Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1999-2000

[p. 45]

Een lege plek om te blijven. Rederijkers in Zeeland en Holland vóór 1500⁽¹⁾ door Nelleke Moser

Inleiding

Het is moeilijk de vinger te leggen op het moment waarop een rederijkerskamer ontstaat. H. Brinkman noemt het speuren naar de wortels van de rederijkerij ‘berucht problematisch’, niet alleen vanwege een gebrek aan gepubliceerde gegevens over de begintijd, maar ook omdat vaak onduidelijk blijft welke relatie er precies bestond tussen rederijkerskamers en andere gezelschappen, zoals schuttersgilden en devotionele broederschappen.⁽²⁾ In deze bijdrage wordt desalniettemin geprobeerd het ontstaanspatroon van Noord-Nederlandse kamers te reconstrueren.

Centraal staan de ontwikkelingen in de gewesten Zeeland en Holland vóór 1500. De reconstructie vindt plaats aan de hand van gegevens die in de secundaire literatuur gepubliceerd zijn.⁽³⁾ Het door Brinkman in 1997 geconstateerde gebrek daaraan is inmiddels voor Holland grotendeels weggenomen door F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden. Zij hebben de Hollandse archieven gedepouilleerd en alle gegevens over rederijkers in dat gewest bijeengebracht in een Retoricaal memoriaal.⁽⁴⁾ Voor Zeeland is dat nog niet het

(1) ‘Een lege plek om te blijven’ is de titel van een dichtbundel van Rutger Kopland (Amsterdam 1975). Ik dank Dirk Coigneau, Marco Goud en Marijke Spies voor het kritisch lezen van eerdere versies van dit artikel.

(2) Brinkman 1997. 81.

(3) Zowel in Zeeland als in Holland is er weinig archiefmateriaal uit die periode overgeleverd. De Zeeuwse archieven hebben geleden onder de bombardementen op Middelburg in de Tweede Wereldoorlog en de watersnoodramp van 1953. Ook in Rotterdam zijn bruikbare archieven bij het bombardement in 1940 verloren gegaan. In Delft zijn door de stadsbrand in 1536 alle gegevens van vóór dat jaar verloren gegaan. Over de Amsterdamse rederijkerij zijn evenmin veel archiefbronnen bewaard gebleven.

(4) In januari 1999 verscheen de dissertatie van Van Boheemen en Van der Heijden over de rederijkerskamers in Noord- en Zuidholland van de vroegste geschiedenis tot in de achttiende eeuw. De dissertatie bestaat uit twee delen. Naast het Retoricaal Memoriaal is er een deel met twee studies, getiteld Met minnen versaemt. Van der Heijden schrijft daarin over de relatie van rederijkers met de overheid en de kerk en Van Boheemen over rederijkerswedstrijden. Het Retoricaal Memoriaal wordt in deze bijdrage aangeduid als Ret. Mem., de studies als Van Boheemen en Van der Heijden 1999.

[p. 46]

geval. Hoewel het een en ander gepubliceerd is over de rederijkerij in Zeeland in de vijftiende eeuw, hebben bij nadere beschouwing niet alle gegevens in deze publicaties met zekerheid betrekking op rederijkers.⁽⁵⁾ Ook is er sprake van een zekere mythevorming, omdat oncontroleerbare gegevens en gissingen soms van studie tot studie worden overgenomen. Men kan een lange lijst samenstellen met gegevens over optredende gezellen, mogelijke stichtingsdata en onvindbare artefacten in een streven om zo vroeg mogelijk zo veel mogelijk rederijkers te traceren, maar het zicht op de controleerbare feiten wordt hierdoor belemmerd. Om een juister beeld te krijgen van de vroege rederijkerij moeten gegevens niet langer gecumuleerd, maar juist geëlimineerd worden. Zo blijft uiteindelijk een geraamte van controleerbare, betrouwbare gegevens over, dat vervolgens eventueel aan- en ingevuld kan worden met ‘circumstantial evidence’ en nader archiefonderzoek.

Ik heb drie criteria geformuleerd waaraan de gegevens uit de secundaire literatuur moeten voldoen om bruikbaar te zijn voor de reconstructie. In de eerste plaats moeten de gegevens betrekking hebben op het gewest zoals dat in de vijftiende eeuw begrensd was. Zeeuws-Vlaanderen laat ik derhalve buiten beschouwing.⁽⁶⁾ In de tweede plaats beperk ik me tot controleerbare, contemporaine gegevens. Hiermee vallen gegevens af die gebaseerd zijn op oncontroleerbare overlevering of ongegronde gissingen, zoals in het geval van Zeeland vaak voorkomt. Deze beperking betekent tevens dat ik de eerste vermelding in de archiefposten aanhoud als oudste bewijs van het bestaan van rederijkers in een plaats, en geen rekening houd met zeventiende of achttiende-eeuwse bronnen waaruit soms oudere

(5) Een compilatie van de gegevens uit de vooroorlogse bronnen en literatuur geeft P.J. Meertens in zijn dissertatie uit 1943, waarin hij een fors hoofdstuk besteedt aan de Zeeuwse rederijkers (Meertens 1943, 71-154). Ook na Meertens heeft men de Zeeuwse rederijkers nog bestudeerd, vaak in het kader van de lokale geschiedschrijving. Ik gebruik in het volgende slechts die studies die meer informatie over de periode voor 1500 bieden dan Meertens. Een artikel als dat van De Roos (1991) heeft weliswaar een veelbelovende titel, maar bood voor dit onderzoek geen nieuwe gegevens.

(6) Dat betekent dat de gegevens over Sluis, Axel, Zaamslag en Hulst afvallen. Vooral over Hulst is veel materiaal beschikbaar (Brand 1960-1961). Meertens merkte overigens zelf al op dat het in principe onjuist is om Zeeuws-Vlaanderen in het onderzoek naar de vijftiende-eeuwse Zeeuwse situatie te betrekken, maar hij deed het om volledig te zijn (Meertens 1943, 122).

[p. 47]

stichtingsdata af te leiden zijn.⁽⁷⁾ In de derde plaats is er een terminologische afbakening nodig. De gegevens zijn namelijk ook vertroebeld doordat in veel beschrijvingen nauwelijks onderscheid gemaakt wordt tussen rederijkers en andere toneelspelers, ‘gezellen’, esbatementspelers en dergelijke.⁽⁸⁾ De term ‘gezellen’ omvat echter veel meer groeperingen dan rederijkers alleen. Rederijkers kunnen wel gezellen genoemd worden, maar waar sprake is van ‘gezellen’ hoeven lang niet altijd rederijkers bedoeld te worden. Volgens J. Reynaert moet bij ‘gezellen’ of ‘gezellen vanden spele’ gedacht worden aan ‘leden van stedelijke groepen van allerlei aard (gilde of broederschap, wijk, scholieren, clerici, “de jeugd” van een stad en dergelijke), die slechts bij gelegenheid toneel opvoerden’.⁽⁹⁾ De term ‘gezellen’ wordt dus gebruikt om een heel algemene groep van gelegenheidstoneelspelers aan te duiden. Het lijkt aannemelijk dat men de plaatselijke rederijkerskamer niet aanduidt met een vage en algemene term, maar veeleer met een benaming die aangeeft wat er bijzonder is aan juist dit gezelschap. Zoals D. Coigneau schrijft: ‘Het begrip “gheselscip vander const van Rethoriquen” is [...] niet een lege naam of de omschrijving van een algemenere structuur die zondermeer op ieder vijftiende-eeuws letter- of toneelminnend gezelschap kan worden toegepast’.⁽¹⁰⁾ Er is dus een specifieke naam voor een specifiek instituut. Het lijkt onwaarschijnlijk dat men de term ‘rethorike’ niet zou aangrijpen als een middel om rederijkers, als prestigieuze p.r.-functionarissen van kerk en stad, te onderscheiden van loslopende gezellen en ander toneelvolk.

Op basis van de gegevens die overbleven, is eerst een reconstructie gemaakt van het ontstaan van rederijkerskamers in Zeeland. Gelet is op vier aspecten: de activiteiten die de eerste rederijkers ontplooiden, de manier waarop de kamers omschreven werden, de relatie tussen rederijkerskamers en andere verenigingsvormen, zoals broederschappen en schutterijen, en de onderlinge contacten tussen de kamers.

(7) Van Boheemen en Van der Heijden vermelden deze jongere bronnen wel, maar gaan net als ik uit van de eerste vermelding in de archieven.

(8) Dit geldt vooral voor Zeeland, want Van Boheemen en Van der Heijden noemen ook alleen gegevens die op rederijkers betrekking hebben. Een probleem bij de publicaties over Zeeland is het feit dat originele gegevens, uit (verloren gegane) stadsrekeningen bijvoorbeeld, vaak in parafrasen en regesten weergegeven zijn. Dit betekent dat ik er niet op kon vertrouwen dat er in de bronnen over ‘rethorike’ werd gesproken als de auteur de term ‘rederijker’ gebruikte zonder letterlijk uit de bronnen te citeren. Ik heb het zekere voor het onzekere genomen en neem alleen die gegevens over die uit de bron geciteerd wordt.

(9) Reynaert 1996, 38.

(10) Coigneau 1993, 106.

[p. 48]

Deze reconstructie is vervolgens vergeleken met de bevindingen van Van Boheemen en Van der Heijden voor wat betreft de Hollandse situatie. Ook daar werden de vier genoemde aspecten centraal gesteld.

Bij de vergelijking van de Zeeuwse met de Hollandse gegevens stuit men op het tweede probleem dat Brinkman noemde: als er al gegevens bewaard en gepubliceerd zijn, dan is de interpretatie ervan niet eenvoudig. Wanneer kan men spreken van een rederijkerskamer? Hoe liggen de verhoudingen met broederschappen, schutterijen en andere rederijkerskamers? Dergelijke vragen zijn eerder gesteld door andere onderzoekers, zoals Brinkman (naar aanleiding van Leidse rederijkers), Coigneau (naar aanleiding van Delftse rederijkers) en Vandecasteele (naar aanleiding van Haagse rederijkers).⁽¹¹⁾ Ook hun overwegingen worden in de reconstructie van het ontstaanspatroon betrokken. Rest nog te zeggen dat nader archiefonderzoek, vooral voor Zeeland, de in deze bijdrage gepresenteerde visie zal kunnen aanvullen en mogelijk bijstellen.⁽¹²⁾

(11) Brinkman 1997, 81-88; Coigneau 1982-1983, 308; Vandecasteele 1985-1986.

(12) Zulk onderzoek wordt verricht door de historicus Arjan van Dixhoorn, werkzaam aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij brengt gegevens over de Noord-Nederlandse rederijkerij in kaart in het kader van het Vlaams-Nederlandse samenwerkingsproject ‘Rederijkers: conformisten en rebellen’.

Rederijkers in Zeeland vóór 1500

Er zijn volgens de secundaire literatuur vier Zeeuwse plaatsen waar in de vijftiende eeuw rederijkers actief waren: Middelburg, Veere, Goes en Reimerswaal. De Middelburgse kamer ‘Het bloemken Jesse’ zou reeds in 1430 opgericht zijn. De kamer in Reimerswaal is volgens Meertens mogelijk rond 1469 gesticht, tegelijk met die van Goes.⁽¹³⁾ De eerste vermelding van rederijkers in Veere dateert uit 1494, als spelers uit die plaats optreden bij een processie in Middelburg.

Als men de in de inleiding genoemde criteria toepast, valt er op deze gegevens het een en ander af te dingen. Om te beginnen is het beeld vertroebeld door overlevering en gissingen. Het jaartal 1430 wordt keer op keer genoemd als stichtingsjaar van de Middelburgse kamer, zonder dat daarvoor (nog) bewijzen bestaan. Meertens schrijft: ‘(...) indien we de overlevering mogen geloven, die haar

(13) Meertens 1943, 107 en 111.

[p. 49]

oprichting in 1430 stelt, is deze kamer tegelijk de oudste uit de Noordelijke Nederlanden’. Hij voegt daaraan toe dat de kamer ‘waarschijnlijk’ gesticht is door geestelijken uit Brabant en Vlaanderen.⁽¹⁴⁾ Anderen zien in de aanwezigheid van een tableau vivant van ‘de boom van Jesse’ bij processies in Brugge in 1440 en in Middelburg in 1444 een teken dat de Middelburgse kamer zou bestaan.⁽¹⁵⁾ De boom van Jesse is een allegorische voorstelling van de stamboom van Christus: Jesse of Isaï, de vader van David, wordt liggend voorgesteld, terwijl uit zijn zij een boom groeit met op de takken de voorouders van Christus. Nu is het wel zo dat de Middelburgse kamer de naam ‘Het bloemken Jesse’ droeg en dat zij de boom van Jesse had afgebeeld op haar blazoen, maar met deze attributen wordt ze pas in de zestiende eeuw bekend. In de tweede plaats verschilt de afbeelding op het Middelburgse blazoen sterk van de voorstelling van de boom van Jesse in de genoemde tableaux vivants.⁽¹⁶⁾ Het belangrijkste argument echter om niet in elke boom van Jesse een teken van de Middelburgse kamer te zien, is wel het feit dat deze voorstelling een wijdverbreid begrip in de vijftiende en zestiende eeuw was, toen de Heilige Familie (vooral Maria, Jezus en Anna) in toenemende mate vereerd werd.⁽¹⁷⁾ Waarschijnlijk zoekt de Middelburgse kamer op den duur aansluiting bij een al langer populair religieus beeld.

De inperking tot controleerbare gegevens heeft niet alleen gevolgen voor de stand van zaken wat betreft Middelburg, maar ook voor die van de kamers in Reimerswaal en Goes. Dat de kamers aldaar in

(14) Meertens 1943, 71 en 75. Zie ook Zeeuwsch Jaarboekje 1858, 3 en Zeelands Chronyk Almanach 1786, 1017-1018.

(15) Zie voor Brugge 1440: Lambrechtsen van Ritthem 1819, 132-137, De Man 1917, 3 en Meertens 1943, 132, noot 44. Zie voor Middelburg 1444: Meertens 1943, 77 en Kesteloo 1881, 215.

(16) Het in Brugge vertoonde tableau bestond uit een liggend persoon, met uit hem groeiend een grote boom met op elke tak een klein kind in het wit geldeed en gekroond, en Maria in het midden, niet het opschrift: ‘Dits dye roede van Yesse’ (Meertens 1943, 132, noot 44). Het oudste nog bekende exemplaar van het Middelburgse blazoen dateert uit 1589 (Meertens 1943, plaat III en noot 80 op p.134-135), en geeft een andere voorstelling: Uit de buik van de liggende Jesse ontspruiten drie takken. Op elke tak zit een figuur: op de twee zijtakken zitten volgens Meertens Anna met een boek en Maria met een harp en op de middelste tak zit (volgens Meertens) Christus met een wereldbol (rijksappel) in de hand. Onder de middelste figuur is op een banderol de zinspreuk van de kamer weergegeven (‘In minnen groeyende’), en op de rand van het blazoen staat ‘wt de wortel van Jesse zal een struixken ryse en daer op een bloome waerdich om pryse, 1589’ (transcriptie van Meertens). Zie ook De Man 1917, 5-7.

(17) Zie De Man 1917, 8; Slootmans 1946, 14; Male 1949, 217; Brandenburg 1980; Van Boheemen en Van der Heijden 1982, 11-12; Scherft 1992; Brandenbarg e.a. 1992.

[p. 50]

1469 opgericht zouden zijn, is een aanname van Meertens op basis van het feit dat in dat jaar het voetbooggilde in Goes heropgericht is.⁽¹⁸⁾ Over activiteiten van rederijkers in dat jaar zijn echter geen gegevens overgeleverd, noch voor Goes, noch voor Reimerswaal.

De terminologische afbakening zorgt voor een nadere inperking van de gegevens. Het feit dat lieden uit Middelburg in 1445, 1464 en 1466 in Veere esbatementen opvoerden, wil nog niet zeggen dat er een rederijkerskamer in Middelburg was.⁽¹⁹⁾ Evenmin duidt het optreden van sprooksprekers in Middelburg in 1450 en 1469 op het bestaan van een kamer.⁽²⁰⁾ Pas in 1480 is voor de eerste maal in de stadsrekeningen letterlijk sprake van ‘rethorike’, wat overigens nog steeds de eerste keer in Zeeland is.⁽²¹⁾ Ook in Reimerswaal moet de datering van de eerste rederijkers worden opgeschoven. Vóór 1483 is er daar namelijk nog geen sprake van rederijkers, maar van ‘gezellen’ (1471) en ‘batementers’ (1474 en 1476/77).⁽²²⁾ De lieden uit Goes die in 1473 een bezoek brengen aan Hulst om daar esbatementen op te voeren bij de ommegang, worden aangeduid als de ‘ghesellen van der Goes’.⁽²³⁾ In 1475 zouden rederijkers uit Goes esbatementen hebben opgevoerd bij de processie in Bergen op Zoom, maar omdat Meertens geen letterlijk citaat uit de Bergense stadsrekening geeft, is het niet duidelijk of het hier ‘gezellen’ of inderdaad rederijkers betreft.⁽²⁴⁾ Zelfs de twee wedstrijden die in Goes georganiseerd zijn, in 1475 en in of voor 1481, vormen geen bewijs voor het bestaan van rederijkers in Goes. Beide wedstrijden zijn alleen bekend dankzij de stadsrekeningen van bezoekende rederijkers, respectievelijk uit Hulst en uit Leuven⁽²⁵⁾. Het staat echter niet vast dat het hier door rederijkers georganiseerde wedstrijden betreft. Het zouden schutterswedstrijden geweest kunnen zijn waarbij rederijkers van elders

(18) Meertens 1943, 107 en 111.

(19) Meertens 1943, 77, 98 en 132 (noot 46).

(20) In Zeelands Chronyk Almanach 1786, 1018 en het Zeeuwsch Jaarboekje 1858, 4 meent men dat onder sprooksprekers in de vijftiende eeuw rederijkers verstaan werden.

(21) Meertens 1943, 77 en Kesteloo 1885, 63 (105)- 64 (106).

(22) Meertens 1943, 98 en 112. Zie ook Slootmans 1946, 24, noot 1.

(23) Brand 1960-1961, 89.

(24) Meertens 1943, 107.

(25) Zie voor Hulst 1475: Brand 1960-1961, 101: ‘Item betaelt ende toegheleyt den ghesellen vanden Retorycke van dese stede te huerlieder coste waert omme te treckene ter goes om secker prijs die daer te winnene was ... 20 s.gr.’. Zie voor Leuven 1480: Van Even 1859-1860, 56. In Leuven twist het rederijkersgezelschap met een particulier om zes zilveren lepels ‘den vorscreven gemeynder Geselscap toebehoirende, die zy ter Goux, met pryse gewonnen hadden’.

[p. 51]

toneelvoorstellingen verzorgden.⁽²⁶⁾ Pas in 1493/1494 worden de rederijkers uit Goes genoemd. Voor Veere geldt het bezwaar dat er in de secundaire literatuur geen exacte citaten gegeven worden. Volgens Meertens en Kesteloo, die beiden de stadsrekeningen parafraseren, traden er in 1494 en 1495 rederijkers uit Veere in Middelburg op ter gelegenheid van ommegangsdag. Het is echter niet volledig zeker of er inderdaad sprake is van rederijkers of van andersoortige toneelspelers. Dit is een reden om Veere verder buiten beschouwing te laten.⁽²⁷⁾

Na deze inperkingen blijft het materiaal over dat wèl met zekerheid betrekking heeft op Zeeuwse rederijkers voor 1500. Al dit materiaal blijkt uit de laatste twee decennia van de vijftiende eeuw te stammen. Al is er minder overgeleverd dan aanvankelijk het geval leek, toch maken deze gegevens een tentatieve reconstructie mogelijk. Bij deze reconstructie worden vier aspecten beschouwd: de activiteiten die de kamers ontplooien, de manier waarop de kamers aangeduid worden, de relatie met andere verenigingsvormen, zoals broederschappen, en de relatie tussen de kamers onderling.

(26) Zie ook Brand 1960-1961, 101: ‘Nu is het niet bekend of we hier te doen hebben met een rederijkerslandjuweel of met een schietspel, waar de rederijkers hun medewerking aan verleenden. Toch zien we uit het geciteerde archiefstuk, dat er prijs te winnen was, wat bij de oudste schietspelen met rederijkers medewerking niet zonder meer het geval was. Wellicht stuiten we hier op een tussenvorm, waar we overigens niets van weten’.

(27) Kesteloo 1885, 49 (91): ‘In 1495 kregen de gezellen van rethorika van Veere 12 poortkannen wijn, omdat zij hier met hun wagenspel kwamen spelen, ten ommegang’. De oudste bronnen waarin daadwerkelijk over Veerse rederijkers gesproken wordt, dateren uit 1530. Wel gaat het daarin om een fusie tussen twee kamers, de Missus Scholieren en Sint Anna's kinderen, die natuurlijk al voor die tijd bestaan moeten hebben. Het is echter niet bekend wanneer deze kamers gesticht zijn. Zie Commissie Zelandia Illustrata 1991.

Activiteiten

Als gezegd worden de Middelburgse rederijkers als eerste in Zeeland in de stadsrekeningen genoemd, in 1480. Ze houden zich dan bezig met toneel: de loods waar de speelwagens in staan, wordt hersteld, de koster van de Westmonsterkerk verft en stoffeert een speelwagen en er is sprake van de ‘toren van de Rethorike’⁽²⁸⁾. In 1483

(28) Het is niet duidelijk of de toren een rekwisiet is of een aanduiding van de plaats waar de rederijkers bijeenkwamen.

[p. 52]

worden ze opnieuw in de stadsrekeningen genoemd, nu vanwege een maaltijd die ze met leden van het stadsbestuur genuttigd hebben.⁽²⁹⁾ Toneelspelen blijkt nog steeds een belangrijke activiteit, want in hetzelfde jaar laten ze op kosten van het stadsbestuur rond vastenavond de ‘batementswagen’ vervoeren en twee wielen ervan herstellen.⁽³⁰⁾ In 1484 krijgt de Middelburgse kamer statuten. Hierin zijn diverse bepalingen opgenomen over het instuderen en opvoeren van toneelstukken: de praktijk wordt vastgelegd. Het repertoire blijkt zowel ‘batementen’ (esbatementen) als ‘staende spelen’ (zinnespelen) te omvatten.⁽³¹⁾ Hiervoor gelden regels die ook in andere kamers gebruikelijk waren: de leden moeten de rol spelen die hun wordt toebedeeld; men mag de kosten van opvoeringen die men op eigen initiatief organiseert niet verhalen op de kamer; van opvoeringen die door de kamer georganiseerd worden, worden de kosten omgeslagen over het hele gezelschap; spelers dienen aanwezig te zijn bij de opvoeringen en de repetities.⁽³²⁾ Naast de toneelopvoeringen ontplooit de kamer ook andere activiteiten. Ze viert jaarlijks het gildefeest op de zondag na Sint Annadag (26 juli). Bij deze gelegenheid, of als er een nieuwe deken gekozen is, moet de deken verantwoording afleggen van financiële transacties.⁽³³⁾ Op ‘den Ommeganckdach’ gaat het gezelschap offeren, zoals andere gilden ook doen.⁽³⁴⁾ Elke zondag wordt er vergaderd op de kamer.⁽³⁵⁾ Nadat de kamer op deze wijze geïnstitutionaliseerd is, volgt er een lacune van negen jaar in de overgeleverde gegevens. Pas in 1493 worden de Middelburgse rederijkers weer in de stadsrekeningen vermeld in verband met een bezoek aan het stadhuis op ‘dertienavond’ (Driekoningen). In hetzelfde jaar krijgt Willem Treurniet, leider van de kamer, stof ‘om daarmede met der stede livreie gekleed te zijn’. Ook de zot krijgt kleren en kousen. Pieter de Schilder stoffeert en verft de wagen. In 1494 voeren ze een spel van zinne op, waarvoor het stadsbestuur ze beloont met wijn. In 1495 wordt de wagen opnieuw bekleed en geschilderd.⁽³⁶⁾

(29) Kesteloo 1885, 63 (105): ‘“De gezellen van Rethorike”, die in 1483, met eenigen van de Wet, in den Liebaard vergaderd waren, kregen een maaltijd’.

(30) Kesreloo 1885, 63 (105).

(31) Mak 1959, s.v. ‘staen’ en ‘zin’.

(32) Unger 1923, 139, bepalingen 15, 16, 19, 20 en 21.

(33) Unger 1923, 138, bepaling 4 en 5.

(34) Unger 1923, 138, bepaling 12.

(35) Unger 1923, 138-139, bepaling 13.

(36) Kesteloo 1885, 63 (105)-64 (106); Meertens 1943, 133.

[p. 53]

De rederijkers uit Reimerswaal worden voor het eerst genoemd in 1483, als ze deelnemen aan een processie in Bergen op Zoom. Een jaar later krijgen de Reimerswaalse rederijkers, net als de Middelburgse, statuten. Zij houden voortaan hun gildefeest op ‘Onser Liever Vrouwen dach Assumpcio’: Maria Tenhemelopneming (15 augustus).⁽³⁷⁾ De bepalingen komen verder grotendeels overeen met die in de Middelburgse statuten.⁽³⁸⁾ Ook in Reimerswaal moet de deken rekenschap geven van zijn beleid als er een nieuwe deken benoemd wordt en na het gildefeest.⁽³⁹⁾ En ook in Reimerswaal gaat het hele gezelschap offeren ‘des Meydaechs, als men Onse Lieve Vrouwe ommedragen sal’.⁽⁴⁰⁾ Iedere zondag vergadert het Reimerswaalse gezelschap.⁽⁴¹⁾ Over de toneelopvoeringen wordt eveneens hetzelfde opgemerkt als in het Middelburgse statuut.⁽⁴²⁾ Opvallend is dat net als bij de Middelburgse rederijkers ook in Reimerswaal een lacune in de gegevens optreedt na hun officiële erkenning. Pas in 1494 worden de rederijkers uit Reimerswaal weer genoemd, als ze in Middelburg optreden ter gelegenheid van ommegangsdag.⁽⁴³⁾ In 1496 nemen ze als enige kamer uit Zeeland deel aan de wedstrijd in Antwerpen, waar ze in verhouding tamelijk veel prijzen verkrijgen.⁽⁴⁴⁾

De rederijkers van Goes zijn pas laat in de vijftiende eeuw te traceren. In 1493/94 voeren ze esbatementen op in Axel ter gelegenheid van een processie aldaar.⁽⁴⁵⁾ Dit jaartal komt overeen met de jaren waarin de rederijkers van Middelburg en Reimerswaal opnieuw genoemd worden in de stadsrekeningen.

(37) Fruin 1905, 16-17, bepaling 4.

(38) Zie hieronder.

(39) Fruin 1905, 17, bepaling 5.

(40) Fruin 1905, 17, bepaling 12.

(41) Fruin 1905, 18, bepaling 13.

(42) Fruin 1905, 18-19, bepalingen 15, 16, 20, 21 en 22.

(43) Meertens 1943, 112.

(44) De rederijkers uit Reimerswaal wonnen de tweede prijs voor de proloog, een eerste prijs voor het refrein, de tweede prijs voor het esbatement en de tweede prijs voor het mooist inkomen te water. En dat bij een totaal van achtentwintig deelnemers! (Waterschoot 1980-1981, 54-56). Zie verder voor deze wedstrijd Van Autenboer 1978-1979 en Vandecasteele 1985-1986b.

(45) Meertens 1943, 124.

Omschrijving van het gezelschap

De Middelburgse rederijkers worden vóór hun erkenning aangeduid als ‘Rethorike’ en ‘Rhetorica’ (1480) en ‘de gezellen van

[p. 54]

Rethorike’ (1483). Pas in de statuten van 1484 krijgt het Middelburgse gezelschap een nadere aanduiding: ‘den gemeenen gezellen van der rethorycke binnen Middelburch, van Sinte Anna genaemt’. De leden van Sint Anna beelden een ‘rol’ op het blazoen af.⁽⁴⁶⁾ Met ‘rol’ wordt een banderol of lint bedoeld, meestal met het devies van de kamer erop. Een dergelijk lint met de tekst ‘in minnen groeyende’ (het devies van ‘Het bloemken Jesse’) is nog te vinden op een Middelburgse gevelsteen, die afkomstig is van het oorspronkelijke rederijkerszaaltje maar nu in een ander pand is ingemetseld.⁽⁴⁷⁾ De naam ‘Het Bloemken Jesse’ wordt in de vijftiende eeuw nog niet gebruikt. Het is wel waarschijnlijk dat het om hetzelfde gezelschap gaat, want ook ‘Het Bloemken Jesse’ had Anna als patrones.

De rederijkers uit Reimerswaal worden vóór hun erkenning aangeduid als ‘die van de rethorike’ uit Reimerswaal (1483).⁽⁴⁸⁾ Het jaar daarop, in 1484, worden de Reimerswaalse rederijkers in hun statuten omschreven als ‘den gemeenen gesellen van der rethorijcke binnen Reymerzwale, van der Gentylen genaempt’. Over de betekenis van de naam ‘Gentylen’ bestaat verwarring. Volgens Meertens betekent het ‘edelen’.⁽⁴⁹⁾ Mak geeft in zijn Rhetoricaal Glossarium onder ‘jentyle’ echter als betekenis ‘naam van een onbekende bloem’. Deze betekenis past in ieder geval beter dan die van ‘edelen’ in de traditie om rederijkerskamers naar bloemen te noemen.⁽⁵⁰⁾ Mak verwijst naar het lemma ‘jentiel’ in het WNT, waarin een citaat uit het werk van Cornelis Everaert gegeven wordt, die de ‘jentyle’ noemt in een opsomming van bloemen.⁽⁵¹⁾ Iets meer informatie biedt een gedicht van Eduard de Dene voor de Brugse rederijkerskamer De Drie Santinnen.⁽⁵²⁾ Hierin vergelijkt De Dene de drie heiligen met een bloem: Catharina met een witte lelie, Maria Magdalena met een rode roos en Barbara met een ‘gentyle’. Uit dit gedicht blijkt dat het een geurige bloem is met ‘een dexels van fyn wit papierken’. De drie heiligen zijn met hun bloemen afgebeeld op het blazoen van De Drie

(46) Unger 1923, 138, bepaling 6: ‘Item, soe sal een ygelick gildebroeder een palore doen maken van eene tabbaert (...) mitter divisen van der rol’.

(47) Beimers 1986.

(48) Al eerder, in 1474/1475, bezochten toneelspelers uit Reimerswaal Bergen op Zoom, maar toen werden ze nog niet aangeduid als rederijkers, maar als ‘batementers’. Zie Meertens 1943, 112 en de noten 276 en 278 op p. 150 aldaar. Zie ook Slootmans 1946, 24, noot 1 voor hetzelfde gegeven in de jaren 1476-1477.

(49) Meertens 1943, 111.

(50) Coigneau 1982/83, 308-309; Moser 1998, 147.

(51) Mak 1959, 223.

(52) De Dene 1975, p. 104-105. Deze vindplaats van het woord ‘gentyle’ wordt niet door Mak en het WNT vermeld.

[p. 55]

Santinnen, maar de bloem die met Barbara correspondeert, is ook daar moeilijk thuis te brengen.⁽⁵³⁾ Het zou een korenbloem kunnen zijn, hetgeen overeenstemt met de latere naam van de Reimerswaalse kamer: ‘De Drie Korenbloemkens’.⁽⁵⁴⁾ Anderzijds is ‘gentyle’ misschien terug te voeren op ‘gent’, dat volgens het Woordenboek der Zeeuwse dialecten ‘brem’ kan betekenen, naar het Franse ‘genet’.⁽⁵⁵⁾ Een en ander kan helaas niet getoetst worden aan het blazoen van de Reimerswaalse kamer, dat bij mijn weten niet is overgeleverd. Het enige dat daarover bekend is, is dat de leden volgens de statuten een ‘gentyle’ op hun kledij moesten afbeelden.⁽⁵⁶⁾ Bij de wedstrijd in Antwerpen in 1496 wordt de naam ‘Gentyle’ niet genoemd; daar worden de Reimerswaalse rederijkers aangeduid als ‘die van Remerswale huyt Zeelant’.⁽⁵⁷⁾

De rederijkers van Goes worden bij hun eerste en enige vermelding in de vijftiende eeuw (1493/1494) aangeduid als ‘de ghesellen van retorijck van die stede van Goes’. De naamsontwikkeling van de Middelburgse en de Reimerswaalse kamer in aanmerking genomen, zou dat kunnen betekenen dat die van Goes een stuk jonger is. Pas later wordt een kamer in Goes bekend onder de naam Nardusbloem.

(53) Afgedrukt in Van Duyse 1845, tegenover p. 453.

(54) Meertens twijfelde nog over de vraag of ‘De Gentyle’ een voorloper van ‘De Drie Korenbloemkens’ is, of dat het om twee verschillende kamers gaat (Meertens 1943, 150, noot 274).

(55) Ghijsen 1974, p. 270.

(56) Fruin 1905, 17, bepaling 6: ‘Item soe sal een yegelijc gildebroeder een paloer doen maken van eenen tabbaert (...) mitter duusen [lees: divisen] van der Gentyle (...)’.

(57) Waterschoot 1980-1981, 61-62. Ook in de prijslijsten die Waterschoot publiceert, wordt de naam van de kamer niet genoemd, maar slechts ‘die van Remeswale’ (p.67).

Relatie met andere verenigingsvormen

Meertens suggereerde dat de geestelijkheid de hand zou hebben gehad in de oprichting van de Middelburgse kamer.⁽⁵⁸⁾ Hier zijn alleen maar zijdelingse aanwijzingen voor. In 1480 is het de koster van de Westmonsterkerk die de wagen van de kamer stoffeert en verft. In 1493 wordt dit door Pieter de Schilder gedaan.⁽⁵⁹⁾ Er wordt in de statuten rekening gehouden met eventuele priesters in het gezelschap (zij worden vrijgesteld van het dragen van het gildekleed en van het opvoeren van toneelstukken), maar uit de bepaling blijkt niet of

(58) Meertens 1943, 71 en 75.

(59) Kesteloo 1885, 63 (105).

[p. 56]

priesters een vast aandeel in het ledental vormen.⁽⁶⁰⁾ In hetzelfde jaar als waarin de kamer van Middelburg haar statuten kreeg, blijken er onregelmatigheden voor te vallen onder de Middelburgse geestelijken.⁽⁶¹⁾ Zou die onrust te maken hebben met de erkenning van de rederijkerskamer? Er lijken ook banden te bestaan tussen de schutters en de Middelburgse rederijkers. De wagens van de kamer staan in 1480 in een loods in de ‘amerij’, en het ‘amerijhuisje’ blijkt in 1490 in het hof van de handboogschutters te staan.⁽⁶²⁾

Voor Reimerswaal is een band met een broederschap nog moeilijker vast te stellen. De bepaling omtrent priesters in het gezelschap zoals die in de Middelburgse statuten staat, komt ook voor in de Reimerswaalse.⁽⁶³⁾ De enige mogelijke aanwijzing voor een relatie met de geestelijkheid is het feit dat in 1492 door de pastoor van Reimerswaal de broederschap van de Zeven Weeën werd opgericht. Deze broederschap maakte veel gebruik van toneel als propagandamiddel en kan in Leiden, Brussel, Mechelen en Aalst gerelateerd worden aan rederijkersactiviteiten.⁽⁶⁴⁾ Het is onbekend of dat ook in Reimerswaal zelf het geval was. Wel is het treffend dat er twee jaar na de oprichting van de broederschap hernieuwde activiteiten van de Reimerswaalse rederijkers waarneembaar zijn.

(60) Unger 1923, 138, bepaling 7: ‘Soe wes priesters oft wethouders, die in dit voirscr. gilde waren, daer zullen deken ende gezwoeren mede mogen despenseren van zekere poincten, dier instaen als van der palloren te dragen ende van te spelen’.

(61) Kesteloo 1885, 51 (93): ‘In 1484 werd de secretaris naar Utrecht gezonden, om mijne heeren te adverteeren van zekere rebelligheden, die dagelijks gebeurden binnen Middelburg van de geestelijke personen’.

(62) Kesteloo 1885, 62 (104). Het Middelnederlandsch Woordenboek geeft bij ‘amerie’: keuring of ijk van vaten (MNW dl.I, kol. 395-396).

(63) Fruin 1905, 17, bepaling 7.

(64) Brinkman 1997, 86.

Onderlinge relaties

Het is van belang stil te staan bij de officiële erkenning van de Middelburgse en de Reimerswaalse kamer. De statuten van beide kamers zijn niet alleen op dezelfde dag uitgevaardigd, op negen januari 1484, maar ze zijn bovendien nagenoeg gelijkluidend.⁽⁶⁵⁾ Meertens merkt op dat er een zo volkomen overeenkomst tussen

(65) Zie voor een uitgave van het Middelburgse statuut Unger 1923, 137-140 en voor een uitgave van het Reimerswaalse statuut Fruin 1905, 15-20. Ook het Zeeuwsch Jaarboekje 1858, 5-10 bevat een afschrift van het Middelburgse statuut, maar dat is van slechte kwaliteit.

[p. 57]

beide documenten bestaat, dat ‘eenzelfde persoon de beide ordonnanties moet hebben opgesteld, ofwel de Reimerswaalse naar de Middelburgse gekopieerd is’.⁽⁶⁶⁾ Inderdaad komen de teksten sterk overeen. Beide documenten worden opgesteld om de kamers in de gelegenheid te stellen, meer leden te ontvangen.⁽⁶⁷⁾ Hoe meer leden immers, hoe minder men kon vertrouwen op stilzwijgende afspraken over contributie en andere verplichtingen. In beide plaatsen wordt dus een verschijnsel, dat reeds bestond, geïnstitutionaliseerd om de formele zaken soepel te laten verlopen. Tegelijkertijd maakt zo'n statuut het makkelijker voor de overheid om greep te krijgen op een groeiende vereniging. De statuten bevatten de gebruikelijke bepalingen, in gelijkluidende bewoordingen, over de aanmelding en toelatingsprocedure, de contributie, de kledij, de interne discipline en rechtspraak, het gildefeest, de activiteiten op ommegangsdag en het instuderen en opvoeren van toneelstukken. Sommige van die bepalingen zijn in het voorgaande al genoemd.

De precieze verhouding tussen de teksten is echter moeilijk vast te stellen. Er zijn naast de vele overeenkomsten ook verschillen, niet alleen in de gegevens die de identiteit van het gezelschap bepalen (de naam, het blazoen en de feestdag), maar ook in de spelling en de formulering. Als voorbeeld kan dienen: ‘op den Ommeganckdach’ (Middelburg) en ‘des Meydaechs, als men Onse Lieve Vrouwe ommedragen sal’ (Reimerswaal).⁽⁶⁸⁾ Dit maakt het onaannemelijk dat eenzelfde persoon beide teksten zou hebben op- of overgeschreven. Ook is er een verschil in contributie: in Reimerswaal is een nieuw lid 16 groten kwijt, in Middelburg de helft van dat bedrag.⁽⁶⁹⁾ Het Reimerswaalse statuut heeft twee bepalingen meer dan dat van Middelburg.⁽⁷⁰⁾ Het Reimerswaalse document is ondertekend door

(66) Meertens 1943, 132, noot 39. Ook merkt Meertens op, dat het Middelburgse reglement naar een Vlaams of Brabants voorbeeld gemodelleerd zal zijn, maar dat niet uit te maken valt welk reglement (Meertens 1943, 76).

(67) ‘Wy bailiu, borgmeesters ende scepenen der stede van Reymerzwale doen condt (...) dat wy (...) consenteren den gemeenen gesellen van der rethorijcke binnen Reymerzwale, van der Genrylen genaempt, die wy daer yersr toe geordineert ende gestelt hebben, ende den deken mit den gezworen voert bevel gegeven hebben om meer gesellen tonfangene, die tgilde begerende zijn, een willecoere ende ordinancie, waermede dar sy haer rethorijcke houden ende hantieren sullen (...)’ (Fruin 1905, 15).

(68) Vergelijk bepaling 12 bij Unger 1923, 138 en bij Fruin 1905, 17.

(69) Alle andere bedragen, zoals boetes, stemmen wel overeen tussen de Reimerswaalse en de Middelburgse kamer.

(70) Fruin 1905, 19, bepalingen 23 en 24: ‘Item soe sal men in dit voerscreven gilde dingen mir eenen pande van eenen groten; Item soe wye gezworen wederzeyt in gebannender vierscharen, die sal verbueren vijff groten, ende buyten gebannen vierscaren drie groten’.

[p. 58]

‘Jo. Jan Jacopsz.’; bij het afschrift dat Unger van het Middelburgse document maakte, ontbreekt een ondertekening.

Meertens leek uit te sluiten dat het Reimerswaalse document als basis heeft gediend voor het Middelburgse, maar het is de vraag of dit niet juist het geval is geweest. Het verschil van twee bepalingen kan betekenen dat een Middelburgse afschrijver zich vergiste en twee bepalingen heeft weggelaten.⁽⁷¹⁾ Het zou ook zo kunnen zijn dat de Reimerswaalse kamer deze twee bepalingen heeft toegevoegd, hoewel dat minder waarschijnlijk is. Met de hoogte van de contributie sluiten de Reimerswaalse statuten beter aan bij bestaande gebruiken. Wie in 1448 lid wilde worden van de Fonteine, betaalde immers ook 16 groten.⁽⁷²⁾ Dan is er nog een zinsnede aan het begin van de statuten. Bij Reimerswaal schrijven de stadsbestuurders: ‘Wy [...] consenteren den gemeenen gesellen van der retorijcke binnen Reymerzwale, van der Gentylen genaempt, die wy daer yerst [cursivering van mij, NM] toe geordineert ende gestelt hebben [...]’. Bij Middelburg ontbreekt het woord ‘yerst’. Zouden de Reimerswaalse rederijkers dan toch als eersten een statuut gekregen hebben?⁽⁷³⁾

Ook buiten de statuten kunnen argumenten gevonden worden voor het feit dat Reimerswaal op rederijkersgebied voorrang had op Middelburg. Als men het toneelleven in Zeeland vóór de rederijkers in ogenschouw neemt, blijkt dat de contacten van Middelburg met andere steden op toneelgebied zich beperkten tot Veere, terwijl Reimerswaalse spelers in Veere en Bergen op Zoom kwamen. Er zijn drie bezoeken aan Bergen op Zoom in de jaren voordat de kamer erkend werd: in 1474, 1476/77 en 1483.⁽⁷⁴⁾ De Reimerswaalse rederijkers ontplooien bovendien meer initiatieven dan die van Middelburg: ze sturen als enigen in Zeeland afgevaardigden naar de Antwerpse wedstrijd in 1496 en organiseren in 1507 de eerste rederijkerswedstrijd in Zeeland.

(71) Het verschil is niet aan Unger te wijten, want ook het afschrift in het Zeeuwsch Jaarboekje 1858 mist deze twee bepalingen.

(72) Van Elslander 1948-1949, 18.

(73) ‘Eerst’ kan volgens het Middelnederlandsch Woordenboek betekenen: ‘vroeget’, ‘in de eerste plaats’, ‘het eerst’ en ‘voor het eerst’ (MNW dl. 2, kol. 571-572).

(74) Meertens 1943, 77, 98 en 112.

[p. 59]

Conclusie met betrekking tot de Zeeuwse rederijkers

De belangrijkste activiteit van de vroege Zeeuwse rederijkers die in de stadsrekeningen genoemd wordt, is het opvoeren van toneelstukken. Dit blijkt uit het bestaan van een speelwagen, maar ook uit concrete opvoeringen, in de eigen plaats of elders. Naast het opvoeren van toneelstukken wordt het nuttigen van een maaltijd en het vieren van kerkelijke feestdagen en gildedagen in de rekeningen genoemd. Ook nemen de Zeeuwse rederijkers deel aan processies. Voor alle besproken kamers geldt dat er een lacune in de gegevens is van 1484 tot 1493. Het is niet duidelijk hoe deze lacune verklaard kan worden.

In de ontwikkeling van de naam van een nieuwe rederijkerskamer blijkt een patroon te zitten. De bestudeerde Zeeuwse kamers zijn een aantal jaren actief zonder geïnstitutionaliseerd te zijn. In die periode worden ze met de algemene naam ‘rethorike’ (in allerlei spellingsvarianten) aangeduid. Als ze dan geïnstitutionaliseerd worden en statuten krijgen, krijgen ze tevens een nadere omschrijving. Deze naam is echter nog niet de naam waarmee ze in de zestiende eeuw bekend zullen worden, maar een aanduiding van hun devies of beschermheilige.

Er zijn slechts zijdelingse argumenten voor een relatie met broederschappen, maar deze relatie moet niet worden uitgesloten. In ieder geval zijn er wel onderlinge contacten tussen kamers waarneembaar, in het bijzonder tussen de kamer van Middelburg en die van Reimerswaal, zoals beider statuten uitwijzen. De Zeeuwse hoofdstad moet niet automatisch beschouwd worden als de plaats waar het eerst in Zeeland rederijkers actief waren. Wellicht deed via Reimerswaal de geïnstitutionaliseerde rederijkerij in Zeeland haar intrede, een weg die ook geografisch meer voor de hand ligt. Het feit dat Reimerswaal na een reeks vloedgolven en oorlogshandelingen in de zestiende eeuw rond 1630 definitief leegliep en van de kaart verdween is overigens tekenend voor de lacunes in het onderzoek naar de vroegste Zeeuwse rederijkers.

De voorlopige reconstructie van het ontstaanspatroon van rederijkerskamers, zoals die hierboven aan de hand van de Zeeuwse situatie gemaakt is, zal nu getoetst worden aan het volgende overzicht van de vroegste geschiedenis van Hollandse rederijkers.

[p. 60]

Rederijkers in Holland vóór 1500

Volgens Van Boheemen en Van der Heijden waren er vóór 1500 in de volgende Hollandse plaatsen rederijkers actief: Rotterdam (1484), Dordrecht (1485), Delft (1487), Leiden (1493), Amsterdam (1493), Den Haag (1494) en Gouda (1497).⁽⁷⁵⁾ Deze informatie komt niet helemaal overeen met die in het Retoricaal Memoriaal. Daarin wordt de eerste vermelding van rederijkers in Dordrecht op 1460 gesteld.⁽⁷⁶⁾ Als de informatie over de aanwezigheid van rederijkers in Dordrecht in 1460 klopt, is Dordrecht verreweg de eerste plaats waar rederijkers in de stadsrekeningen genoemd worden. Dit is niet alleen vreemd omdat de overige kamers in Holland, net als in Zeeland, pas in de laatste twee decennia van de vijftiende eeuw in de stadsrekeningen aangetroffen worden. Het is ook vreemd omdat de eerstvolgende vermelding van Dordtse rederijkers pas vijfentwintig jaar later is, in 1485. Een andere inconsequentie ten opzichte van het Retoricaal Memoriaal betreft de plaats Goedereede, die volgens de opgave van Van Boheemen pas in 1505 rederijkers zou kennen.⁽⁷⁷⁾ In het Retoricaal Memoriaal wordt echter voor Goedereede een post geciteerd uit 1498.⁽⁷⁸⁾

In hoeverre beantwoorden de gegevens over Holland aan het beeld dat hiervóór met betrekking tot Zeeland geschetst is? Wederom wordt gekeken naar de eerste activiteiten van rederijkersgezelschappen, de ontwikkeling van de naamgeving van de kamers, de verhouding met andere gezelschapsvormen en de contacten tussen kamers onderling.

(75) Van Boheemen en Van der Heijden 1999, 183.

(76) Ret. Mem. 220 en 222: In 1460 zouden de rederijkers een bedrag betaald krijgen voor hun feest op de maandag na Driekoningen en in hetzelfde jaar spelen ze een spel van zinne op Sint Pontiaansdag (13 augustus). In het verleden zijn archiefposten uit 1560 in secundaire literatuur abusievelijk bij 1460 vermeld. Van Boheemen en Van der Heijden hebben enkele van deze posten in het jaar 1560 teruggevonden, maar deze kennelijk niet. De verwarring is er misschien toch de oorzaak van dat Dordrecht 1460 in het eerste overzicht (zie noot 75) niet genoemd wordt.

(77) Van Boheemen en Van der Heijden 1999. 183.

(78) Ret. Mem. 244.

Activiteiten van Hollandse rederijkers

De Rotterdamse rederijkers bezoeken Leiden in 1484; het is niet bekend wat ze daar precies doen.⁽⁷⁹⁾ In 1497 werken ze mee aan de

(79) Ret. Mem. 752. Ze worden genoemd in de Leidse archieven omdat ze wijn van het sradsbestuur krijgen.

[p. 61]

intocht van Philips de Schone. Evenals de leden van andere gilden krijgen zij toortsen te dragen en begeleiden ze Philips naar de kerk en naar zijn herberg.⁽⁸⁰⁾ De schaarste aan overgeleverde gegevens kan misleidend werken: Rotterdamse rederijkers hoeven niet minder actief geweest te zijn dan andere.

Van de Dordtse rederijkers zijn veel meer vermeldingen in de stadsrekeningen overgeleverd. Zij worden uitsluitend genoemd in verband met het vieren van feestdagen en het opvoeren van wagenspelen. Hun vaste feestdagen blijken de maandag na Driekoningen en Drievuldigheidsdag te zijn. Deze vieren ze in 1485, 1490 en 1496.⁽⁸¹⁾ In 1485 voeren ze tweemaal een wagenspel op, bij vastenavond en bij de Heilige Kruisprocessie.⁽⁸²⁾ In 1490 voeren ze vijf keer een wagenspel op, en in 1496 zes keer.⁽⁸³⁾

Archiefgegevens over Delftse rederijkers in de vijftiende eeuw zijn schaars, vanwege een brand in 1536.⁽⁸⁴⁾ Er is wel een kroniek van de Ursulakerk bewaard gebleven, waaruit blijkt dat de Delftse rederijkers in 1487 een broederschap van de Zoete Naam Jezus opgericht hebben.⁽⁸⁵⁾

De Leidse rederijkers zijn de eerste in Holland die een wedstrijd organiseren, en wel in 1493.⁽⁸⁶⁾ Brinkman schrijft dat voor de jaren 1489, 1490 en 1492 geen rekeningen bewaard gebleven zijn, en dat

(80) Ret. Mem. 752. Het feit dat rederijkers deel uitmaken van het ontvangstcomité schijnt uitzonderlijk te zijn. Volgens Smit gebeurde het later niet meer en kwam het elders niet voor (Smit 1995, 311).

(81) Ret. Mem. 222.

(82) Ret. Mem. 223. Eén van de drie daar genoemde posten heeft betrekking op een betaling aan een zekere ‘Claes Boyensz.’ in verband met de opvoering van een wagenspel (‘een speel, dat sy speelden’) bij de ommegang. Aangezien in de betalingen aan de Dordtse rederijkers tot nu toe altijd gewag gemaakt wordt van de term ‘rethorycke’, zou het in dit geval een particulier kunnen zijn, en niet een betaling aan de rederijkerskamer.

(83) Ret. Mem. 223-224. Van Boheemen en Van der Heijden noemen ook een post waarin gemeld wordt dat Adriaen Ockensz. een jaar huur heeft gekregen voor een pand waarin de spelen van de grote ommegang staan. Strikt genomen hoeft dit niet betrekking te hebben op rederijkers; er wordt in ieder geval niet expliciet naar ze verwezen in deze post. Dat is wel het geval in een volgende post, waarin gemeld wordt dat Jan Aertsz., een wagenspeler, een vergoeding kreeg voor het kopen van een wagen ‘tot behoef van de gesellen van der rethorycke’.

(84) Ret. Mem. 182.

(85) Ret. Mem. 184-185.

(86) Ret. Mem. 500; Brinkman 1997, 82-84. Uit de geschonken wijn leidt Brinkman af dat er mogelijk maximaal tien gezelschappen hebben deelgenomen. In verband met de organisatie van deze wedstrijd worden twee namen in de stadsrekeningen genoemd: die van Willem Jansz., de goudsmid die de prijzen maakre en een zekere ‘Jorijs van blijden zinnen’, die de behaalde prijzen in Brabant heeft afgeleverd. Dezelfde Joris krijgt ook andere onkosten vergoed die hij voor de wedstrijd gemaakt heeft. Volgens Brinkman was hij de organisator van de wedstrijd.

[p. 62]

de rederijkers in de overige jaren vóór 1493 niet genoemd worden. Des te opmerkelijker is het, dat er in 1493 meteen al sprake is van een grootscheepse onderneming als een interregionale wedstrijd: er zijn deelnemers uit Vlaanderen, Brabant en Holland.⁽⁸⁷⁾ In 1494 voeren de Leidse rederijkers op het Pieterskerkhof een spel van de zeven weeën van Maria op.⁽⁸⁸⁾ In 1496 vieren ze samen met de zangmeesters van de Pieterskerk feest op Sint Blasiusdag.⁽⁸⁹⁾ Evenals de Rotterdamse rederijkers werken ze in 1497 mee aan de feestelijkheden rond de intocht van Philips de Schone. De Leidse rederijkers vertonen tableaux vivants.⁽⁹⁰⁾ In 1498 zou de officiële oprichting van de kamer plaatsgevonden hebben, ter gelegenheid waarvan opnieuw een wedstrijd zou zijn georganiseerd.⁽⁹¹⁾

Hollandse rederijkers organiseerden niet alleen wedstrijden, maar bezochten ze ook. Het vroegste bewijs voor het bestaan van rederijkers in Amsterdam dateert uit 1493, als een Amsterdamse kamer deelneemt aan een wedstrijd in Mechelen ter gelegenheid van het stichten van ‘Jezus met de balsembloem’ door Philips de Schone.⁽⁹²⁾ Drie jaar later ondernemen Amsterdamse rederijkers opnieuw een lange reis om aan een wedstrijd deel te nemen, ditmaal in Antwerpen. Amsterdam is de enige Hollandse deelnemer aan deze Brabantse wedstrijd, zoals Reimerswaal de enige Zeeuwse afgevaardigde is.⁽⁹³⁾ In 1497 vertoonden de Amsterdamse rederijkers bij de inkomst van Philips de Schone ‘batementen en stomme figuren’.⁽⁹⁴⁾ Het is niet duidelijk wanneer de Amsterdamse kamer officieel erkend is. Van Boheemen en Van der Heijden noemen verschillende secundaire bronnen, waarin verschillende jaartallen gesuggereerd worden: 1493, 1498, 1517 en 1519. De enige contemporaine bron dateert uit 1518.⁽⁹⁵⁾

(87) Brinkman 1997, 81.

(88) Ret. Mem. 500.

(89) Ret. Mem. 500.

(90) De naam van Joris van Blijden Zinne, die ook al bemoeienis had met de wedstrijd in 1493, valt opnieuw. Hij ontvangt een vergoeding van het stadsbestuur voor de kosten en moeite die hij gedaan heeft voor het voorbereiden van de spelen (Brinkman 1997, 84 en 88). De medewerking aan de intocht wordt niet vermeld in Ret. Mem.

(91) Hiervoor zijn echter geen contemporaine bewijzen (Ret. Mem. 500, 504 en 573).

(92) Ret. Mem. 40; Van Autenboer 1962, 97.

(93) De Amsterdamse rederijkers verwierven niet zoveel prijzen als de Reimerswaalse. Zij kregen de prijs voor het verst komen te water en de tweede prijs voor het mooiste ‘vieren’: de feestverlichting (Waterschoot 1980-1981, 57). In 1496 en 1497 zou de kamer een bijdrage uit de stadskas hebben ontvangen, maar bij gebrek aan oorspronkelijke stadsrekeningen is dit gegeven niet te controleren (Ret. Mem. 40-41, noot 23).

(94) Ret. Mem. 41.

(95) Ret. Mem. 41.

[p. 63]

De Haagse rederijkers houden zich niet uitsluitend bezig met literatuur, maar ook met muziek en devotionele activiteiten: hun gezelschap wordt aangeduid als ‘van der rethorike ende musike’ en heeft banden met een broederschap.⁽⁹⁶⁾ In 1494 komen ze voor het eerst ter sprake, als het gezelschap ‘Met genuchten’ wordt gesticht.⁽⁹⁷⁾ Dit is een literair-muzikaal-religieus gezelschap onder het patronaat van Laurentius. Er zijn de gebruikelijke gilde-activiteiten: de jaarlijkse feestdag (op Sint Laurensdag) met een mis en een maaltijd, waarbij het bestuur wordt gewisseld en de dekens verantwoording moeten afleggen over de financiële transacties van het afgelopen jaar.⁽⁹⁸⁾ Naast het opdragen van missen heeft het gezelschap bijzondere literaire activiteiten, die uitvoerig beschreven worden in de statuten. Het betreft refreindagen die vier keer per jaar gehouden worden, interne wedstrijden in het maken van vroede en zotte refreinen. Het is bijzonder dat hier de beoefening van het refrein expliciet genoemd wordt. In de statuten van de kamers te Middelburg en Reimerswaal werd alleen over toneelopvoeringen en niet over het schrijven van refreinen gesproken en ook bij de andere hier bestudeerde Zeeuwse en Hollandse kamers lijkt het in deze periode in de eerste plaats om toneelactiviteiten te gaan. Des te opvallender is het dat de Haagse kamer het maken van refreinen duidelijk stimuleert.⁽⁹⁹⁾ Wie geen refrein op een van de twee thema's maakte, moest een boete betalen, tenzij hij uit zijn hoofd een refrein, lofdicht of ballade kon opzeggen. Dat moest dan wel een tekst zijn die hij niet eerder daarvoor had gebruikt. Ook mocht men in plaats van een refrein een rondeel van negen regels maken op een opgegeven regel. De winnaar moest

(96) Vandecasteele 1985-1986, 128.

(97) De gegevens over de activiteiten van dit gezelschap zijn ontleend aan de statuten zoals die gepubliceerd zijn in Vandecasteele 1985-1986.

(98) Dezelfde gang van zaken zagen we bij de rederijkers in Middelburg en Reimerswaal.

(99) Of is het juist opmerkelijk dat de andere Noord-Nederlandse kamers het niet over refreinen hebben? De vervaardiging van refreinen stond immers centraal in de activiteiten van de rhétoriqueurs in de Noord-Franse puys, de voorlopers van de rederijkerskamers. De praktijk van interne refreinwedstrijden werd overgenomen door Zuid-Nederlandse kamers, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de statuten van de Gentse Fonteine uit 1448 (Coigneau 1993, 106-107; Coigneau 1995, 124-125). De Haagse rederijkers leunden kennelijk sterk aan bij deze traditie. De Nederlandse rederijkers breidden hun literaire werkterrein echter uit ten opzichte van hun Franse voorgangers: terwijl de rhétoriqueurs zich nauwelijks met drama bezighielden, gingen Zuid- en Noord-Nederlandse rederijkers dat wel doen (Coigneau 1995, 127 en 133). Maar al had het toneel halverwege de zestiende eeuw onder rederijkers de status van hoogste kunstvorm bereikt, toch bleef het refrein daarnaast als een op zichzelf te waarderen genre beoefend worden, ook in aparte refreinfeesten (Coigneau 1991-1992, 18 en 38).

[p. 64]

binnen acht dagen een nieuw thema en stokregel verzonnen hebben voor de volgende refreindag. Men kreeg dus een kwartaal de tijd om een refrein te maken. De Haagse rederijkers hielden zich naast het maken van refreinen ook met het opvoeren van toneelstukken bezig, zo blijkt uit de bepalingen omtrent het instuderen van een rol. Er was ruimte voor bijeenkomsten en wedstrijden op particulier inititiatief, maar deelname daaraan was niet verplicht en de kosten konden niet op de kamer verhaald worden. In de vijftiende eeuw wordt verder niets vernomen van de Haagse rederijkers, maar tussen 1494 en 1515 moet een tweede kamer opgericht zijn.⁽¹⁰⁰⁾

De Leidse rederijkers waren niet de enigen die een spel van de Zeven Weeën van Maria opvoerden. Ook de Goudse rederijkers deden dat, in 1497.⁽¹⁰¹⁾ Dit is het enige wat er van de Goudse rederijkers in de vijftiende eeuw bekend is. Over de rederijkers in Goedereede is al even weinig vijftiende-eeuwse informatie overgeleverd. Zij worden in 1498 in de stadsrekeningen genoemd in verband met een financiële tegemoetkoming, mogelijk voor de ommegang.⁽¹⁰²⁾

(100) In 1562 vindt de fusie plaats van ‘beyde die camere van rhetorica alhyer in den Hage, by naemen Met Genuchten en Laet vaeren droefheydt’. Ovet de naam en het devies van de jongste kamer wordt in de acte gezegd dat die toegekend zijn door Jan van Egmond, die regeerde van 1484 tot 1515. Daarom moet de jongste kamer tussen 1494 en 1515 opgericht zijn (Ret. Mem. 304).

(101) Ret. Mem. 261.

(102) Ret. Mem. 244.

Omschrijvingen van Hollandse rederijkers

De Rotterdamse rederijkers worden in de vijftiende eeuw omschreven als ‘die van der retoriken van Rotterdam’ (1484)⁽¹⁰³⁾ en ‘retoriekers’ of ‘reetorick’ (1497).⁽¹⁰⁴⁾ De Dordtse rederijkers worden aangeduid als ‘die gesellen van den rethorijck’ (1485), ‘die retoryck’ of ‘die retoryckers’ (1490) en als ‘rethorikers’, ‘die van der rethorijck’ of ‘den gesellen van der rethoryck’ (1496).⁽¹⁰⁵⁾ In 1503 worden ze

(103) Ret. Mem. 752.

(104) Ret. Mem. 752. Van Boheemen en Van der Heijden verwijzen naar GA Rotterdam, OSA, inv.nr.690, fol.312 verso, waaruit ze citeren naar een afschrift van F.D.O. Obreen (GA Rotterdam, Handschriften, inv.nr.3905), omdat het origineel volgens hen op cruciale plaatsen nier te lezen is. Ik heb een ander, afwijkend afschrift van dezelfde tekst gevonden in Ten Boom en Van Herwaarden 1980, 88. Daar is ‘de retoriekers’ getranscribeerd als ‘de reetorick’.

(105) Ret. Mem. 223-224.

[p. 65]

met een naam aangeduid, als ‘die rederyckers ofte Fonteynisten deeser steede’.⁽¹⁰⁶⁾ In hetzelfde jaar worden ze echter ook nog aangeduid als ‘die van der rethorijck’, ‘die gesellen van der rhetoryck Heyndrick Willemsz.’ en ‘Willem die glaesmaecker met zyn gesellen van de rethoryck’.⁽¹⁰⁷⁾ De naam ‘Fonteyne’ komt opnieuw voor in 1535, als er in de stadsrekening staat: ‘Noch betaelt van oncosten van die rethorijckers van de Fonteyne ende van de groeten ommeganck in de eersten betaelt opten vastelavont die gesellen van den retorijcke twee stede kanne wyns (...)’.⁽¹⁰⁸⁾ De naam ‘Rapenbloem’ als aanduiding van een Delftse rederijkerskamer wordt pas voor het eerst genoemd in 1546.⁽¹⁰⁹⁾ In 1487 worden de Delftse rederijkers nog aangeduid als ‘die ghesellen van den rethorijcke’, en ook in het begin van de zestiende eeuw wordt hun naam nog niet genoemd. Ze worden in stadsrekeningen aangeduid als ‘den retrosiens der stede van Delft’ (1527) en ‘den rethoryckers van Delft’ (1531).⁽¹¹⁰⁾ In 1493 worden de Leidse rederijkers aangeduid als de ‘gesellen van den retorique binnen Leyden’, in 1494 als ‘gesellen van den retorica’ en in 1496 als ‘die heeren van Retorijck’ of ‘die heeren van der Retrorijcke’.⁽¹¹¹⁾ De Leidse rederijkers worden ook na hun vermoedelijke erkenning in 1498 in de stadsrekeningen nog niet aangeduid met hun naam, maar met omschrijvingen als ‘gesellen van de rethorique’, ‘de retrosijnen deser stede’ en ‘de retoryckers deser stede’.⁽¹¹²⁾ Pas in 1546 ‘treedt De Witte Akoleyen uit de anonimiteit’, zoals Van Boheemen en Van der Heijden schrijven, met het stuk dat de kamer schrijft voor de wedstrijd in Gouda. Ze wordt dan in de stadsrekening aangeduid als ‘de camer Liefde es 'tFondament Die Witte Acoleykens’.⁽¹¹³⁾ De Amsterdamse kamer die in 1493 deelneemt aan een wedstrijd te Mechelen wordt door Van Boheemen en Van der Heijden ‘De Egelantier’ genoemd, maar uit de citaten die Van Autenboer uit de wijnschenklijsten geeft, blijkt dat de Amsterdamse deelnemers

(106) Ret. Mem. 220 en 225.

(107) Ret. Mem. 224-225.

(108) Ret. Mem. 226.

(109) De Delftse Rapenbloem is één van de kamers die genoemd worden in het esbatement dat de Leidse kamer De Witte Acoleyen in Gouda in 1546 opvoerde. Zie Esbatement 1967, 14.

(110) Ret. Mem. 185.

(111) Ret. Mem. 500. Brinkman merkt op dat de term ‘heren’ voor priesters gebruikt werd (Brinkman 1997, 87). Hij verwijst naar de situatie in dezelfde periode in Delft, waar ‘heren’ toneelspeelden in de Oude Kerk.

(112) Ret. Mem. 501-504.

(113) Ret. Mem. 492, 504-505.

[p. 66]

slechts worden aangeduid als ‘der rethoriken van amsterdamme’.⁽¹¹⁴⁾ Ook bij de wedstrijd te Antwerpen in 1496 gaat het volgens Van Boheemen en Van der Heijden om ‘De Egelantier’. Het is niet duidelijk hoe zij hieraan komen.⁽¹¹⁵⁾ Uit de bronnen die Waterschoot publiceert, blijkt dat de kamer omschreven werd als ‘dye van Amsterdam in Hollant’.⁽¹¹⁶⁾ Ook bij de intocht van Philips de Schone in 1497, waaraan de rederijkers een bijdrage leveren, wordt nog geen kamernaam genoemd.⁽¹¹⁷⁾ In het Groot memoriaal uit 1518, waarin gezegd wordt dat de kamer is opgericht, wordt het gezelschap aangeduid als ‘Rethorica’ of ‘de camer van de rethorycken’: nog steeds geen naam dus.⁽¹¹⁸⁾ De Haagse kamer is de enige die met meer dan alleen een soortnaam wordt aangeduid, namelijk met het devies ‘Mit genuchten’ (1494). Wat dat betreft is de situatie vergelijkbaar met die in Middelburg en Reimerswaal: ook daar kreeg de kamer een nadere aanduiding in de statuten. Pas later zal de kamer met de naam ‘De korenbloem’ aangeduid worden. In 1523 luidt het in de Leidse stadsrekeningen nog: ‘de rethorycken van den Hage’.⁽¹¹⁹⁾ In een lied uit 1558 is sprake van ‘Koernbloemkens’ in samenhang met het devies ‘mit ghenuechten’.⁽¹²⁰⁾ In 1561, 1562 en later wordt de kamer echter weer alleen met het devies aangeduid.⁽¹²¹⁾ De Goudse rederijkers worden in de vijftiende eeuw aangeduid als ‘retrorikers’ (1497).⁽¹²²⁾ In de enige vijftiende-eeuwse vermelding van rederijkers in Goedereede wordt gesproken over ‘den prins van der rethorijckers met zijne medegezellen’.⁽¹²³⁾ In 1505, en gedurende de hele zestiende eeuw, worden ze in de stadsrekening aangeduid als ‘die rethorijckers’ of varianten op die omschrijving.⁽¹²⁴⁾ Pas in 1603 wordt de naam ‘De Nagelbloem’ in de stadsrekeningen gebruikt.⁽¹²⁵⁾

(114) Ret. Mem. 40; Van Autenboer 1962, 97. Van Aucenboer schrijft hierbij wel in een noot: ‘We hebben hier blijkbaar te doen met de kamer 't Bloeyende Eglentier, die in 1496 te Antwerpen verscheen en in 1517 werd heringericht’.

(115) Van Autenboer 1978-1979 schrijft op p. 135 in noot 56 nog een vraagteken achter de veronderstelde kamernaam: ‘De Bloeyende Eglantier: In liefde bloeyende?’.

(116) Waterschoot 1980-1981, 61.

(117) Ret. Mem. 41.

(118) Ret. Mem. 41.

(119) Ret. Mem. 315.

(120) Ret. Mem. 316. Dit is een correctie op Vandecasteele 1985-1986, 128, noot 11.

(121) Ret. Mem. 317 e.v.

(122) Ret. Mem. 261.

(123) Ret. Mem. 244.

(124) Ret. Mem. 244.

(125) Ret. Mem. 247.

[p. 67]

Relatie met andere verenigingsvormen

Over de band met andere verenigingsvormen zoals broederschappen en, in mindere mate, schutterijen, is voor Hollandse kamers meer informatie bewaard gebleven dan voor de Zeeuwse. Twee devoties blijken vooral populair te zijn in rederijkerskringen: de Zeven Weeën van Maria en de Zoete Naam Jezus. De Zoete Naam Jezus wordt vereerd in de rederijkerskamers in Delft en Den Haag, en de Zeven Weeën in ieder geval in Leiden en misschien in Gouda. Hoewel het duidelijk is dat er een verband bestaat tussen de rederijkers en deze broederschappen, blijft vaak onduidelijk wat de verhouding precies is: wie was er het eerst? Is het gezelschap voornamelijk devotioneel of voornamelijk literair gericht? Soms is ook nog een verband met de schutterij aan te wijzen; hoe verhoudt die zich dan weer tot de andere twee instituties?

De Delftse rederijkers richten in 1487 in de Ursulakerk te Delft een broederschap van de Zoete Naam Jezus op. In de kroniek van de Ursulakerk staat dit als volgt beschreven:

In desen jair van LXXXVII begonde te rijsen ende op te comen hier in deser kercken een schoon nyeu bruederscap ende ghilde van den zueten name Jhesus. Ende dat hadden begrepen in 't eerste die ghesellen van den rethorijcke.⁽¹²⁶⁾

Het altaar voor de broederschap nemen zij over van de voetboogschutters, die naar de oude kerk overgaan.⁽¹²⁷⁾ Van Boheemen en Van der Heijden achten het daarom mogelijk dat er banden bestonden tussen de schutterij en de rederijkers.⁽¹²⁸⁾ Het kan ook toeval zijn dat juist dit altaar vrijkwam toen de rederijkers er één nodig hadden. De verering van de naam Jezus werd bijzonder populair en de broederschap trok veel nieuwe leden. De kroniekschrijver meldt dat vijf à zes jaar na de oprichting de overheid ‘gebreken’ gesignaleerd heeft onder

(126) Ret. Mem. 184. Van Boheemen en Van der Heijden meenden in 1982 op grond van deze passage dat de rederijkers de voornaamste leden van het gezelschap waren, en dat de rederijkerskamer uit de broederschap ontstaan is (Van Boheemen en Van der Heijden 1982, 22-23). Coigneau corrigeerde deze visie met een andere verklaring van het woord ‘begrepen’: de rederijkers hebben de broederschap opgericht (Coigneau 1982-1983, 308). Hoewel Van Boheemen en Van der Heijden in 1999 ‘begrepen’ vertalen met ‘opgericht’, schrijven ze nog steeds: ‘De Delftse rederijkerskamer is ontstaan uit een middeleeuwse geestelijke broederschap’ (Ret. Mem. 182).

(127) Ret. Mem. 185.

(128) Van Boheemen en Van der Heijden 1982, 23.

[p. 68]

de bestuurders van de broederschap en van de rederijkerskamer.⁽¹²⁹⁾ Deze formulering duidt erop dat de broederschap en de rederijkerskamer door één en hetzelfde bestuur worden geleid. Dat dit bestuur uit rederijkers, of in ieder geval uit wereldlijke personen bestond, blijkt uit de verbetering die het stadsbestuur denkt door te voeren: om de reputatie en het voortbestaan van de succesvolle broederschap veilig te stellen, wordt de leiding daarvan overgedragen aan de Zeven Getijdenmeesters of zangmeesters van de Ursulakerk. Dit nieuwe bestuur legt meer de nadruk op de religieuze kant van de broederschap: vanaf 1493 wordt elke zondagochtend een nieuwe vroege mis in de Ursulakerk gehouden, op initiatief van de broederschap.⁽¹³⁰⁾

De Delftse rederijkers waren niet de enige die een bijzondere band hadden met de devotie voor de Zoete Naam Jezus: ook in Vlaanderen, Zeeland en Den Haag deelden rederijkers deze devotie.⁽¹³¹⁾ In Den Haag werd in 1494 een nieuw gezelschap opgericht, dat uit twee onderdelen bestond: het gilde van Sint Laurentius en het gilde van de Zoete Naam Jezus.⁽¹³²⁾ Al in 1482 bestond een ‘geselscip van Sunte Laurys’ in Den Haag.⁽¹³³⁾ Bij de verering van Laurentius is dus kennelijk de verering van de zoete naam Jezus gekomen. Of is hier sprake van het samengaan van twee broederschappen: dat van Laurentius en dat van de Zoete naam Jezus? Uit het eerste lid van de akte blijkt het gezelschap niet alleen gewijd is aan de verering van Laurentius, maar ook aan de beoefening van dichtkunst en muziek.⁽¹³⁴⁾ Vandecasteele signaleert bovendien een relatie met de schutterij.⁽¹³⁵⁾ Het gezelschap blijkt zich

(129) ‘gebreken, die gemerct naemaels worden onder den regierders van dien ende den rethorijcken’: Ret. Mem. 185.

(130) Ret. Mem. 185.

(131) Van Boheemen en Van der Heijden 1982, 23.

(132) De statuten zijn gepubliceerd en toegelicht in Vandecasteele 1985-1986.

(133) Ret. Mem. 309, noot 1026.

(134) Vandecasteele 1985-1986, 138: ‘Inden eersten soe hebben wij geordineert ende ordineren mits desen dat inde bruerderscap van sinte laurencius als vander rethorike ende musike ende ander goet geselscap die voer heur divise hebben Met Ghenuchten/ niet meer wesen en sullen dan tghetal van een ende veertich personen, onder de welcke zullen moghen syn ryen priesteren sonder meer’.

(135) Volgens Vandecasteele is er sprake van een enigszins parallelle ontwikkeling van twee gezelschappen uit één vereniging: ‘Uit een schuttersgilde groeide een rederijkerskamer, waarvan de godsdienstige activiteiten op een zeker ogenblik de perken van de eigen doelstellingen overschreden. Er werd ingegrepen met de oprichting van een religieus genootschap, dat evenwel - zoals verder blijken zal - geen zelfstandig statuut verwierf’ (Vandecasreele 1985-1986, 128). Deze voorstelling van zaken wordt overgenomen door Van Boheemen en Van der Heijden: ‘Het is een gezelschap van rederijkers, voortgekomen uit een der schutterijen, met een duidelijke godsdienstige belangstelling [...]’ (Ret. Mem. 304). Zie ook Brinkman 1997, 263.

[p. 69]

voorheen bezig gehouden te hebben met boogschieten en verkoopt het pand waarin dat gebeurde om de opbrengst te besteden aan de verering van God, Maria en Laurentius.⁽¹³⁶⁾

Welke groeperingen ook aan de wieg van het nieuwe gezelschap gestaan hebben, het is wel duidelijk dat ze voortaan samengaan als één institutie: een ‘gemeen geselscip’ met één devies (Met genuchten), één bestuur, één vergaderpand, één beschermheilige (Laurentius) en één altaar (in de Jacobskerk). Uit de rest van de statuten wordt de verhouding tussen de rederijkerskamer en de broederschap van de Zoete Naam Jezus duidelijk. De rederijkerskamer bestaat bij de oprichting uit eenendertig mannen, waaronder ook priesters en bestuurlijke personen.⁽¹³⁷⁾ Er is nog ruimte voor nieuwe leden, want in de statuten is bepaald dat het gezelschap hooguit eenenveertig personen mag tellen, waaronder hoogstens tien priesters. Een nieuw lid moet eenmalig bij zijn toetreden vijf groot Vlaams betalen, één groot voor het altaar en vier voor de kas van de rederijkerskamer (‘de bosse van der rethorijcke’). Daarnaast moet hij jaarlijks drie stuivers betalen, twee voor de kas van ‘den zoeten naem Jhesus’ en één voor de kas ‘van der rethorijke’. Daarnaast is het mogelijk om uitsluitend lid te worden van de broederschap van de Zoete Naam Jezus. Terwijl het lidmaatschap van de rederijkerskamer voorbehouden lijkt te zijn aan mannen, kunnen zowel mannen als vrouwen lid worden van de broederschap van de zoete naam Jezus. Deze ‘buitenbroeders en - zusters’ betalen als entreegeld een groot Vlaams en jaarlijks vier groten voor het altaar en de mis. Deze ‘buitenbroeders en -zusters’ krijgen geen inspraak over het altaar. Zeggenschap is voorbehouden aan de eenenveertig leden van ‘den geselscap van der rethorijke ende musijke’.

Rederijkerskamers hadden niet alleen een band met de broederschap van de Zoete Naam Jezus, maar ook met de broederschap van de Zeven Weeën van Maria. In 1492 werd deze broederschap opgericht door Jan van Coudenberge, deken van Abbenbroek, pastoor van Reimerswaal, kanunnik in Brugge en secretaris van Philips de Schone. Rond 1494 bestond de broederschap in Reimerswaal, Antwerpen, Mechelen en Leiden. Ze maakte veel gebruik van toneel als propagandamiddel: in Mechelen en Leiden vonden in 1494 de eerste opvoeringen van een spel over de Zeven Weeën plaats, van

(136) Vandecasteele 1985-1986, 126 en 139.

(137) Zie Brinkman 1997, 88, noot 243.

[p. 70]

1497 tot 1512 gevolgd door Gouda, Brussel, Aalst, Blankenberge, Tielt en Roeselare.⁽¹³⁸⁾ De opvoeringen worden vaak verzorgd door rederijkers: in Leiden, Gouda en Brussel is dat zeker het geval. De Leidse rederijkers kunnen hierbij gestimuleerd zijn door de Pieterskerk. Hun voorstelling van een spel van de Zeven Weeën in 1494 vindt plaats op het Pieterskerkhof. Brinkman concludeert dat het mogelijk is dat ‘de Leidse rederijkerskamer mede door inspiratie vanuit kringen in de Sint-Pieterskerk, die op hun beurt weer met Mechelse ijveraars voor de Broederschap van de Zeven Weeën in contact stonden, tot haar repertoirekeuze [is] gekomen’.

In Leiden bestaat er evenals in Delft een verband tussen de rederijkerskamer en het zangcollege van de kerk. De rederijkers hebben deelgenomen aan het Sint Blasiusfeest (3 februari) van het zangcollege van de Pieterskerk. Het zangcollege werd al in 1484 in de stadsrekeningen genoemd als ‘die heren van der musuyck tot Leyden’. Hun feest wordt pas in 1493 voor het eerst in de stadsrekeningen vermeld. In 1496 vieren de rederijkers dit feest ook, zo blijkt uit een wijnschenking van de stad.⁽¹³⁹⁾ De deelname van rederijkers aan dit feest heeft overigens maar kort geduurd. In 1497 is er sprake van ‘die heeren ende sangmeesteren van Sinte Pieters mit hoir geselscip’ en na dit jaar worden rederijkers niet meer in dit verband genoemd.⁽¹⁴⁰⁾ Het is de vraag of deze gegevens de volgende conclusie van Brinkman rechtvaardigen: ‘Het heeft er dus alle schijn van dat de rederijkers aanvankelijk ten nauwste betrokken waren bij het zangcollege in de Sint-Pieterskerk, ja dat zij er wellicht uit voortgekomen zijn, en dat zij zich vervolgens hebben verzelfstandigd’.⁽¹⁴¹⁾ Wel heeft Brinkman gelijk als hij de Leidse situatie vergelijkt met die in Den Haag. Ook daar is sprake van een gemeleerd gezelschap dat zich bezighoudt met devotionele, literaire en muzikale activiteiten, zoals hierboven bleek.

(138) Brinkman 1997, 85. Zie voor Gouda Ret. Mem. 261; deze opvoering wordt niet door Brinkman vermeld.

(139) Ret. Mem. 500; Brinkman 1997, 86-87.

(140) Wel blijken ze nog in 1527 rederijkers uit Delft te ontvangen op 3 februari: Sint Blasiusdag. Is dit toeval of vieren ze deze feesrdag toch nog steeds? Brinkman 1997, 88.

(141) Brinkman 1997, 87.

[p. 71]

Onderlinge contacten

Er zijn slechts weinig expliciete gegevens overgeleverd omtrent contacten tussen de Hollandse kamers voor 1500. In 1484 bezochten de Rotterdamse rederijkers Leiden. Het is niet bekend welke kamers deelnamen aan de wedstrijd in Leiden in 1493, behalve dat het kamers uit Holland, Brabant en Vlaanderen waren. Er zijn wel opmerkelijke overeenkomsten tussen de diverse kamers die aangeven dat de ontwikkeling van rederijkerij in verschillende steden niet in een volledig isolement verliep. Zowel in Delft als in Den Haag is de rederijkerij gekoppeld aan een sterke devotie voor de zoete naam Jezus. Een overeenkomst tussen rederijkers in Leiden en die in Den Haag is het feit dat beide ook muziek beoefenen. Leiden heeft weer met andere rederijkerskamers, ook in het zuiden, gemeen dat ze spelen opvoeren over de zeven weeën van Maria. Amsterdam heeft niet zozeer contact met kamers in het Noorden als wel met kamers in het zuiden: de Amsterdamse rederijkers zijn in Mechelen in 1493 en in Antwerpen in 1496. Met hun antwoord ‘In principio erat verbum’ stonden de Amsterdammers overigens niet alleen: deze eerste zin uit het evangelie van Johannes werd in totaal door elf van de achtentwintig deelnemers gekozen als antwoord op de vraag, wat het grootste mysterie was dat God de mens gegeven had om zalig te worden.⁽¹⁴²⁾

(142) Waterschoot 1980-1981, p. 63-68.

Conclusie

Gebleken is dat er op grond van de strikte criteria in de noordelijke gewesten pas vanaf 1480 rederijkers te traceren zijn.⁽¹⁴³⁾ Middelburg blijft daarmee de eerste plaats in het Noorden waar sporen van rederijkersactiviteiten te vinden zijn. Wel is het zo dat nader bronnenonderzoek zal moeten uitwijzen of die strikte inperkingen terecht zijn.

Al zijn de Noord-Nederlandse rederijkers pas in de laatste twee decennia van de vijftiende eeuw actief, in die twintig jaar passeren alle mogelijke rederijkersactiviteiten de revue. Ze werken mee aan intochten, ze voeren wagenspelen op, ze vieren feest op kerkelijke feestdagen, ze dragen missen op, ze organiseren wedstrijden en nemen er aan deel. De Zeeuwse rederijkers deden bovendien mee

(143) Zie ook Brinkman 1997, p. 258. Daar wordt Dordrecht echter nog wel als enige uitzondering genoemd, met een eerste vermelding in 1460.

[p. 72]

aan ommegangsdagen, iets wat minder vaak voor lijkt te komen bij de Hollandse rederijkers. De Zeeuwse rederijkers worden echter op hun beurt niet genoemd in verband met de intochten van vorsten.⁽¹⁴⁴⁾ Op grond van de overgeleverde gegevens lijken de Hollandse kamers sterkere banden met broederschappen gehad te hebben dan de Zeeuwse, vooral met de devotie voor de Zoete Naam Jezus en voor de Zeven Weeën van Maria. Ook is er in Holland vaker sprake van het beoefenen van muziek, zoals blijkt uit de omschrijving van een gezelschap of uit contacten met een zangmeestersgilde.

Het valt op dat in die periode van twintig jaar uit beide gewesten relatief weinig gegevens overgeleverd zijn uit de jaren 1485 tot 1493. De rederijkerij neemt een aanvang tussen 1480 en 1484 met gegevens uit Middelburg (1480, 1483, 1484), Reimerswaal (1483, 1484) en Rotterdam (1484). De enige gegevens die uit de lacuneuze periode zijn overgeleverd, komen uit Dordrecht (1485, 1490) en Delft (1487). Vervolgens komen er met ingang van 1493 aanzienlijk meer gegevens beschikbaar: uit Middelburg (1493-1495), Goes (1493), Leiden (1493, 1494, 1496, 1497), Amsterdam (1493, 1496, 1497), Reimerswaal (1494, 1496), Den Haag (1494), Dordrecht (1496), Rotterdam (1497), Gouda (1497) en Goedereede (1498). Het is niet duidelijk of deze gebrekkige overlevering in de periode 1485 tot 1493 aan het toeval geweten moet worden of aan een concrete externe oorzaak die het reilen en zeilen van de rederijkersbeweging in die periode negatief beïnvloedde, of die de rederijkersactiviteiten vanaf 1493 juist bevorderde.

Kamers krijgen pas in de loop van hun bestaan hun uiteindelijke naam. In de vijftiende eeuw worden vrijwel alle kamers aangeduid met de algemene omschrijving ‘rethorike’ of een variant daarop, behalve de Middelburgse, de Reimerswaalse en de Haagse, die met een devies en/of een beschermheilige aangeduid worden. Het is niet toevallig dat dit juist ook de kamers zijn die reeds in de vijftiende eeuw hun statuten ontvingen: de institutionalisering gaat gepaard met het verkrijgen van een duidelijker identiteit.

Hier is slechts een tentatieve reconstructie gemaakt van het vroege rederijkersleven in de gewesten Zeeland en Holland, een reconstructie waaraan de nodige sloopwerkzaamheden voorafgingen. Aanvul-

(144) Philips bezocht Middelburg wel in 1497, maar de stadsrekeningen vermelden geen activiteiten van rederijkers bij die gelegenheid. Zie Smit 1995, 311. Toch sluiten de intochten in Zeeland volgens Smit meer aan in pracht en praal bij die in Brabant en Vlaanderen, terwijl die in Holland achrerblijven. (Smit 1995, 408).

[p. 73]

ling kan bereikt worden door deze schets te vergelijken met de situatie in Brabant en Vlaanderen in de vijftiende eeuw en met de ontwikkelingen in Zeeland en Holland nà 1500, maar vooral door nader archiefonderzoek te doen. Wat dat betreft zijn deze gewesten voorlopig nog ‘een lege plek om te blijven’.

Bibliografie

Autenboer, E. van, Volksfeesten en rederijkers te Mechelen (1400-1600). Gent, 1962.

Autenboer, E. van, ‘Een “landjuweel” te Antwerpen in 1496?’, in: Jaarboek De Fonteine 29 (1978-1979), 125-149.

Beimers, J.C., ‘Walcheren in woord en beeld: een verhuisde gevelsteen’, in: De wete 15 (1986) 1, 20-23.

Boheemen, F.C. van en Th.C.J. van der Heijden, De Delftse rederijkers ‘Wy rapen gheneucht’. Amsterdam, 1982.

Boheemen, F.C. van en Th.C.J. van der Heijden, Met minnen versaemt. De Hollandse rederijkers vanaf de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw. Bronnen en bronnenstudies. Delft, 1999.

Boheemen, F.C. van en Th.C.J. van der Heijden, Retoricaal Memoriaal. Bronnen voor de geschiedenis van de Hollandse rederijkerskamers van de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw. Delft, 1999.

Brand, P.J., ‘De geschiedenis van de Hulsterse rederijkers’, in: Jaarboek oudheidkundige kring de Vier Ambachten. Hulst 1960-1961, 70-133.

Brandenbarg, T., e.a., Heilige Anna, grote moeder: de cultus van de Heilige Moeder Anna en haar familie in de Nederlanden en aangrenzende streken. Nijmegen, 1992.

Brandenburg, J.A., ‘Job Gommersz. als vereerder van de heilige moeder Anna (...)’, in: Kroniek van het land van de zeemeermin 5 (1980) 5, 45-71.

Brinkman, H., Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de Middeleeuwen. Hilversum, 1997.

Coigneau, D., [recensie van] F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden, De Delftse rederijkers ‘Wy rapen geneucht’, in: Jaarboek De Fonteine 1982-1983, 305-315.

Coigneau, D., ‘Strofische vormen in het rederijkerstoneel’, in: Spel in de verte. Tekst, structuur en opvoeringspraktijk van het rederijkerstoneel. Bijdragen aan het colloquium ter gelegenheid van het eme-

[p. 74]

ritaat van W.M.H. Hummelen (Nijmegen, 25 juni 1993). Onder redactie van B.A.M. Ramakers. Gent 1994 [= Jaarboek De Fonteine 1991-1992], 17-44.

Coigneau, D., ‘9 december 1448: Het Gentse stadsbestuur keurt de statuten van de rederijkerskamer “De Fonteine” goed. Literaire bedrijvigheid in stads- en gildeverband’, in: M.A. Schenkeveld- van der Dussen (hoofdred.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993, 102-108.

Coigneau, D., ‘De Const van Rhetoriken, Drama and Delivery’, in: J. Koopmans, M.A. Meadow, K. Meerhoff, M. Spies (eds.), Rhetoric - Rhétoriqueurs - Rederijkers. Amsterdam, Oxford, New York, Tokyo, 1995, p. 123-140.

Commissie Zelandia Illustrata, ‘Het gebrandschilderde raam van de rederijkerskamer te Veere’, in: Zeeland, tijdschrift van het koninklijk Zeeuwsch Genootschap der wetenschappen 1 (1991) 0, 21-23.

Dene, Eduard de, Testament Rhetoricael. I. Ed. W. Waterschoot en D. Coigneau, in: Jaarboek De Fonteine 1975, deel II.

Duyse, P. van, ‘Oude pryskaerten van de Brugsche rederykkamer de Drie Santinnen’, in: Belgisch Museum 9 (1845), 453-456.

Een Esbattement van sMenschen Sin en Verganckelijcke Schoonheit. Tekstuitgave met inleiding en aantekeningen, verzorgd door het Nederlands Instituut der Rijksuniversiteit te Groningen. Zwolle, 1967.

Elslander, A. van, ‘De instelbrief van de rederijkerskamer “De Fonteine” te Gent (9 december 1448)’, in: Jaarboek De Fonteine 1948-1949, 15-22.

Even, E. van, ‘Mengelingen voor de vaderlandsche geschiedenis’, in: Vaderlandsch Museum 3 (1859-1860), 3-60.

Fruin, R., Het recht der stad Reimerswaal. Oude vaderlandsche rechtsbronnen. 's-Gravenhage, 1905.

Ghijsen, Ha.C.M. (red.), Woordenboek der Zeeuwse dialecten, bijeengebracht door de Zeeuwse Vereniging voor Dialectonderzoek. Den Haag 1974.

Kesteloo, H.M., De stadsrekeningen van Middelburg. Middelburg, 1881-1885 (dl. I-II).

Lambrechtsen van Ritthem, N.C., ‘Beknopte geschiedenis van de Middelburgsche rethorijkkamer Het Bloemken Jesse’. In: Verhandelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, le serie, III, le stuk. Leiden 1819, 117-175. Ook apart uitgegeven in 1829.

Mak, J.J., Rhetoricaal Glossarium. Assen, 1959.

[p. 75]

Mâle, E., L'art réligieux de la fin du moyen âge en France. Etude sur l'iconographie du moyen âge et sur ses sources d'inspiration. Paris, 1949. 5e ed.

Man, M.G.A. de, ‘De voormalige Middelburgsche rederijkerskamer Het Bloemken Jesse onder de kenspreuk “In minnen groeyende” en hare gildepenningen’, in: Jaarboek van het Koninklijke Nederlandsche Genootschap voor munt- en penningkunde, 4 (1917), 1-40.

Meertens, P.J., Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw. Middelburg, 1943.

Middelnederlandsch handwoordenboek. Bew. door J. Verdam en C.H. Ebbinge Wubben. 's-Gravenhage 1981.

Moser, N., ‘“Rhetorica is als een bloeme bloeyende”. De dichtkunst als plant in woord en beeld bij rederijkers (circa 1450-1620)’, in: Literatuur 15 (1998) 3, 144-153.

Reynaert, J., ‘14 augustus 1412: Gezellen van Diest houden een intocht te Aken en vertonen Lanseloet. Vroegst bewaarde voorbeelden van wereldlijk drama’, in: R.L. Erenstein (hoofdred.), Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam 1996, 36-41.

Roos, M. de, ‘A la recherche du théâtre perdu. Théâtre et spectacles aux anciens Pays-Bas Bourguignons (XIVe-XVIe siècles)’, in: Rencontres de Middelbourg/ Bergen-op-Zoom (27 au 30 septembre 1990): Les sources littéraires et leurspublics dans l'espace bourguignon (XIVe-XVIe s.). Actes publiés sous la direction de J.-M. Cauchies. Neuchatel, 1991, 27-36.

Scherft, P, ‘De namen van de Veerse rederijkerskamers’, in: Zeeland, tijdschrift van het koninklijk Zeeuwsch Genootschap der wetenschappen 1(1992) 2, 111-112.

Slootmans, C.J.F., De Heilige Kruis ommegang van Bergen op Zoom. Bergen op Zoom, 1946.

Smit, J.G., Vorst en onderdaan. Studies over Holland en Zeeland in de late middeleeuwen. Leuven, 1995.

Ten Boom, H., en J. van Herwaarden, Rotterdamse kroniek. Aantekeningen van Rotterdamse stadssecretarissen 1350-1499 (1570). Nederlandse Historiebronnen 2, Den Haag, 1980.

Unger, W.S., Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg in den landsheerlijken tijd. 's-Gravenhage, 1923. Dl.I.

Vandecasteele, M., ‘De Haagse rederijkerskamer “Met Ghenuchten” in 1494’, in: Jaarboek De Fonteine 35 (1985-1986), 125-148.

[p. 76]

Vandecasteele, M., ‘Het Antwerpse rederijkersfeest van 1496: een onderzoek der bronnen’, in: Jaarboek De Fonteine 35 (1985-1986), 149-175.

Verwijs, E. en J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek. 's-Gravenhage, 1885.

Waterschoot, W., ‘Het landjuweel te Antwerpen in 1496. Enkele teksten en hun interpretatie’, in: Jaarboek De Fonteine 32 (1980-1981), 49-68.

Zeelands Chronyk Almanach (...) bevattende eene beschryving der Provincie Zeeland (...) ten dienste der Jeugd, gesteld in Vraagen en Antwoorden. Middelburg, 1786.

‘Een brief aan de rhetorijkers-kamer te Middelburg, in 1483’, in: Zeeuwsch jaarboekje en Middelburgsche naamwijzer, 1858, 3-10.