den Peys ons bevrijdt van turbatien’, zoals de Antwerpse Violieren in hun uitnodigings-Charte onderstreepten.⁽²⁾

De Rotterdamse kamer De Blauwe Acoleye met de zinspreuk Met

* Schr. stelt er prijs op de doctores F. van Boheemen, Th. van der Heijden en B. Ramakers te danken voor de stimulerende wijze waarop zij hem in hun inzichten hebben doen delen.

(1) Zie Met Minnen Versaemt (MMV) 179/80, 245-8. Documenten betreffende Hollandse rederijkers: Retoricaal memoriaal (RM); inzake de hier aangesneden Leidse problematiek: RM 492. Over de dramaturgie van de Rotterdamse spelen: Ramakers 2001.

(2) Antwerpen vierde de vrede van Cateau Cambrésis van 9 tot 18 april 1559 met toneelopvoeringen, vuurwerk en volksfeesten: Van Meteren 1635, 25v. Het citaat in Het Antwerpse landjuweel 1962, bl. viii. Zie verder Autenboer 1981, 48 v.v.; Coigneau 1994, 9-44; W. Waterschoot 1995, 120-5.

[p. 224]

minnen versaemt⁽³⁾ was - mogelijk in 1551, aan het eind van de laatste traceerbare meerjarige competitie⁽⁴⁾ - door loting aangewezen om een nieuwe wedstrijd te organiseren, en in 1561 ontvingen alle Hollandse kamers een uitnodiging.⁽⁵⁾ En niet alleen zij, ook kamers ‘die met Hollant contribueren’ lijken te zijn geïnviteerd:⁽⁶⁾ zeker dertig rederijkersgezelschappen.⁽⁷⁾ Of de kosten een rol speelden (een aantal kamers werd door de herkomstgemeente gesubsidieerd), het opgegeven wedstrijdonderwerp niet aantrekkelijk gevonden werd dan wel nog andere factoren in het geding waren - we kunnen er slechts naar raden, maar de opkomst was tamelijk mager.

Slechts negen kamers namen aan de wedstrijden deel, zij het niet de geringste: de Amsterdamse Eglentier met het devies In lief bloeyende, de oude Haarlemse kamer Het Speelcoren (naar het blazoen ook wel Pellicanisten genoemd) met als zinspreuk Trouw moet blyken en de ‘jonge’ Haarlemmers, de Wijngaardranken: Lieft boven al. Uit Leiden verscheen de net op 16 april heropgerichte Witte Acoleye met als zinspreuk Die ghenoecht ist al; en uit zijn buurgemeenten Rijnsburg en Noordwijk respectievelijk De Roo Angieren met de spreuk T'woort is crachtich en de Leliekens Onder De Doornen met als devies Wt liefde bestaen. Rotterdams buurgemeenten waren vertegenwoordigd met de Schiedamse Roo Rosen (Ansiet die ioncheyt), de Delftse Rapenbloemen (Wij rapen ghenuecht) en de Goudsbloemen uit Gouda met het devies Wt ionsten begrepen. Er zijn

(3) Wij cursiveren sreeds de deviezen waarmee kamers en individuele tederijkets doorgaans worden aangeduid.

(4) Op grond van MMV 232 kan men een serie jaarlijkse wedstrijden veronderstellen van 1544 (Brielle), 1545 (Rotterdam) tot 1551 (Naaldwijk). In 1556 bezoekt o.a. de Schiedamse kamer Rorrerdam (RM 754), waarbij men gezien de subsidie o.i. eerder aan gastoptredens moer denken dan aan een competitie als in 1561 (cf. MMV 246); dar een kamer na een wedsrrijd direcr opnieuw gastheer zou zijn, is ook minder waarschijnlijk.

(5) De ‘Rotterdamse’ Spelen van sinne (hier: Rott. Sp.) verschijnen in 1564 te Antwerpen bij Willem Silvius, ‘drucker der Con. Mat.’ Vijftig jaar later, in 1614, verzorgt Jan van Waesberghe de Jonghe te Rotterdam een herdruk. Voor de loting: Rott. Sp. 2v; voor de Chaerte en het overzicht van de ‘Prijsen, alsoo die verdient ende ghegheven sijn gheweest’, en waarop het volgend overzicht van evenementen berust: Rott. Sp. 4v-7r. Het Leidse Spel van sinne is in 1975 opnieuw uitgegeven door een Leidse Vakgroep Nederlands.

(6) Volgens ‘die weerdt inde Blauwe akoley’ [= de kamer van de Rotterdamse gastheren], in het spel van Delft, Leiden vs. 40-43 legt dat accent niet (Rott. Sp. 1lOr en 99v = Spel van sinne 7/8). Interregionale contacten: MMV 190/1, 202, RM 40, 500 en noot 13.

(7) MMV 183 telt in 1564 32 kamers in Holland; er waren er ook in de aangtenzende gewesten.

[p. 225]

bovendien indicaties dat andere kamers waarnemers gestuurd hebben; zo'n ‘Hollands festival’ trok traditioneel veel bezoekers.⁽⁸⁾

Een rederijkersfeest was zeker niet uitsluitend een literair evenement. Er waren veel prijzen te winnen op het vlak van vlagvertoon en vermaak, en herkomstgemeenten motiveerden afvaardigings-subsidies vaak als representatiekosten. Voor de kamer die de langste reis had gemaakt, voor de playsanste intrede, de erop aansluitende publieke presentatie van de kamers en het aanbieden van een kostbaar blazoen met bijpassend gedicht, maar ook voor het optreden van zotten in een apart zottenfeest en de feestverlichting had De Blauwe Acoleye in totaal veertien prijzen uitgeloofd, tegenover dertien voor meer literaire bijdragen. Daarnaast werden de deelnemers onthaald op bier en wijn, een welkomstontbijt en een officieel diner. Ook het logies lijkt te zijn aangeboden, maar verdere verteringen moesten de gasten zelf bekostigen. Wilde men alle deelnemers goed kunnen onderbrengen, dan moesten die hun komst wel voor eind mei melden - andere bezoekers dienden hun onderkomen zelf te zoeken, wellicht zelfs buiten de (nog kleine) stad.

De meer literaire bijdragen betroffen kleinschaliger optredens met liedekens en refereinen in het vroede, het amoureus en het zot, en de grote presentatie: een batement. Dit toneelstuk moest, als gebruikelijk, antwoord geven op een gestelde vraghe, in Rotterdam:

Wie den meesten troost oijt quam te baten
die schenen te zijn van Godt verlaten.

Deze opgave is in verschillende opzichten problematisch. Het meeste-troostthema herinnert de tijdgenoot direct aan dat van de Gentse spelen van 1539, waarvan de edities in 1558 opnieuw verboden werden.⁽⁹⁾ En theologische onderwerpen waren sinds januari 1560 nadrukkelijk riskant: Margaretha van Parma had toen een plakkaat doen uitvaardigen dat m.n. rederijkers verbood zich op enigerlei aanstootgevende wijze over godsdienstige zaken uit te laten.⁽¹⁰⁾

(8) RM 503, MMV 190 en Brinkman 1997, 90; zie ook noot 35.

(9) Reusch 1970, 67.

(10) RM 13/4. Brandt 1677², 240-4 vermeldt terechtstellingen - niet specifiek van rederijkers - in de Zuidelijke Nederlanden; executies omstreeks de Antwerpse spelen: Autenboer 1981, 56.

[p. 226]

Bij de voorbereiding van hun landjuweel hadden de Antwerpse rederijkers Margaretha dan ook een serie concept-opdrachten voorgelegd en zij had uiteindelijk de minst riskante aangewezen, zodat godsdienst in Antwerpen formeel niet ter sprake kwam.⁽¹¹⁾ In Holland achtte men zich kennelijk vrijer, al dienden de in te zenden spelen als gebruikelijk vooraf in de herkomstgemeente door de hoogste wereldlijke of geestelijke autoriteit te worden geaccordeerd. Deze werd zo aansprakelijk voor mogelijke misstappen, wat wellicht mede oorzaak was van genoemde beperkte opkomst. De Rotterdamse gastheren wilden de spelen graag twee weken voor de opening in hun bezit hebben; de lied- en refereinteksten werden pas tijdens de openingsceremonie aangeboden.

(11) Tijdens de befaamde intree te Antwerpen verschijnen, wel pas ver na middernachr, ‘priests, beschops, cardynells and all kynde of relygyous men, with wonderfull devysys’ (Het Antwerpse landjuweel 1962, bl. xx). Refereinen van de wedstrijd die op 14 augustus 1561 illegaal o.m. op een godsdienstig thema plaatsvond - Charte en notulen ‘zwijgen als vermoord’ (Coigneau 1994, 39) -, werden teruggevonden in de verzameling van Jan de Bruyne (III, 1881, 57-60). En in de spelen blijven godsdienstige motieven niet onvermeld.

De relatie Rotterdam - Leiden

Het is, mee gezien de voorbereidingstijd⁽¹²⁾, opmerkelijk dat de stad Leiden nog op 16 april 1561, amper drie maanden voor de spelen, een kleine groep rederijkers tot rederijkerskamer maakt en die naar Rotterdam afvaardigt. Als zoveel andere geïnviteerden had ook Leiden immers de uitnodiging naast zich kunnen neerleggen en op een volgende gelegenheid wachten. Bovendien lijkt het geen geringe opgave binnen drie maanden niet alleen een kamer in het leven te roepen, maar ook nog een toneelstuk en allerlei andere wedstrijdbijdragen goed voor te bereiden. Leiden moet dus wel sterk gemotiveerd geweest zijn om in Rotterdam acte de présence te geven.

Nu onderhielden beide steden reeds heel lang retoricale relaties. Meer dan vijfenzeventig jaar voor de spelen van 1561 blijken al Rotterdamse rederijkers Leiden te bezoeken waar ze - mogelijk voor

(12) De Antwerpse Violieren verstuurden hun Charte (wegens vertragingen ten hove) pas drieënhalve maand voor de spelen; de voorbereidingen waren inmiddels al in volle gang (Van Autenboer 1981, 55). Voor de mogelijke consequenties van het tijdgebrek zie noot 55 (en 44). Leidens heroprichting: Spel van sinne 1975, xi; Brinkman 1997, 95; Koppenol 1998, 107; RM 492 en MMV 48.

[p. 227]

een gastoptreden of een wedstrijd met hun Leidse collega's, die overigens pas in 1493 voor het eerst vermeld worden - op 8 november 1484 van stadswege zes kannen wijn voorgezet krijgen.⁽¹³⁾ Feitelijk is dit de oudste gedocumenteerde vermelding van rederijkers in Holland.⁽¹⁴⁾

Bovendien vertelt Wynbeek dat de Rotterdamse kamer door Leiden gedoopt is.⁽¹⁵⁾ Ook de namen van beide kamers suggereren samenhang: De Witte Acoleye (als vaker, tevens een verwijzing naar de plaats van herkomst) kan De Blauwe Acoleye hebben gebaptiseerd. Hun relatie wordt door de Leidse rederijkers onderstreept als ze, nadrukkelijker dan in andere spelen gebeurt, hun bijdrage afsluiten met

Uut liefde quamen wij hier deur u constich openbaren
van Leijden varen binnen t'Rotterdamsche dal,
wij witte Acoleyen deur De ghenuecht ist al,
om met soet gheschal hier vreucht te verbreijen
bij ons broeders, ghenaemt die blauwe Acoleyen⁽¹⁶⁾

(13) MMV 183; RM 499/500. In 1493 wordt een groot gezelschap (‘vele gesellen ... uyt Vlaenderen, Brabant ende uyt de gemeene steden van Hollant’) tien kannen wijn geserveerd, in 1484 de Rotterdammers zes; het gezelschap zou dan ook omvangrijk geweest kunnen zijn (cf. Brinkman 1997, 82).

(14) M.b.t. Dordrecht 1460 of 1560: Moser 1999/2000, 60; m.b.t. 's-Gravenzande 1484: RM 339.

(15) Wynbeek z.j., fol. 10r (= bl. 11): zoals men vroeger geschut, schepen e.d. doopte ‘zoo hebbe ik verschijde kamers gezien die in vroeger tijd by ons de Witte ackolye waaren gedoopt, zoo als Rotterdam De Blaauwe ackolye, Met minne verzaamd, Gouda...’, Vlaardingen en Leidens Vlaamse kamer. Op fol. 28v (= 48) voegt hij daaraan de jonge kamer van Haarlem toe. Over De ghenuecht ist al en de Rotterdamse spelen zwijgt hij.

(16) Rott. Sp. 108r (vs. 555-9); Spel van sinne 41/2.

Wie kent ‘De ghenuecht ist al’?

Gezien de oude relaties had Leiden dus wel enige reden de uitnodiging van ‘ons broeders, ghenaemt die blauwe Acoleyen’ niet zomaar naast zich neer te leggen. Maar waarom daarvoor in april 1561 een kamer opgericht, als er waarschijnlijk in 1484, en gedocumenteerd in ieder geval tien jaar later een rederijkersverband bestond? En wie zijn ‘wij witte Acoleyen deur De ghenuecht ist al’?

Deze combinatie van naam en devies wordt voor 1561 nergens vermeld. In 1548 subsidieerde Leiden ‘Liefde es t'Fondament Die Witte

[p. 228]

Acoleytkens’ voor een optreden in Dorde.⁽¹⁷⁾ Deze naam verwerkte de Leidenaar Cornelis Meesz van Hout vier- en het devies driemaal in een omvangrijke namen- en deviezencollage in zijn Esbattement van sMenschen Sin en Verganckelijcke Schoonheijt (1546); het devies De ghenuecht ist al noemde hij daar slechts eenmaal.⁽¹⁸⁾ Uit 1540 dateert zijn esbattement op de vraag ‘Wie voirmaels waren de victoriöste verheven, wekker werken noch blijcken int leven’, en dat bevatte in het slotrondeel de twee deviezen in combinatie: ‘de genuecht ist al / dör lieft ist fundament’.⁽¹⁹⁾ En nog eerder, op 13 (én 14) mei 1529, werd subsidie verleend aan de rederijkers ‘van de oude camere’, die Leiden in Haarlem zouden gaan vertegenwoordigen, en blijken er ‘twee cameren van den rethorijcke’ te bestaan. Mogelijk dus ook een ‘jonge’ kamer, met als devies De ghenuecht ist al.⁽²⁰⁾

En, als al aangeduid, wordt op 16 april 1561 door het Leidse gerecht een achttal personen ‘angenomen’ om ‘bij provisie [tijdelijke voorziening] ende tot wedersegghen [herroeping]’ een Leidse rederijkerskamer te vormen, ‘geïntituleert De Geneuchts is 't Al met de bloeme van den Witte Acoleyen’. Acht broeders worden geregistreerd met zestien vicarissen [plaatsvervangers], ‘ende andere nijemant’.⁽²¹⁾ Deze groep draagt dus de van Lieft ist fondament bekende naam De Witte Acoleye, maar nu in combinatie met het alleen in spélen genoemde devies De ghenuecht ist al. De broeders krijgen enkele weken later, op 3 mei 1561, ook een uit naam van Filips II geconfisqueerde boedel ten gebruike overgedragen.⁽²²⁾ Tussen deze goederen bevinden zich vergelijkbare objecten, die deels afkomstig waren van Lieft ist fondament, deels van De ghenuecht ist al.⁽²³⁾

Dit impliceert dat beide kamers - nog afgezien van de relatie tussen de oude en de jonge - door Leiden namens de hoogste overheid gestraft zijn, waarbij hun goederen zijn verbeurd verklaard. Waarschijnlijk zijn ze in het voorafgaande decennium opgeheven,⁽²⁴⁾ wat

(17) RM 504/5.

(18) vs 536; een analyse in de inleiding op Een Esbattement 1967, 13-8, 104-6.

(19) Schotel 1871², 181; heruitgave Meertens 1967, bl. 101, vs. 671.

(20) RM 502.

(21) RM 506/7.

(22) RM 509: ‘guederen als de voorsz. scoudt uyt de name der Coe. Ma.jt. (= Filips II) geconfisceert (=in beslag genomen) ende angevoert (=overgebracht) heeft gehadt als verbeurt ende by specificatie verclaert staen...’

(23) RM 507-9. Onder de ter beschikking gestelde goederen bevinden zich meubilair en blazoenen van beide kamers, en prijskannen o.m. (mede door C.M. van Hout voor Lieft ist fundament?) gewonnen in Dordrecht.

(24) Wellicht in 1557: in Leiden wordt dan het niet optreden van rederijkers gesignaleerd. (Ze nemen dat jaar niet deel aan de ‘maeltijt mette platteel spijse van den rhetorijcken’, die van 1554 tot en met 1560 eind juli plaatsheeft, waarschijnlijk in het kader van religieuze plechtigheden. Cf. RM 505/6.) Van 1558 tot en met 1561 subsidieert het Noordwijkse klooster Leeuwenhorst rederijkersactiviteiten (RM 694), en die staan in 1561 onder leiding van een Leidenaar (zie hierna). In 1560 vertonen wel zekere persoenen in de processie op de Leidse ommegangsdag spelen over David en Berseba, en Job, ook trekken zwaarddansers mee (RM 506; cf. comm. Knappert 1908, 42).

[p. 229]

een relatief lichte straf is. Voorts blijkt dat het gerecht in Leiden hun, mogelijk mede o.i.v. de licht ontspannen tijdsomstandigheden, in 1561 weer iets meer vrijheid toestaat, zij het allerminst ongelimiteerd: Leiden stelt een voorlópige kamer in met uitdrukkelijk geen andere dan een klein aantal geregistreerde leden en plaatsvervangers.⁽²⁵⁾ Daarbij ontbreekt de al genoemde Cornelis Meesz van Hout; deze verschijnt pas weer in de jaren zeventig als zijn zoon, Jan van Hout, een belangrijke rol gaat spelen.⁽²⁶⁾

Verder werd De ghenuecht ist al een gecombineerde geconfisqueerde boedel ter beschikking gesteld, wat erop wijst dat vóór de confiscatie geen gescheiden huishoudingen werden gevoerd. Dit zou betekenen dat de twee deviezen bij De Witte Acoleye verwijzen naar twee ‘afdelingen’ van één kamer: een ‘oude’ met het devies Lieft ist fondament en een jongere, waarschijnlijk ‘geïntituleert De Geneuchts is 't Al’, met een lagere (‘onvrije’?) status.⁽²⁷⁾ Wellicht heeft de Leidse overheid in de roerige jaren '20 het ontstaan van een nieuwe ‘vrije’

(25) ‘ende andere nyemant. Mits dat zyluyden geen meer en sullen mogen annemen [...] buyten consent van den gerechte voorsz. [...] up peyne telcke van drie pont by de gemeen camerbroederen’ (RM 506). Voor noodgevallen (?) had de overheid reeds zestien vicarissen voorzien.

(26) Opmerkelijk is dat dan vader C.M. van Hout naar Delft reist om toneelattributen te lenen: Koppenol 1998, 126. Zie verder Koppenol 1991, 66, en id. 1998, 110, en RM 512.

(27) De nieuwe formatie lijkt niet het resultaat van een fusie (MMV 48), met de naam van de ene en het devies van de andere kamer. Vrijwel alle, kennelijk door de overheid geselecteerde broeders komen in 1561 van het voormalige Ghenuecht ist al (zie volgende alinea). Was dat voordien een zelfstandige kamer geweest, dan had men die in 1561 onder haar oorspronkelijke naam kunnen heroprichten, wat met gebeurd is. De kamer krijgt in 1561 eeneigen Ghenuecht ist al-blazoen terug (zie noot 23) en presenteert er een in Rotterdam (en dat is niet het blazoen van Lieft ist fondament; zie afbeeldingen in Koppenol 1998, 106 [= Rott. Sp. 98v] en 377). Devies en blazoen van Lieft ist fondament kàn ze daar ook moeilijk gebruiken, daar diens factor (namens Noordwijk, zie hierna) ook in Rotterdam optreedt.
Dat De ghenuecht waarschijnlijk een lagere status bezat, kan ook met de deviezencombinatie ‘de genuecht ist al / dör lieft ist fundament’ zijn aangeduid: dit is een variant van de nog te bespreken factor-kamer-koppelingen, met de belangrijkste component aan het slot. Statusverschil kan ook zijn geïndiceerd met de al genoemde drievoudige (rondeel)vermelding van Lieft ist Fundament in het Esbattement van sMenschen Sin, waartegenover slechts eenmaal Ghenuecht ist al: de naam De Witte Acoleye verschijnt er inderdaad in viervoud.

[p. 230]

kamer tegengehouden.⁽²⁸⁾ In 1561 staat ze slechts enkele rederijkers ‘bij provisie ende tot wedersegghen’ toe Leiden temidden van de Hollandse kamers te representeren.

De acht officieel door het gerecht toegelaten rederijkers vormden namelijk een kleine selectie uit het aanwezige potentieel. Op 3 mei 1561 werd, als vermeld, de geconfisqueerde boedel overgedragen. Die was beschreven in een ‘Inventaris van ... guederen ... van de Genuecht is 't Al’, welke eindigt met een ‘Specificatie, hoe dat die broeders van de Genuchtis 't Al, genaempt ende genommeert zyn.’⁽²⁹⁾ Daarop staan twintig personen vermeld van wie er slechts zeven in de nieuwe Ghenuecht ist al terugkeren; de achtste is de factor, Jacob Fransz, een voorsprake.⁽³⁰⁾ Van de drie spelen die de Inventaris aanduidt, is er een afkomstig van Bouwen Jansz, die als keyser in 1561 (en 1578) terugkeert,⁽³¹⁾ dat in tegenstelling tot de twee andere auteurs, Ghysbrecht Heyndricxsz en prinche Ghijsbrecht Jansz, ook leden van het voormalige Genuchtis 't Al. Naast de broeders worden zestien vicarissen benoemd, wier namen echter niet voorkomen in de Specificatie.⁽³²⁾

(28) Eind jaren '20 waren Leidse rederijkers betrokken bij ernstige godsdienstige spanningen (cf. Knappert 1908, 66-123; Brinkman 1997, 90-2; Koppenol 1998, 104/5; MMV 52/3), wellicht aanleiding gevend tot een splitsing? Mogelijk was de ‘jonge’ kamer vergelijkbaar met de Bossche Corenbloem (Jeucht sticht vreucht), een ander voorbeeld ‘van inkapseling ... van anders ordeverstorende subversiviteit’ (Pleij 1992, 40)?

(29) RM 507/8.

(30) RM 509, een ‘advocaat’. Was hij (familie van) de Leidse rederijker Jacob Franssen, die in 1534 in Amsterdam ondervraagd werd wegens het spelen van een discutabele improvisatie (RM 44, MMV 53)? Waarschijnlijk is zijn rol zeer bescheiden geweest, zie noot 55.

(31) RM 511 en 513. Personen en familierelaties zijn lastig te identificeren. Bouwen Jansz was waarschijnlijk Bouwen Jansz Keyser, kistenmaker, en van 9/10'76 tot 23/7'91 lid van de vroedschap: de aanvulling Keyser legt verband met rederijkerij: hij was hun keyser. Overigens was vrijwel tegelijkertijd Bouwen Jansz Paets, notaris, lid van de vroedschap (10/11'73 - 30/12'91), cf. Lamet 1979, 501-504 en Koppenol 1998, 83 en 382.

(32) Dat geldt ook voor de twee broeders die in maart 1562 toetreden: Claes Adriaensz en Maerten Gerytsz (RM 509). Vele leden van de nieuwe kamer dragen de naam Adriaensz: de bekendste is wel prince Pieter Adriaensz (van der Wetff, bekend van zijn rol tijdens het beleg, cf. Lamet 1979, 160 en Koppenol 1998, 29). De nieuwe broeder Claes Adriaensz is lid van de familie Van Leeuwen; zijn oom is mr. Frans Adriaensz, die de lijst van vicarissen aanvoert waarop ook Claes' broer Adriaen Adriaensz voorkomt - al deze personen waren langer of korter tijd lid van de vroedschap, evenals broeder, eertijds keyser Oliphier Philips (Lamet 1979, 441). Een en ander wekt de indruk dat de vroedschap direct contact mét dan wel toezicht óp de nieuwe kamer wilde houden.

[p. 231]

Waar bleef ‘Lieft ist fondament’?

Dit doet uiteraard de vraag rijzen waar de andere leden en die van Lieft ist fondament zijn gebleven. Daarop werpen de stukken van het Rotterdamse rederijkersfestival enig licht. Het al genoemde Esbattement van sMenschen sin, dat de Leidse factor Cornelis Meesz van Hout voor Gouda (1546) schreef, verweeft kamernamen en -deviezen in een omvangrijke herbergscène, waarbij het publiek tientallen malen een ‘schok van herkenning’ ervaart.⁽³³⁾ In de Rotterdamse spelen van vijftien jaar later vinden we verwante verschijnselen, zij het niet op dezelfde schaal, maar vooral als ‘groet’ in openings- en afsluitingspassages. Aan het slot van het spel van Noordwijk, dat de tweede prijs won, lezen we:

Lof zij oock d'Apostelen, die dees troost ghenoten,
blijvende eendrachtich met minnen versaemt,
zijnde in lieft bloeijende, hier wel nae raemt,
malcander onbeschaemt toonende lieft boven al.
Alsulcken trou moet blijcken int aerdsche dal.
Dus groot en smal, blijft in jeucht groeijende.
* Weet, het woort is crachtich en is bespoeijende
die met viericheit gloeijende hem schicken tot duecht.
Sulck ghenuecht ist al waerin wij rapen ghenuecht
en elckeen verhuecht hem in dese glorie.
* Ter eeren Rhetorica, de schoon ciborie,
blinckende ivorie, gheschiet dees collatie,
die uut jonsten begrepen heeft habitacie
alhier ter spacie, seer net en pertinent.
* IJeghelijck in als thoont liefde: liefde is tfondament
waerop men seer jent groote vasticheijt mach bouwen.
...
Dat hier ghespeelt is, wilt toch niet versmaen.
Wij segghen u plaen: tis nu ghedaen
en bij ons Leelikens uut liefde bestaen.

In als thoont liefde.⁽³⁴⁾

(33) Zie de uitvoerige toelichting in Een esbattement 1967, i.h.bijz. bl. 12-19 en 104-5. Andere, latere voorbeelden geeft MMV 227 e.v.

(34) Rott. Sp. 27r. De ondertekening In als thoont liefde werd reeds door de uitgever (i.c. ‘collega’ Fruytiers) gecursiveerd. Bij * begint een andere spreker.

[p. 232]

Het publiek zal eenvoudig de deviezen van gastheer en deelnemers hebben herkend - slechts Schiedam ontbrak -, maar bij nader toezien vallen wel enkele details op.⁽³⁵⁾ In vs. 1056 vermeldt Noordwijk Liefde is tfondament, het devies van de voormalige Leidse buurkamer, en in vs. 1050 Ghenuecht ist al. Het oude devies Liefde is tfondament wordt in vs. 1056 bovendien gekoppeld aan In als thoont liefde, en dat is het persoonlijk devies van de factor van Noordwijks bijdrage, zoals blijkt uit de ondertekening - de enige van die aard in de bundel Rotterdamse spelen.

Zo'n factor-kamer-koppeling als in vs. 1056 vinden we ook in het spel van Amsterdam: daar lezen we ‘Buijcht mijn hert, doet mij in liefden bloeijen’ (vs. 1034), waar factor Egbert Meynertsz' persoonlijk devies gevolgd wordt door dat van zijn kamer, De Eglentier. En het slot van Rijnsburgs intreeliedeken, geschreven door Johan Fruytiers, koppelt beide op dezelfde manier: ‘Weest dat ghij sijt, want het woordt is crachtich’.⁽³⁶⁾

Noordwijks devies Uut liefde bestaen vinden we pas in de slotregel (vs. 1070), veertien verzen na dat van zijn factor, wiens devies daarna dus nog als ondertekening volgt. Nu was het optreden van gastfactors niet onbekend, maar deze opmerkelijke scheiding benadrukt dat In als thoont liefde zijn eigen devies niet verbindt aan dat van Noordwijk: hij accentueert daarentegen zijn persoonlijke verbondenheid met de niet meer bestaande kamer uit Leiden.

(35) Vs. 1047 verwijst naar de Alkmaarse kamer, die niet deelnam maar wellicht wel aanwezig was, 1049 naar Amsterdams In liefde vierich, ook vermeld door Die ionge camer van Haerlem; deze kamer noemt niet het ‘ver weg’ liggende Schiedam, Delft en Gouda, evenmin als Rijnsburg en Leidens Ghenuecht ist al, maar wel Lieft ist fondament, en dat nààst Noordwijk. Vermelding in een 'n kleine maand voor de wedstrijd uit handen gegeven tekst betekent dus niet automatisch deelname aan de spelen (cf. MMV 246 nr. 527).
In Rijnsburgs Intreeliedeken (Rott. Sp. 7v) lijken Schiedam en Delft op een laat moment te zijn toegevoegd: ook Fruytiers had waarschijnlijk niet op hun aanwezigheid gerekend; in Noordwijk 1050 lijkt het devies van Delft later te zijn ingebouwd. Ten aanzien van meer kamers zijn er indicaties dat ze vertegenwoordigd waren.

(36) Rott. Sp. resp. 158v en 8r. De bundel Drijderley refereynen biedt kamer- en privédeviezen, als deze beide voorkomen, onverbonden.

Uitgeweken

Een verklaring lijkt geïmpliceerd in een uitspraak van Jan van Hout, die in 1577 een oproep blijkt te richten tot de Leidse rederijkers, tot

[p. 233]

 

[...] u die De genuecht est al steets pleecht te spreken,

 

of die um Tfundament der Liefden waert geweken.⁽³⁷⁾

De voormalige factor (?) van Liefde ist fondament lijkt, mogelijk samen met collega's, voor zijn literaire en wellicht ook buitenliteraire, godsdienstige, activiteiten uit Leiden naar Noordwijk te zijn uitgeweken. Daarop zouden kunnen wijzen de woorden waarmee de hoofdpersoon in zijn spel zich introduceert. Deze, de Goetwillighe mensch, een pater (vs. 180), lijkt zijn openingsclaus een authentiek accent te geven als hij klaagt:

Ick en macht niet verdraghen - tis autentijcke -,
dat ick moet jaghen achter den dijcke;
tot armoede strijcke ick nu hier int leven
twelck mij is beneven.
Ick werde ghehaet, vande werelt verdreven,
omdat ick niet en volghe haer valsch ingheven.
...
De valsche leeringhe van tswerels doctooren
doet mij deur persecutie dicwils verstooren;
al stop ick mijn ooren, ick blijve verblent
en gheheel gheschent.
Ten sij saeck dat tot mij des Heeren vrede went,
welck is der liefden meeste fondament
...
Tswerelts goet quijt sijnde brenct mij in benouwen.
Verlaten schijn ick te zijn: mij wort onthouwen
het Godlijck douwen en twoort seer crachtich.⁽³⁸⁾

Ofschoon het plaatsen van meer persoonlijke accenten weinig gebruikelijk is en diverse uitspraken ook wel binnen het raamwerk van het betreffende spel worden opgenomen, is deze introductie met zijn zinspelingen op twee deviezen te opmerkelijk om slechts toevallig en geheel zonder bedoeling te zijn.⁽³⁹⁾ Als gezegd, Liefde ist fonda-

(37) Van Hout roept Leidse rederijkers op na de jaren van strijd Retorica weer uit haar slaap te wekken (Koppenol 1991, 58/9 en 76/7, en id. 1998, 110; RM 512-6).

(38) Rott. Sp. 12v, resp. vs. 187-92, 203-8 en 215-7.

(39) Een ander locaal accent in het spel is Thomas (aan wie het gasthuis van subsidiënt Leeuwenhorst gewijd was: De Moor e.a. 1984, 124/5) die conform Joh. 14 naast Christus optreedt. De pater en zijn armoede, in het spel perifere elementen, weerspiegelen Leidse omstandigheden (Knappert 1908, 209/10). Dat lijkt ook te gelden voor ‘de valsche leeringhe van tswerels doctooren’ (vs. 203); de sinnekens betogen omstandig: ‘dit leven [waarin men zich druk maakt over godsdienstige zaken, hjh] sal u altijt vermoeijen’ en ze propageren: ‘[dien] de werelt met haer soetheijt’ (Rott. Sp. 16r/v) en dat is in de jaren '60 de houding van veel welgestelde Leidse gezagsdragers (cf. ‘naarmate men de ladder der maatschappelijke rangen opklom, ontmoette men meer onverschilligheid’, aldus Fruin 1874, 39, die zich m.n. baseert op Dousa, zie Oude verhalen VI).

[p. 234]

ment is het devies van de niet heropgerichte Leidse kamer en In als thoont liefde treedt in 1561 op als factor van de Noordwijkse kamer, die al enkele jaren gesubsidieerd werd door het Cisterciënzerinnenklooster Leeuwenhorst te Noordwijkerhout.⁽⁴⁰⁾

En Twoort is crachtich is het devies van de kamer uit Leidens buurgemeente Rijnsburg, die gesubsidieerd werd door de abdij aldaar.⁽⁴¹⁾ Als factor van die kamer fungeert in 1561 Johan Fruytiers, die met zijn spel in Rotterdam de derde prijs won. Fruytiers woonde in 1559 aan het Leidse Pieterskerkhof,⁽⁴²⁾ en het lijkt in dit verband niet zonder betekenis dat hij zowel in de laatste strofe van zijn intreeliedeken als in de slotregel van het erop volgende chronogram Noordwijk en Rijnsburg samenbrengt⁽⁴³⁾ - daarmee mogelijk ook zijnerzijds hun verbondenheid onderstrepend.

Een en ander bevestigt o.i. het vermoeden dat enkele hooggekwalificeerde Leidse rederijkers als gevolg van de aangeduide strafmaatregel naar de buurgemeenten Noordwijk en Rijnsburg waren uitgeweken. En dat heeft in 1561 vermoedelijk consequenties gehad voor de Leidse opstelling. Als in Leiden had men in de buurgemeenten de Rotterdamse Chaerte ontvangen; daar had men de uitnodiging aanvaard en bereidde men, klaarblijkelijk succesvolle, presentaties voor. Mocht de Leidse overheid al geneigd geweest zijn de Rotterdamse invitatie naast zich neer te leggen, het besef dat enkele (ex?-)Leidenaars aan het hoofd van naburige kamers in Rotterdam zouden verschijnen, kan de Leidse overheid genoopt hebben zich op de invitatie van haar oude retoricale relatie te (her)bezinnen. Negeren van de uitnodiging terwijl wel twee door Leidenaars ‘aangevoerde’ groepen in Rotterdam zouden optreden, zou zeker aanleiding geven tot commentaren die het Leidse aanzien konden schaden. Hoe het zij: Leiden heeft ‘bij provisie ende tot wedersegghen’ - en kennelijk

(40) RM 694/5.

(41) RM 735.

(42) Scheurleer 1898, iv. In november en december 1560 verricht ‘Fruetier’ (waarschijnlijk diplomatieke) activiteiten ten behoeve van de abdij van Rijnsburg (cf. Hüffer 1951, 630).

(43) Rott. Sp. 8r. Ook Schiedams afscheidsgroet noemt ze in een adem.

[p. 235]

zonder veel enthousiasme - een kleine afvaardiging samengesteld die in Rotterdam de strijd zou moeten aangaan.

Dat deze, mede gezien de korte voorbereidingstijd, zwaar zou worden lijkt Die ghenuecht ist al zich wel gerealiseerd te hebben. Haar spel telt 569 regels en dat is weinig, ongeveer de helft van de Noordwijkse en Rijnsburgse spelen, en ook kwalitatief is het verschil met het werk van hun stadgenoten elders aanzienlijk.⁽⁴⁴⁾ De kamer lijkt zich dat ook wel bewust, als ze - overigens traditioneel - afsluit:

Wilt ons werck ten scherpsten niet judiceren,
maer ten besten keren dat uut jonst is ghewracht.
Is ons solutie niet wel bij ghebracht
noch den sin niet ontknocht, lijdt u daer nu mede.⁽⁴⁵⁾

Ze revancheerde zich op andere gebieden en kwam allerminst met lege handen in Leiden terug.

(44) Her gebtek aan cohesie dat Spel van sinne 1975, xviiij/xx en Drewes 1977, 311 teeds signaleerden, zou het gevolg kunnen zijn van een, wellicht door tijdnood afgedwongen, zelfde taakvetdeling als we bij de Leidse refereinen aantreffen - zie noot 55. De Rotterdamse Chaerte bevatte geen aanwijzingen voor de omvang van het spel; het Leidse lijkt qua omvang (en opzet) op de Gentse spelen van 1539.

(45) Rott. Sp. 108r, Spel van sinne 41/2; het citaat is vs 564-7; wij cursiveerden.

Goede relaties

Dat roept de vraag op naar de relaties tussen de officiële en de overige ‘Leidse’ rederijkers. Directe informatie daarover ontbreekt, maar uit een aantal gegevens zou men kunnen concluderen dat die niet slecht waren. Dat de Noordwijkse en Rijnsburgse factors elkaar waardeerden, moge in eerdergenoemde wederzijdse vermeldingen geïmpliceerd zijn, maar hoe was hun relatie met hun collega's in Leiden? Nu werd Noordwijk door loting in Rotterdam aangewezen om een nieuwe wedstrijd te organiseren, wat enigszins pijnlijk was als men weet dat Die ghenuecht ist al expliciet de boodschap had meegekregen dat de stad Leiden bij inloten daartoe bereid was.⁽⁴⁶⁾ Op

(46) Voor Noordwijk was het waarschijnlijk ook problematisch, daar gemeentesubsidie ontbrak: het klooster Leeuwenhorst ondersteunde. Pas na de bijeenkomst in 1562 ontving de kamer van de gemeente Noordwijk een bijdrage, zowel voor haar optreden in Rotterdam 1561 als voor het in 1562 georganiseerde festival (RM 695, MMV 192 en 250).

[p. 236]

18 mei 1562 verschenen de Leidenaars in Noordwijk;⁽⁴⁷⁾ men vindt zelfs enkele liedekens, daar (en in Gouda 1564) door Die ghenuecht ist al ten gehore gebracht, en wel in een bundel van Lieft ist fondament.⁽⁴⁸⁾ Dit wijst niet op spanningen tussen de rederijkers onderling.

Een goede twee maanden daarna, op 31 juli 1562, vaardigt de Leidse overheid zelfs de verordening uit dat ‘niemandt van den poorters [...] voortaen sal moghen gaen spelen ofte hem exerceren in ofte mit eenighe cameren van de rethorijcke buijten deser stede ofte aldaer frequenteren ofte converseren.’⁽⁴⁹⁾ Dit verbod impliceert dat nogal wat Leidenaars - en niet alleen de geregistreerde rederijkers - inmiddels meer dan incidenteel de stad verlieten voor bezoeken aan rederijkers in enkele buurgemeenten, waarbij aan uitgewekenen in Noordwijk of Rijnsburg valt te denken. Daarvoor werden klaarblijkelijk retoricale motieven aangevoerd, maar gezien het ‘frequenteren ofte converseren’, ook andere. Men kan dan ook niet uitsluiten dat, wegens de godsdienstige interesse van rederijkers en hun publiek, retorica als dekmantel voor godsdienstige bijeenkomsten gebruikt is; we bevinden ons in de periode van beginnende hagepreken.⁽⁵⁰⁾ De Leidse overheid roept bezoeken aan ‘rederijkersbijeenkomsten’ een halt toe; op spanningen tussen rederijkers onderling wijst dit uiteraard evenmin.

Twee jaar nadien treedt Die ghenuecht ist al in Gouda op, waar de volgende competitie plaatsvindt. Bovendien zijn daar de teksten van de Rotterdamse spelen in druk verkrijgbaar - een nouveauté voor

(47) Als de kamers van Rotterdam, Gouda, Dordt en Schoonhoven op 23 mei uit Noordwijk terugkeren, worden ze door de Leidse overheid (wél?!) royaal onthaald (RM 510).

(48) ‘Liedeken gesongen om prijs tot Noortwijck anno 1561’, een prijs- en een afscheidsliedeken voor Gouda 1564, gezamenlijk ingeschreven met tweemaal het waatschijnlijk foutieve jaartal 1561; Gildenboeken, jr-iiijv.

(49) RM 510. De poorter die dit verbod overtrad, wachtte een forse ‘boete van tien pont ende arbitrale correctie’ (verg. voor het optreden in Gouda 1564 ontving de Leidse kamer dertig pond subsidie).

(50) Soeckende kennisse uit het spel van Leiden presenteert zich, ook conform zijn naam, als iemand die op zoek is naar godsdienstige informatie (Rott. Sp. 99v, Spel van sinne 7/8); diverse Rotterdamse spelen verwoorden deze behoefte. Rederijkersbijeenkomsten werden wel als ‘conventicula haereticorum’ gekwalificeerd. Buiten de stad Leiden vinden we al omstreeks 1530 godsdienstige bijeenkomsten; in 1565/6 (en wellicht dus al in 1562) hield men godsdienstoefeningen bij de Voskuil, in de richting van Rijnsburg (Knappert 1908, 119/20, 218 en 237). Binnen Leiden vonden ze tegen 1568 plaats tijdens de colfve, de wekelijkse bijeenkomst van rederijkers (Koppenol 1998, 108; Dixhoorn 1999, 402/3). - Eldets vindt men hetzelfde: tijdens de Antwerpse spelen (1561) bezochten vier- tot vijfhonderd personen een hagepreek in Merksem (Brandt 1677², 244).

[p. 237]

Hollandse wedstrijdbijdragen. Mogelijk hebben de Leidenaars deze publicatie met enige spanning afgewacht. De bundel Drijderley refereynen,⁽⁵¹⁾ die naast de spelen verkrijgbaar was, bevat de bijdragen in het vroede, het amoureuze en het zotte van de deelnemende kamers; dat zijn, naar we aannemen, de officiële inzendingen die de negen kamers tijdens de openingsceremonie de gastheren hadden aangeboden.

Hoewel de Chaerte van deze mogelijkheid geen melding maakt, blijken ook rederijkers individueel, later als ‘particulieren’ aangeduid, aan de refereinenwedstrijd te hebben deelgenomen; Delft zinspeelt daar ook op.⁽⁵²⁾ We treffen namelijk in de bundel 23 Leidse, Noordwijkse en Rijnsburgse refereinen aan in plaats van het te verwachten officiële negental.⁽⁵³⁾ Johan Fruytiers, factor voor Rijnsburg, aan wie we de publicatie van de Rotterdamse spelen te danken hebben,⁽⁵⁴⁾ blijkt erover te beschikken en publiceert ze, meestal met vermelding van persoonlijke deviezen. De drie officiële ‘Refereynen van Leyden’ bieden daarbij nog een boeiend inzicht: ze zijn van verschillende rederijkers afkomstig. Dat betekent een vorm van samenwerking die doet vermoeden dat de ‘externe’ factor Jacob Fransz. zich bescheiden opstelde of niet de praktische leiding had.⁽⁵⁵⁾ Een en ander onderstreept overigens wel de goede persoonlijke relaties tussen ‘Leidse’ broeders.

(51) Drijderley Refereynen 1564.

(52) In het spel van Delft (Rott. Sp. 112r) wijst men Poeterije en Philosophie, figuren van vreemde herkomst, erop dat ze eventueel hadden kunnen deelnemen aan de refereinenwedstrijd op zondag. Bijdragen van (kamerloze!) ‘particulieren’ waren overigens in Rotterdam 1598 nog niet onomstreden (MMV 196 en 290/1).

(53) Te weten één inzending per categorie van Leiden, Noordwijk en Rijnsburg (zoals van alle andere deelnemende kamers). Merkwaardig is het ontbreken van een refereinenbijdrage int sot van Noordwijk: er zijn dus maar acht officiële bijdragen; Leiden won in deze categorie de enige prijs.

(54) Coigneau 1977, 243. Het hier gesignaleerde is een van de extra aanwijzingen voor Fruytiers' rol bij de publicatie van de Rotterdamse spelen.

(55) Noordwijks en Rijnsburgs ‘officiële’ bijdragen, onder de kop ‘Refereyn van ...’, worden door hun factors ondertekend. Daarnaast zijn er ‘particuliere’ bijdragen, met alleen de plaats van herkomst erboven, van Natuer moet wercken, die zich identificeert als lid van Noordwijks Uut liefden bestaen, en van Ick verbey den tijt en Godt salt voeghen A.G. van Rijnsburgs 't Woort is crachtich.
Opmerkelijk is nu, dat het ‘officiële’ vroede ‘Refereyn van Leyden’ niet wordt getekend door de factor, maar door Op t'woort wilt bouwen (waarschijnlijk keyser Bouwen Jansz, ook auteur van een der spelen in eerder genoemde Inventaris), het amoureuze door Wilt lijdtsamich sijn, en het zotte door Daet sonder roemen. Deze drie, met Schout dat gnoet is en Mijn verstant is cleijn en een anonymus dragen ook ‘particulier’ refereinen bij in deze categorieën. Alle andere, ‘officiële’, bijdragen zijn alleen met het kamerdevies ondettekend (m.u.v. Amsterdam, met wiens factor Egbert Meynertsz Fruytiers mogelijk een nauwere relatie onderhield).
In dit verband is vermeldenswaard dat de oudste getraceerde exemplaren van de gedrukte Rotterdamse spelen bij Leidenaren zijn aangetroffen: in de (plm 1568) geconfisceerde boedel van Huych van Alkemade (Heykoop 1989, 18) en in de nalatenschap van de Leidse burgemeester Jan Dirksz van Brouckhoven, overleden 19 mei 1588, Inventaris, nr 123. Laatstgenoemde bezat ook twee edities van de Gentse spelen; in juli 1561 werd hij lid van de ‘raad van veertig’, de vroedschap (Van der Feen 1918, 89).

[p. 238]

Verschillende opinies

Dit gegeven is met name van belang omdat de factors (en leden?) van de kamers theologisch zeker niet dezelfde opvattingen uitdroegen. Het spel van Noordwijk bevat een aantal katholieke trekken.⁽⁵⁶⁾ Ofschoon reformatorisch getint profileert dat van Leiden zich weinig, wat gezien de samenstelling van de afvaardiging niet zeer verwonderlijk is; en het spel van Rijnsburg is evident reformatorisch.⁽⁵⁷⁾ Theologische verschillen leidden niet zelden tot felle confrontaties - Leiden vormde daarop geen uitzondering.⁽⁵⁸⁾

Het spel over de eindeloos genegeerde, expliciet afgewezen en ten slotte ‘getrooste’ protestanten dat Fruytiers voor Rijnsburg schreef, vertoont echter weinig dogmatische gedrevenheid. Sterker, Gods ordinantie [Gods inzettingen] opent er zijn optreden met ‘U moet hier eendracht tot een groete aencleven’⁽⁵⁹⁾ en dat is dezelfde gedachte die Fruytiers naar voren brengt als antwoord op de Brusselse vraag (1562) ‘wat de landen kan houden in ruste’, te weten ‘eendracht uit liefde’.⁽⁶⁰⁾ Gezien ook andere uitspraken in zijn spel valt aan te nemen dat de gereformeerde Fruytiers een positieve tolerantie voorstaat; een instelling - mee ingegeven door een streven naar conflictbeheersing? - die hem ertoe gebracht zou kunnen hebben de wellicht niet briljante refereinen⁽⁶¹⁾ van zijn stad- en streekgenoten compleet te helpen publiceren.⁽⁶²⁾

(56) De betreffende analyses komen elders aan de orde; cf. ook De Moor 1984, 124-5, en hierboven noot 39.

(57) Men zie de opvatting van Enno van Gelder 1959, 71, en m.b.t. het spel van Leiden de (lutheraniserende) commentaar van Drewes 1977, 306/7, ook 316 nt 8.

(58) Knappert 1908, passim; Brinkman 1997, 90-2 en Koppenol 1998, 104/5.

(59) Rott. Sp. 64v.

(60) De Baere 1948, 119-55.

(61) Rijnsburgs zotte refereinen bijvoorbeeld (waarover Coigneau 1977) lijken textueel het winnende Leidse te overtreffen. De samenstellers van Een nieu refereyn boeck vol amoureuse ende sotte ofte boertelicke refereynen (Amsterdam 1590) hebben drie Rijnsburgse, een Noordwijks en een (amoureus, maar niet het bekroonde zotte) Leids referein uitgekozen (cf. Pleij 1974/5, 385-408). Voor de zotte refereinen was geen thema opgegeven en werd slechts één prijs uitgereikt; werd bij gebrek aan criteria het zotte ‘Refeteyn van Leyden’ bekroond omdat dat naar het Rotterdamse zottenfeest van 1545 verwijst, of was de ‘zotte’ presentatie doorslaggevend?

(62) Zeker opmerkelijk, gezien de tijdsdruk waardoor diverse andere bijdragen ongepubliceerd moesten blijven. (cf. Silvius' voorwoord: Rott. Sp. 3).

[p. 239]

Johan Fruytiers, die in 1562 al naam maakte in Antwerpen en Brussel en in 1574 Willem van Oranjes secretaris voor verzoekschriften werd, toont datzelfde jaar nog zijn betrokkenheid op Leiden met zijn, het eerste, levendige verslag van Leidens befaamde belegering en ontzet.⁽⁶³⁾ Ook voor de Hollandse kamers lijkt Fruytiers van bijzondere betekenis geweest: had hij niet Silvius, de uitgever van de Brabantse spelen, voor die uit Holland geïnteresseerd, we hadden van de Rotterdamse waarschijnlijk nauwelijks geweten. Dan zouden we overigens ook niet hebben beschikt over Fruytiers' eigen zinnespel, o.i. het meest opmerkelijke stuk van het hele festival. Naar zich laat vermoeden, danken we de publicatie van de Rotterdamse spelen primair aan het werk van Fruytiers.⁽⁶⁴⁾

Zijn bijdragen zijn door de naar alle waarschijnlijkheid Rotterdamse jury in 1561 betrekkelijk bescheiden beloond: vier derde prijzen mocht hij meenemen: voor het plaisantste oncostelijcste incomen, voor het presenteren vant triumphantichste, oncostelijcste Blasoen, voor zijn refreijn int amoureus en tspel van Sinne. Noordwijk ontving de eerste prijs voor het presenteren van zijn blazoen en de tweede voor het zinnespel, terwijl Leiden zelfs met drie hoofdprijzen terugkeerde: voor zijn intrede, zijn zotte referein en dat in het vroede.⁽⁶⁵⁾ Geen kamer overtrof dit resultaat. Zouden ook voor de jury ‘oude relaties’ hebben meegespeeld?

(63) Corte beschryuinghe vande strenghe Belegheringhe ende wonderbaerlicke Verlossinghe der Stadt Leyden in Hollant. Die nu Anno MDLXXIIII in Mayo [...], Delft 1574, uitgebreid en herdrukt in 1577 (cf. Oude verhalen II, 1874). Fruytiers geeft het gebeuren epische dimensies door het van meet aan te plaatsen in het perspectief van vergelijkbare bijbelse belegeringsgeschiedenissen (als Jerusalem, Samaria en Bethulië), door bijbelse uitweidingen en door bij herhaling te benadrukken dat Leidenaars offers brachten ter wille van de ware religie én van de vrijheid (verg. ook noot 69). Overigens, al tijdens het beleg verscheen een anoniem Waerachtich verhael van Schermutsinghe bij dezelfde Delftse uitgever (cf. Oude verhalen II, 1874, verder Verbaan 1995, 21/2).

(64) Silvius' voorwoord vermeldt (uiteraard) andere motieven, maar in de context kunnen er meer gespeeld hebben. Silvius geeft in de jaren '60 diverse werken van Fruytiers uit (cf. Scheurleer 1898, Kossmann 1924), en in 1569 Dousa's Epigrammata; deze contacten kunnen hebben bijgedragen aan Silvius' benoeming in 1577 tot dtukker van de Staten van Holland en van de nieuwe Leidse universiteit. Fruytiers verzorgt in 1564 te Antwerpen ook de uitgave van Het Leenhof der Gilden van Jan van den Berghe (Van den Berghe 1950, xviii), terwijl Marcus Antonius Gillis in hetzelfde jaar zijn editie van Cebetis ... tafereel aan Fruytiers opdraagt.

(65) Leiden keert terug met 6 wijnkannen en 1 tuitkan fray van antijck, Noordwijk met 2 flessen, 4 schalen en 6 kroezen, en Rijnsburg met 1 fles, 2 schalen, 2 kitkens met litkens, 2 kroezen en 3 lichte pinten (Rott. Sp. 4v-5v). Amsterdam won twee eerste en drie tweede prijzen, wellicht evenals de jonge kamer uit Haarlem; Schiedam won twee eerste ptijzen, waaronder die voor het spel. De prijzen waren niet van hetzelfde ‘gewicht’ (Rott. Sp. 6v-7r).

[p. 240]

Aanstootgevend?

Ofschoon er in Rotterdam de facto drie door Leidenaars geleide kamers in het krijt traden, lijkt van onderlinge wrijving geen sprake. De veronderstelde strafmaatregel tegen de kamer(s) van De Witte Acoleye, en het uitwijken van een aantal van haar leden, is waarschijnlijk het gevolg van een aanstootgevend optreden, zoals gebruikelijk met betrekking tot de godsdienst. Zelfs non-verbaal bleek men zeer wel tot spot in staat. In 1562 werd jongelui verboden intredes en voorstellingen van rederijkers te imiteren⁽⁶⁶⁾ - kennelijk waren die zowel stimulerend als aanstootgevend. Dat geldt in ieder geval voor hun manifestatie in 1566, toen ze aan de vooravond van de beeldenstorm een uit de Pieterskerk gehaald heiligenbeeld boven de Breestraat lieten duikelen, erbij roepend: ‘Daer salder noch meer comen’.⁽⁶⁷⁾ Alva werd erover ingelicht. Voor hem was rederijkerij sowieso aanstootgevend. Bij zijn aantreden verbood hij dan ook alle kamers.

Als na de daarop volgende jaren van strijd de situatie stabiliseert, wordt in 1578 weer een Leidse kamer opgericht;⁽⁶⁸⁾ deze gebruikt de volgende anderhalve eeuw de oude zinspreuk Lieft ist fondament. Dat onderstreept dat Die ghenuecht ist al in 1561 een gelegenheidsformatie was die Leiden ‘voorlopig’ vertegenwoordigde. De Van Houts zijn bij dit alles onzichtbaar: stonden zij achter ‘tswerels doctooren’ die de Goetwillige mensch, evenals Fruytiers, hadden genoopt uit te wijken?⁽⁶⁹⁾ In 1577-'78 neemt Jan van Hout op retoricaal gebied de

(66) RM 510. Leiden won in 1561 te Rottetdam de eerste ptijs met zijn plaisanste intree; mogelijk heeft men die voor de thuisblijvers herhaald (als in Haatlem, dat een tweede prijs met een intree won - RM 362) en daarmee jongelui gestimuleerd. Men herinnere zich bovendien de middernachtelijke inttee van ‘geestelijken’ in Antwerpen (zie noot 11).

(67) RM 511/2. Het gebeuren in zijn context: Knappert 1908, 222-236; ook Koppenol 1998, 108 nt 30. De grotendeels weinig hervormingsgezinde Leidse vroedschap heeft duidelijk moeite greep op het gebeuren te behouden; er wordt geen kamer aangeduid.

(68) Na de hierboven al genoemde uitnodiging van Van Hout in 1577 (cf. Koppenol 1998, 110 en RM 513-6).

(69) Directe informatie ter zake ontbreekt. C.M. van Hout, in de jaren '40 voor Lieft ist fundament actief, komt uiteraard niet op de al genoemde Specificatie (vootmaligeledenlijst) van Genucht is 't Al voor; hij wordt in 1561 ook niet bij de nieuwe groep bettokken (RM 507-9). Zijn 18-jatige zoon Jan treedt dan nog niet op de voorgrond. Als stadssecretaris laat Jan van Hout zich tijdens het beleg (1574) kennen als voorstander van een als ‘libettijns’ gekwalificeerde opvatting (het dreigende schietincident n.a.v. het opschrift op het noodgeld ‘ter wille van de vrijheid’ - dus niet ‘t.w.v. de godsdienst’; cf. Brandt 1677², 554, of Koppenol 1998, 31; Van Houts neef Orlers 1614, 357 reptoduceert wel het gewraakte noodgeld, maar zwijgt over het incident). Deze opvatting trof men aan bij een belangrijk deel van de vroedschap (cf. ook noot 39). Ook de (fragmentarisch hierboven geciteerde) invitatie aan de plaatselijke rederijkers uit 1577 zal godsdienstig gemotiveerden maar matig hebben aangesproken: de enige bijbelse verwijzing vinden we in het uitgangspunt, een aan God toegeschreven verbod op dronkenschap (tekst zie Koppenol 1991, 76/7) - Van Hout verwijt ‘retrozwijnen’ kort daarop onder meer drankzucht: ‘hare penssen mit dranc verladen’ (Koppenol 1998, 114). Van Houts retoricale activiteiten betroffen primair literaire vernieuwingen; daarbij trok hij ‘buitenlandse’ coryfeeën aan als ‘eenen Jheronimus van Voort, poeet modern’ (RM 513). Van Hout manifesteert zich in de jaren '70 als ‘voorman van de renaissance’ en heeft zich ongetwijfeld niet thuisgevoeld bij een literair bedrijf dat zijn oriëntaties niet deelt (zie ook Dixhoorn 1999, 392).
De Van Houts waren mogelijk in 1561 ook al minder gemotiveerd voor de godsdienstige vraghe van Rotterdam en hebben zich wellicht toen al aangesloten bij hen die de tot oproerig gedrag leidende godsdienstige controversen, waarin rederijkers niet zelden participeerden, beoogden de Kop in re drukken. Dir was de houding van veel leden van de Leidse vroedschap, die theologisch weinig hervormingsgezind dan wel onverschillig waren (Fruin 1874, 38-40, Knappert 1908, b.v. 239 en 254; Koppenol 1998, 27-31).

[p. 241]

leiding; de factors van Noordwijk en Rijnsburg lijken dan lang van het Leidse toneel verdwenen.

Een en ander maakt duidelijk dat het gesignaleerde uitwijken van Leidse rederijkers niet zozeer aan onderlinge tegenstellingen kan worden geweten als wel aan ingrepen door de overheid, die poogde de ongetwijfeld gewaardeerde maar ook licht overlast veroorzakende rederijkers in de hand te houden. Hun invloed op de publieke opinie was een risicofactor in het aanzwellende streven naar vrijheid (m.n. van godsdienst), dat de landelijke overheid met kracht wilde tegengaan. Binnen dit krachtenveld balancerend heeft de Leidse overheid kennelijk getracht zichzelf en de bevolking voor nieuwe ‘turbatien’ te behoeden.

Literatuur

Het Antwerpse landjuweel van 1561, ingeleid en toegelicht door dr. C. Kruyskamp, Amsterdam 1962.

Autenboer, E. van: Het Brabants landjuweel der rederijkers (1515-1561), Middelburg: Leuvense studiën en tekstuitgaven, 1981.

Baere, C. de: ‘De Brusselse refreinen en liederen van 1562’. In: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie 1948.

Berghe, Jan van den: Dichten en spelen van Jan van den Berghe, uitgegeven door dr. C. Kruyskamp, 's-Gravenhage 1950.

[p. 242]

Boheemen, F.C. van en Th.C.J. van der Heijden: Retoricaal memoriaal (RM); Bronnen voor de geschiedenis van de Hollandse rederijkerskamers van de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw, Delft 1999.

Idem: Met Minnen Versaemt (MMV); De Hollandse rederijkers vanaf de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw, Delft 1999.

Brandt, G.: Historie der Reformatie, en andere kerkelyke geschiedenissen, Amsterdam 1677^2.

Brinkman, Herman: Dichten uit liefde; Literatuur in Leiden aan het einde van de Middeleeuwen, Hilversum 1997.

Bruyne, Jan de: Refereinen en andere gedichten uit de XVIe eeuw, deel III, uitgegeven door K. Ruelens, Antwerpen, Gent 1881.

Coigneau, Dirk: ‘Drie Rijnsburgse refreinen te Rotterdam (1561) en hun Franse bron’. In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde 1977, 239-290.

Coigneau, Dirk: ‘Inleiding’. In: Uyt Ionsten Versaemt; Het Landjuweel van 1561 te Antwerpen, Brussel 1994, 9-44.

Dixhoorn, Arjan van: ‘In een traditie gevangen?; Hollandse rederijkerskamers en rederijkers in de recente literatuurgeschiedschrijving’. In: Tijdschrift voor Geschiedenis 1999, 385-406.

Drijderley Refereynen, ghepronuncieert opte Rhetorijck-feest der blauvve Acoleyen van Rotterdam, Antwerpen 1564.

Drewes, J.B.: ‘Spel van sinne (1561) van de Witte acoleyen’. In: De nieuwe taalgids 1977, 301-318.

Enno van Gelder, H.A.: Erasmus, schilders en rederijkers, Groningen 1959.

Een esbattement van sMenschen Sin en Verganckelijcke Schoonheit; tekstuitgave met inleiding en aantekeningen, verzorgd door het Nederlands Instituut der Rijksuniversiteit te Groningen, Zwolle 1967.

Feen, G.B.Ch. van der: ‘Noord-Nederlandsche boekerijen in de 16e eeuw’. In: Het boek 1918, 81-92.

Fruin, R.: Het beleg en ontzet der stad Leiden in 1574, 's-Gravenhage 1874.

Gildenboeken nr 1473, fol. jr-iiijv. Gemeentearchief Leiden.

Heykoop, Frieda: ‘Boekeninventarissen uit het gewest Holland’. In: Nieuwsbrief van het gezelschap van de 16de eeuw mei 1989, 14-25.

Höffer, Maria: Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg, I Oorkonden, 's-Gravenhage 1951.

[p. 243]

Knappert, Dr. L.: De opkomst van het protestantisme in eene Noord-Nederlandsche stad; Geschiedenis van de hervorming binnen Leiden van den aanvang tot op het beleg, Leiden 1908.

Koppenol, J.: ‘In mate volget mi; Jan van Hout als voorman van de renaissance’. In: Spektator 1991, 55-85.

Koppenol, Johan: Leids heelal; Het Loterijspel (1596) van Jan van Hout, Hilversum 1998.

Kossmann, Fr.K.H.: ‘Fruytiers, Johan’. In: Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek dl 6, Leiden 1924, 526-9.

Lamet, Sterling André: Men in government, The patriciate of Leiden 1550-1600, University of Massachusetts 1979. (Gem. Archief Leiden 15026/02)

Meertens, P.J.: ‘Een esbatement ter ere van keizer Karel V’. In: Jaarboek de Fonteine 1967, 75-105.

Meteren, E. van: Historie der Nederlandscher ende haerder na-buren oorlogen ... tot den jare 1612, ‘herdruk’, 's-Gravenhage 1635.

MMV: zie F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden: Met minnen versaemt.

Moor, Geertruida de, F.C. van Boheemen, Th.C.J. van der Heijden: ‘Noordwijkse rederijkerswedstrijden en blazoenen’. In: Holland 1984, 121-132.

Moser, Nelleke: ‘Een lege plek om te blijven; Rederijkers in Zeeland en Holland voor 1500’. In: Jaarboek de Fonteine 1999-2000, 45-76.

Orlers, I.I.: Beschrijvinge der Stad Leyden, Leyden 1614.

Pleij, H. en R.J. Resoort: ‘Zestiende-eeuwse vondsten in de Herzog August Bibliothek te Wolffenbüttel’. In: Spektator 1974/5, 385-408.

Pleij, Herman: ‘Inleiding’. In: Vastenavond - Carnaval, feesten van de omgekeerde wereld, Zwolle 1992.

Ramakers, Bart: ‘Tonen en betogen - De dramaturgie van de Rotterdamse Spelen van 1561’. In: ‘De rhetorijcke in vele manieren’, lezingen bij het afscheid van Marijke Spies, Spiegel der letteren 2001, 176-204.

Reusch, Heinrich: Die indices librorum prohibitorum, reprint Nieuwkoop 1970.

RM: zie F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden: Retoricaal memoriaal.

Rott. Sp.: zie Spelen van sinne.

Scheurleer, D.F.: ‘Inleiding’. In: Ecclesiasticus, oft de wijse sproken Iesu

[p. 244]

des soons Syrach,... deur Ian Fruytiers, Amsterdam 1898, I-XLV.

Schotel, Dr. G.D.J.: Geschiedenis der rederijkers in Nederland I, Rotterdam 1871^2.

Spel van sinne door de Leidse rederijkerskamer De Witte Acoleyen vertoond, verzorgd door een Leidse Vakgroep Nederlandse taal- en letterkunde, Leiden 1975.

Spelen van sinne vol schoone allegatien ... Ghespeelt ende verthoont ... binnen die stede van Rotterdam ... 1561, Antwerpen MDLXIIII (hier Rott. Sp.).

Een theatergeschiedenis der Nederlanden, onder hoofdredactie van R.L. Erenstein, Amsterdam 1996.

Verbaan, Eddy: ‘Omme mijne Vaderlicke Stad Leyden te loven ende prijsen’. In: Nieuwsbrief van het gezelschap van de 16de eeuw 1995, 16-31.

De oude verhalen van het beleg en ontzet van Leiden, uitgegeven door R. Fruin e.a., 's-Gravenhage 1874.

Waterschoot, W.: ‘3 augustus 1561; De veertien aan het landjuweel deelnemende rederijkerskamers houden een schitterende inkomst in Antwerpen’. In: Een theatergeschiedenis der Nederlanden, 120-125.

Wynbeek, Abraham: Korte shets (!) van de opkomst ... van de Aloude Rethorijkers kameren, (Leiden z.j.).