Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1999-2000

[p. 31]

‘Den Boeck’ van Brussel. Een geval apart? door Dirk Coigneau

In de tekst, waarvan wij hier vandaag de ratificatie door het Gentse stadsbestuur op 9 december 1448 gedenken, kan men lezen: ‘eenighe personen... hebben... gheordonneert ende upghestelt een minlic broederscip ende gheselscip vander const van Rethoriquen’⁽¹⁾. Ik heb in dit citaat twee ronkende bijzinnen weggelaten om kort en simpel te laten zien wat er staat: een aantal personen heeft een gezelschap van retorica opgericht. Eén van de bijzinnen verklaart waarom zij dit deden: ze hadden vastgesteld dat zo'n gezelschap wel in de belangrijkste steden van Vlaanderen ‘ende insghelijcx daer buten’ te vinden was, maar niet in Gent. De stichters van De Fonteine wisten dus wat ze wilden: ze hoefden maar een bestaand model van elders over te nemen. Ook de eer van de stad was ermee gemoeid: de hoofdstad kon bij de mindere steden binnen het graafschap toch niet achterblijven! Ook ‘daer buten’ beschikten sommige steden al over een ‘gheselscip vander Rethoriquen’. Voor Brabant komen daar Den Boeck van Brussel en De Roose van Leuven voor in aanmerking⁽²⁾.

(1) Ed. Van Elslander 1948, 16-17.

(2) Vgl. Coigneau 1998. De oudste vermelding van de gesellen vander Rosen in de Leuvense stadsrekeningen dateert volgens Meulemans uit 1448; vanaf 1452 ontvangt het gezelschap jaarlijks een toelage. De stedelijke erkenning, op 24 april 1481, van haar ordinancien wordt voorgesteld als de bevestiging van regels die al 36 jaar in gebruik waren: De Roose zou dus vóór 1445 zijn ontstaan. Al in 1444 zou zij als opperhooft jurisdictie over de andere Brabantse kamers hebben gekregen, een positie die volgens een octrooi uit 1724 in 1454, 1554 en 1723 werd bevestigd. Meulemans vroeg zich af hoe Den Boeck als ‘oudste rederijkerskamer van Brabant’ de promotie van De Roos tot hoofdkamer zonder protest kon laten gebeuren (Meulemans 1970, 104). De hiërarchische verhoudingen tussen de kamers (hetzelfde geldt voor de schuttersgilden) van verschillende steden werden echter door de ouderdom van de stad, niet door die van de individuele gezelschappen bepaald. Op de vergaderingen van het landjuweel (in de zestiende eeuw) komen die van Leuven (De Roose) dan ook telkens vóór de kamers van de andere hoofdsteden, met name (steeds in deze volgorde) Brussel, Antwerpen, 's-Hertogenbosch en Mechelen, aan de beurt en het woord. Meulemans 1970, 89, 90-91, 103-105, 392; Meulemans 1971, 89; Meulemans 1972, 36; Coigneau 1994, 134, n. 20. Over de ouderdom van een aantal Brabantse kamers, naar aanleiding van de bewering, in 1661, dat Het Vreugdendal van Breda na De Roose van Leuven de oudste kamer van het hertogdom zou zijn, handelt Van Dijk 1986, 58-61.

[p. 32]

Van deze twee beschikt Den Boeck over de oudste papieren, met name over een ordonnantie waarin hertog Jan de vierde, gesecondeerd door jonker Jan van Wezemael, op 5 februari ‘1419’ (nieuwe stijl: 1420) het gezelschap jurisdictie over z'n interne organisatie en ordehandhaving verleent. Verwezen wordt, jammer genoeg zonder nadere explicitering, naar regels betreffende het begeven en uitoefenen van functies, het vorderen van achterstallige betalingen en het recht tot uitsluiting van ongehoorzamen⁽³⁾. Mogelijk hebben die van Den Boeck de hertog om bevestiging van hun reglement gevraagd om reeds in het verleden gerezen problemen in de toekomst beter het hoofd te kunnen bieden. De kamer zou namelijk al in ‘1401’ (waarschijnlijk oude stijl, dus: 1402) zijn opgericht. In een verzoek, op 13 september 1543 aan de Brusselse magistraat gericht, herinnert zij niet alleen aan haar officiële erkenning door de hertog in 1420, maar ook aan het feit dat zij ‘inden jaere veerthien hondert en een’ ‘innegesticht’ is geweest⁽⁴⁾. Al eerder had een anonieme kroniekschrijver in het Rooclooster hetzelfde, ietwat ongewone woord ‘innegesticht’ gebruikt. Na de vermelding dat in het jaar ‘1401’ met de bouw van het stadhuis was begonnen, noteerde hij: ‘int selve jaer was de Rethorycke van den Boeke te Bruessele innegesticht’⁽⁵⁾.

(3) De tekst is in een als authentiek gewaarmerkte kopie uit 1602 overgeleverd in het Privilegieboek van Den Boeck (16de-eeuws handschrift met aanvullingen tot de 18de eeuw; Brussel, Kon. Bibl., ms. 21377: Privilegien ende reglementen vereert door glorieuser memorie Hertogh Jan ende de heeren wethouders deser staat Brusselle aen de liefhebbers der Retoryck vanden boeck genomt de Tijtelooskens om Beters Wille). Editie Ruelens 1871, 87-88. Verder: Duverger 1935, 73, 83; Van Eeghem 1963, 95-97; De Keyser 1986, 65. Een korte beschrijving van het Privilegieboek in Smeyers & Van der Stock 1997, 196-197; zie ook De Baere 1946, 2-3. Voor Jan van Wezemaal jr. († 1462) als lid van de hertogelijke raad en mede-zegelaar van hertogelijke akten, uitgevaardigd tussen november 1417 en maart 1420, zie Uyttebrouck 1975, dl. 2, 745.

(4) Tekst eveneens opgenomen in het Privilegieboek, f. 10. Editie Ruelens 1871, 88-89. Verder: De Baere 1946, 1; De Keyser 1986, 65. Duverger beschouwt een feest (wedstrijd?) van Den Boeck, vermeld in de stadsrekeningen van 10 juli 1502, als een mogelijke viering van het honderdjarige bestaan van de kamer: Duverger 1935, 72, 90.

(5) In de zogenaamde ‘Chronycke van Nederland, van den jaete 1027 tot den jaere 1525, door twee religieusen van Roode-Clooster’, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, hs. uit fonds Geratd. Edities: Schayes 1850, 169-170; Schayes 1857, 93 en (meest betrouwbaar) Piot 1879, 38. Verder: Ed. van Even, noot 1 in Ruelens 1871, 81; Duverger 1935, 83; De Baere 1946, 1; Van Eeghem 1963, 93-94; De Keyser 1986, 65. De kroniek (16de-eeuws handschrift) bestaat uit een Nedetlandstalig gedeelte (1027-1506) en een deel in het Latijn (1506-1525); het laatste wordt als contemporain en origineel beschouwd, het eerste als gebaseerd op twee oudere kronieken, waarvan de oudste, met het gegeven over Den Boeck, in 1422 zou zijn afgesloten: Schayes 1850, 131-132 of Schayes 1857, 55, 96; Cauchie & Bayot 1900, lxxxiv-lxxxv (nr. 41). De ‘waarde’ van de kroniek wordt door Cauchie en Bayot als volgt omschreven: ‘Ce qui fait la valeur de cette petite chronique, c'est qu'elle mentionne un grand nombre de faits locaux qui, sans elle, seraient inconnus’. Het werkwoord in(ne)stichten is niet in het Middelnederlands Woordenboek of het WNT opgenomen.

[p. 33]

De Fonteine werd dus ‘upghestelt’, Den Boeck ‘innegesticht’. Deze termen geven een zeker tegengewicht aan voorstellingen die rederijkerskamers, schijnbaar spontaan en geleidelijk, uit iets ‘anders’ laten ontstaan: uit schuttersgilden, carnavalsgroepen, geestelijke broederschappen of processiegenootschappen. Dat sommige rederijkerskamers aantoonbaar ‘uit’, of liever ‘in’, bestaande broederschappen of processiegezelschappen zijn ontstaan, wordt daarmee niet tegengesproken. Wél accentueren de termen juist datgene wat bij genoemde voorstellingen verloren dreigt te gaan, namelijk de idee dat het bij gezelschappen die zich ‘vander rethoriquen’ noemden om een bewuste keuze ging en om de toepassing van een eigensoortig concept⁽⁶⁾.

Wat is dan dat concept, dat De Fonteine bij anderen heeft afgekeken? De ironie van de geschiedenis wil inderdaad dat we hiervoor weer op De Fonteine terug moeten vallen. Haar in 1448 erkende statuten zijn de vroegst overgeleverde die ons iets over de interne werking van een kamer kunnen vertellen. Men kan ze dan ook, met alle restricties die bij een reconstructie past, als een achteruitkijkspiegel gebruiken en in het daarin oplichtende beeld Den Boeck betrekken.

De meest specifieke activiteit die in de statuten van De Fonteine beschreven wordt en haar van andere gezelschappen met literaire

(6) Van de in 1471 gestichte oudste kamer van Mechelen, De Peoene, luidt het in een akte van 1472 dat zij ‘in de voors. stadt van Mechelen’ ‘geordineert’ is ‘ende opverstaen’: Van Autenboer 1962, 112. Vanaf 1491 ontvangt de kamer elk jaar een vergoeding van de stad voor de vertoning van ‘het’ Mariaspel tijdens de ommegang van Pasen; voordien gebeurde dat ook eens in 1479 en 1487. Bovendien werd de vergoeding voor het spel in 1471 en volgende jaren uirgekeerd aan personen die voorkomen op de lijst der Peoenebroeders. Er is dus wel een verband tussen de (latere) opvoering van het Mariaspel bij de ommegang en De Peoene, maar hoe Van Autenboer na de opmerking ‘De lieden, die vóór 1471 het O.L.V-spel dirigeerden, komen niet voor op de ledenlijst [van De Peoene]’ nog ‘met zekerheid’ kan ‘verklaren dat de Peoene werd gesticht door de gezellen, die tijdens de ommegang het spel opvoerden’ is mij niet duidelijk: Van Autenboer 1962, 32-34, 110. Voor de Leuvense Roose legt ook Meulemans een verband tussen zekere ‘ghesellen’ die in 1432 een Mariaspel speelden ter gelegenheid van de processie op de eerste zondag van september en de eerste vermelding, naar aanleiding van Mariaspelen in mei en op de processiedag, van de ‘gesellen vander Rosen’ in 1448: Meulemans 1970, 97, 103. Zie nog Van Dijk 1986, 62-69. In recentere studies ruimt men naast de traditioneel-‘evolutieve’ ontstaanstheorie (rederijkerskamers ontstaan uit gezelschappen die zich voornamelijk met toneel bezighielden) ook plaats in voor een meer ‘institutieve’ opvatting (rederijkerskamers speciaal als dichtgenootschap opgericht). De eerste mogelijkheid wordt dan wel als regel, de tweede als uitzondering voorgesteld: Ramakers 1996, 94-95; Van der Heijden in Van der Heijden & Van Boheemen 1999, 21.

[p. 34]

ambities onderscheidt, is het ritueel van het refreinconcours. Om de drie weken wordt op de zondagnamiddagvergadering iemand uit het gezelschap aangewezen om drie dagen later een refrein - de Nederlandse variant van de Franse ballade - voor te leggen. De lengte van het gedicht mag hij zelf bepalen. Drie weken later dient iedereen een tekst te presenteren die zo goed mogelijk naar het gegeven voorbeeld vervaardigd moet zijn. De persoon die het modelrefrein geschreven heeft, moet ook de prijs ter beschikking stellen. Zelf hoeft hij de ingeleverde gedichten niet te beoordelen. Hij kan daarvoor uit het gezelschap personen kiezen die hem daar het meest bevoegd voor lijken. Om tot een zo genuanceerd mogelijk oordeel te komen, mag hij deze jury wel schriftelijk of mondeling blijven adviseren. Wanneer de jury in een ex-aequo blijft steken, wordt ook een beroep gedaan op alle deelnemers die niet meer voor de prijs in aanmerking komen⁽⁷⁾.

Uit de relatieve uitvoerigheid waarmee een en ander wordt beschreven, blijkt dat het de oprichters van De Fonteine ernst was met dit driewekelijkse ritueel. Zij kozen hiermee dus voor een geregelde en collectieve concentratie op de productie van teksten. Het variëren of voortborduren op een gegeven tekst⁽⁸⁾ en de korte refreinvorm die om bondig meet- en paswerk vroeg, zullen het experimentele ontginnen van de lexicale, syntactische en morfologische mogelijkheden van de taal zeker hebben gestimuleerd. Wie voor de Const van Rhetoriken koos, deed dit vanuit een hoger artistiek bewustzijn en een drang naar literair raffinement. Zo was het omstreeks 1448 bij De Fonteine, zo, mogen we aannemen, was het in 1402 bij Den Boeck.

Wat is dan voor Den Boeck het inspirerende voorbeeld geweest? Misschien kan het sociale milieu van deze kamer een aanwijzing geven. Aan de overgeleverde ledenlijst hebben we hier niets: de eerste inschrijving dateert er pas van 1512⁽⁹⁾. De gegevens over de vroege geschiedenis van de kamer concentreren zich rond de jaren 1417 en

(7) Van Elslander 1948, 19, 21.

(8) Door uit te gaan van een tekstvoorbeeld (een geheel refrein of een strofe? Vgl. Coigneau 2000, 133-134) dat men ‘best naer doen sal’, lijkt de door De Fonteine in 1448 voorgestane produciewijze het midden te houden tussen de intertekstuele dialoog waartoe aan het hof te Blois de ballades van Charles d'Orléans inspireerden en de praktijk van de puys waarbij op een gegeven ‘refrain’ (stokregel) moest worden gerijmd: vgl. Poirion 1965, 181-189.

(9) Ruelens 1871, 89-90.

[p. 35]

'18. Ze zijn schaars, maar wijzen alle in dezelfde richting: de hertog en het hof. We beschikken over de volgende gegevens: in februari 1417 is Den Boeck aan het Brabantse hof te gast op een bal met banket; op 8 maart daaropvolgend wordt de hertog, Jan de vierde, lid van de kamer; op 5 mei biedt hij de gezellen van Den Boeck een maaltijd aan waarop hij zelf met een groot deel van zijn hofhouding present is; de hertog - ik stip het ter informatie even aan - is op dat moment veertien jaar oud en onder de voogdij van de Staten van Brabant⁽¹⁰⁾. De hofrekeningen vermelden op 14 maart 1417 ook een uitgave van ‘1 gulden crone’, aan de kamer te bezorgen door ‘Guyot, den bastard van Bourgogne’⁽¹¹⁾. Ten slotte heeft, blijkens een drietal posten in de hofrekeningen, de hertog van Brabant in 1418 ook gebruik kunnen maken van de diensten van de ‘pijpers’ van Den Boeck. Een enkele ‘pijper’ wordt als bode uitgezonden en een heel jaar lang hebben de muzikanten die Den Boeck erop nahield, ook voor de hertog gespeeld⁽¹²⁾.

Het is duidelijk dat we de stichters en leden van Den Boeck in een milieu moeten situeren dat nauw met het hof gelieerd was, een stedelijke toplaag waarbinnen tussen hogere burgerij, patriciaat en hovelingen geen scherpe culturele scheidingslijn te trekken valt⁽¹³⁾.

Den Boeck werd opgericht in 1402 of 1401, dit is dus nog tijdens de regering van de oude hertogin Johanna († 1406). Zij was dan al achttien jaar weduwe, maar in het milieu waarin Den Boeck werd ‘inneghesticht’ zal de herinnering aan haar literatuurminnende en zelf dichtende echtgenoot, hertog Wenceslas, wel niet geheel zijn vervaagd. Als geen ander had deze hertog het fenomeen van de amateurdichter immers een aristocratische uitstraling gegeven. Bovendien had zijn beschermeling, Jean Froissart, de balladen, virelais en ron-

(10) Uyttebrouck 1975, dl. 1, 39, noot 86; Pleij 1988, 387, noot 32; Duverger 1935, 83; De Baere 1946, 3; De Keyser 1986, 66. Stein karakteriseert de jonge, ‘labiele’ Jan IV als ‘voor zijn ambitieuze raadslieden buitengewoon goed manipuleerbaar’; anderzijds kon hij, samen met verschillende hoge edelen (hovelingen) ‘zeer nadrukkelijk een stempel drukken op de stedelijke machtsverhoudingen’: Stein 1994, 182, 214.

(11) Duverger 1935, 83. Gwijde van Bourgondië († 1436) is een van de drie zonen uit de relatie van de Bourgondische hertog Jan Zonder Vrees, de oom van Jan de vierde, met Margareta van Borsselen: Prevenier & Blockmans 1983, 389.

(12) Duverger 1935, 83; De Baere 1946, 3; De Keyser 1986, 66.

(13) Voor dit soort kringen, met gemeenschappelijke literaire interesses, zie Van Anrooy 1993, 300, 305-307 en Stein 1994, 8-9, 208, 240-241, 299-302.

[p. 36]

delen van zijn mecenas een plaats gegeven in een lange Arthurroman, de Méliador⁽¹⁴⁾. Jean Froissart († 1410), in 1402 nog in leven, kan de belangrijkste dichter worden genoemd die in de veertiende eeuw aan het Brabantse hof heeft vertoefd. Hij schreef er waarschijnlijk zijn Chroniques. Maar niet alleen als historiograaf en romanschrijver was hij actief, ook de korte, lyrische vorm had zijn aandacht. Juist door Froissart, deze merkwaardige mengeling van hoveling en geestelijke, wordt de brug tussen het hoofse en het stedelijke literaire amateurisme geslagen. In het derde kwart van de veertiende eeuw, toen hij nog geregeld in Brussel was, nam hij in Valenciennes, Doornik, Rijsel en Abbeville deel aan de dichtwedstrijden die daar toen in de plaatselijke ‘puys’ al werden georganiseerd⁽¹⁵⁾. Het is meer bepaald in de Confrérie de Notre-Dame du Puy van zijn geboortestad Valenciennes dat, in de eerste helft van de veertiende eeuw, het eerste geïnstitutionaliseerde dichtwedstrijd-ritueel kan worden getraceerd⁽¹⁶⁾.

Voor een Nederlandstalige rederijkerskamer is 1402 dan weer een vroeg stichtingsjaar. Den Boeck is wellicht de oudste kamer. Het komt mij voor dat de bijzondere status van Brussel als residentiestad daar niet vreemd aan is. Met een Nederlandstalige kanselarij enerzijds, en een Franstalige literaire cultuur, vertegenwoordigd in hertog Wenceslas en Froissart anderzijds, leverde het Brabantse hof nu eenmaal de optimale combinatie voor het ontstaan van wat je in een rederijkerskamer verwacht: de beoefening van de ‘seconde rhétorique’ door liefhebbers, in het Nederlands en in wedstrijdverband.

Eén keer op de hoofse lijn, kan men zich verder afvragen of het een toeval is dat Den Boeck werd opgericht kort nadat, op 6 januari 1401, in Parijs de even prestigieuze als populaire Cour Amoureuse werd gesticht. Dit Minnehof was geconstrueerd rond een maandelijks te organiseren balladenwedstrijd tussen vierentwintig zogenaamde ‘ministers’, de meesten ridders en lagere edelen in dienst van het Franse hof en bekend als experts in de ‘science de rhétorique’.

(14) Zie Pinchart 1857, 33-39; Poirion 1965, 205-218; Willaert 1992 en Sleiderink 1993. Naast Froissart was tussen 1380 en 1383 ook Eustache Deschamps aan het hof van Wenceslas en Johanna present: Pinchart 1857, 43.

(15) Poirion 1965, 209 en Gros 1992, 33, 41, 45-46, 99. Onder meer in de herberg 't Gulden perdeken op de Coudenberg kunnen Brusselse burgers Froissart hebben ontmoet; in de jaren 1482 en 1483 verbleef hij er telkens een week: Sleiderink 1993, 4.

(16) Coigneau 1995, 125.

[p. 37]

Eén keer per jaar, op een Mariafeest, werden er ook stedelijke puys bij betrokken: zij mochten dan het thema voor de te vervaardigen serventois opgeven⁽¹⁷⁾. Het Minnehof kende een groot succes: binnen de vijftien jaar was zijn ledenlijst tot meer dan zeshonderd namen aangegroeid, waarbij alle standen vertegenwoordigd waren. Een van de drie Grands Conservateurs was Filips de Stoute. Als Conservateurs worden later ook Jan Zonder Vrees ingeschreven en de Brabantse hertogen Antoon van Bourgondië en Filips van St. Pol. Niet Jan de vierde dus: die had blijkbaar genoeg aan zijn Brusselse Den Boeck. Antoon noch Filips van St. Pol blijken lid van de Brusselse kamer te zijn geweest. Filips de Goede was dat dan weer wél, en, ja, ook hij is niet in de ledenlijst van het Parijse hof te vinden⁽¹⁸⁾. De Brusselse kamer lijkt wel het Brabantse complement van het Parijse minnehof te zijn⁽¹⁹⁾.

Buiten de maandelijkse balladenwedstrijd was het Parijse Minnehof vooral een papieren gezelschap. De statuten, die de regels van de dichtwedstrijden vastlegden, hebben het verder vooral over ‘notre amoureux registre’: beschreven wordt in welke volgorde de namen per categorie in het register moeten worden opgetekend en van wie er de wapens in moeten worden geschilderd; gewezen wordt op het belang van de volgorde van de ministers die ook de beurtrol voor de organisatie van de balladenwedstrijd bepaalt; voor overtredingen van regels met betrekking tot de wedstrijden of de hoofse gedragscode ten slotte is de sanctie altijd met naam en eventueel wapen uit ‘notre amoureux registre’ te worden geschrapt⁽²⁰⁾. Het ‘register’ beregelt én representeert dus het gezelschap. Hof en register vallen eigenlijk samen. Een ‘register’ nu heette in het

(17) Straub 1961; Poirion 1965, 37-43; Cerquiglini 1989; Bozzolo & Loyau 1982-1992. De term ‘science de réthorique’ in het charter: editie Potvin 1886, 203.

(18) Straub 1961, 4-5; Piaget 1891, 423-445. Voor Antoon van Bourgondië en Filips van St. Pol, zie de ledenlijst volgens het Weense handschrift: Piaget 1902, 598. Voor Filips de Goede als lid van Den Boeck: Duverger 1935, 83 (29 juni 1437).

(19) Geen onbekende aan het Brabantse hof was ook ‘Kerstine van Pizen, wonende te Parys’, zoals de hofadministratie het in 1408 en 1409 noteerde naar aanleiding van rwee persoonlijke zendingen van ‘eenen alte sconen boec’ van haar aan hertog Antoon (Uyttebrouck 1975, dl. 1, 35-36). Al in 1402 beantwoordde Christine de Pisan de stichting van het Minnehof met de oprichting van een alternatieve Orde van de Roos (Cerquiglini 1989, 116-117). ‘De Roos’? Is het toeval dat in Leuven, altijd toch tot een tegenzet jegens Brussel geneigd, een kamer onder de naam ‘De Roose’ ontstond, met het devies ‘Minne is 't fondament’?

(20) Porvin 1886, 205-214.

[p. 38]

Middelnederlands gewoon een ‘boek’, een woord waarvan het genus zowel onzijdig als mannelijk kon zijn. De naamkeuze van de Brusselse kamer wijst, dunkt me, op een gelijkaardige cultus van de ledenlijst: de ledenlijst als het materiële symbool van een exclusief gezelschap, dat het eigen lidmaatschap en dus het in ‘het boek’ ingeschreven zijn, als een erezaak beschouwt⁽²¹⁾. Twee vliegen in één klap werden met de naam ‘den Boeck’ trouwens geslagen: met het ‘boek’ als symbool voor het rederijkerscorps kon tegelijkertijd mystiek worden doorverwezen naar de bijbelse voorstelling van het ‘Boek des Levens’ waarin de namen van Gods uitverkorenen opgetekend staan⁽²²⁾.

Den Boeck was de enige Brabantse kamer die zich op zo'n edel lidmaatschap als dat van Jan de Vierde kon beroemen. In de inleiding tot de uitgave van de teksten van de laatste grote manifestatie van Brabantse retoricale cultuur, het Antwerpse landjuweel van 1561, worden enkele voorbeelden van vorstelijke waardering voor de rederijkerskunst aangehaald. De enige kamer echter die in dit verband wordt genoemd is Den Boeck: gememoreerd wordt dat hertog Jan er als gildebroeder de feesten en vergaderingen dikwijls ‘met zijnen persoon’ heeft vereerd⁽²³⁾. Deze vermelding treft juist hier, omdat Den Boeck zelf aan geen enkel van de zeven landjuwelen in de zestiende eeuw heeft meegedaan. Aan dit exclusieve landjuweel participeerden nu net de belangrijkste kamers van Brabant. Voor Brussel was dat, in de zestiende eeuw, blijkbaar Het Marien cransken, niet Den Boeck⁽²⁴⁾.

(21) In de rekeningen van het Lieve-Vrouwebroederschap van 's-Hertogenbosch werden de per notarieel contract aan de broederschap verbonden zangers vanaf 1420 geregeld gesellen vanden boecke genoemd: Van Dijck 1973, 148-149, 151, 153. Bonda (1996, 120) omschrijft hen als ‘in het boek opgenomen zangers’. Vgl. ook de term bouc en de zorg die door sommige broederschappen aan de ledenlijst werd besteed: Trio 1990, 28, 36, 128-131, 165-166, 168, 172. Zie ook Gros 1992, 32-33, 52-53.

(22) Zie de allusies op den boeck des levens (vgl. o.m. Filippenzen 4:3 en Openbaring 3:5, 13:8, 20:12, 21:27) in de berijmde rekst die volgt op het titelblad van het Privilegieboek. Ruelens 1871, 85. Zoals bekend begint ook de Eerste Bliscap met een verwijzing naar dit boeck des levens. Beuken 1978, 57, r. 77-78. Op de Gentse wedstrijd van 1539 verbeeldde het blazoen van Den Boeck het visioen uit openbaring 4-5, met daarbij ook het boek waarvan de zegels alleen door het Lam konden worden geopend (Openb. 5:1-9): Erné & Van Dis 1982, dl. 2, 398.

(23) Spelen van sinne 1562, f. A4r.

(24) In de 15de eeuw nam Den Boeck wél, samen met De Violette en De Lelie, deel aan de wedstrijden in Lier en Antwerpen, respectievelijk in 1490 en 1496: De Baere 1948, 8-9; Van Autenboer 1978-1979, 136. Op de landjuwelen in de 16de eeuw was Brussel alleen door De Mariacrans vertegenwoordigd: Van Autenboer 1981, 30, 32, 34-35, 36-39, 40, [46], 72. Wél was Den Boeck, als enige Brusselse kamer, in Gent in 1539 present. Samen met De Mariacrans en De Corenbloem nam Den Boeck ook deel aan het haagspel van Vilvoorde in 1560: De Baere 1948, 9-10, 49-54, 56-58. Aan het Antwerpse haagspel van 1561 deed voor Brussel alleen De Corenbloem mee; wél speelde Den Boeck op 13 oktober 1561, ter gelegenheid van de inhuldiging van het kanaal van Willebroek, een spel dat een antwoord gaf op de vraag van dit haagspel (‘wat het nuttigste maar tevens minst geachte handwerk is’): Coigneau 1994, 127-129.

[p. 39]

In tegenstelling tot wat men in andere steden ziet, blijkt de oudste kamer haar anciënniteit in Brussel inderdaad niet met bepaalde voorrechten tegenover jongere kamers te hebben verzilverd. Naar de oorzaak van dit opvallende verschil kan men slechts gissen.

Speelden hier sociale en politieke factoren een rol? De vijftiende eeuw was op dit vlak voor Brussel een turbulente periode. De spanningen tussen patricische facties onderling en de sterke ‘democratiseringsdrang’ die de periode tussen 1421 en 1477 kenmerkte, heeft Den Boeck, uit de sociale toplaag recruterend, wellicht parten gespeeld⁽²⁵⁾. Nog in de zestiende eeuw begon de eed van de gewone broeders van Den Boeck met het zweren van trouw aan ‘den hertoge van Brabant, onsen landsheere / Met synen landen en steden’. De hertog, zijn landen en steden worden genoemd. Van ‘onze stad Brussel’ en dus van een intern-stedelijke communitas maakt geen van de eden van Den Boeck gewag⁽²⁶⁾. Misschien heeft Den Boeck zich ook niet vlot genoeg weten aan te passen aan ontwikkelingen die geleid hebben tot wat ik ‘kamers nieuwe stijl’ zou willen noemen. De nieuwe stijl manifesteert zich in de latere statuten - een nieuwe golf van kamers doet zich voor vanaf de jaren zeventig van de vijftiende eeuw⁽²⁷⁾ - tegenover wat in de instelbrief van De Fonteine van 1448 dan als ‘oude stijl’ kan worden aangemerkt. De refreinwedstrijd blijft voor de kamers nieuwe stijl hét specifieke instituut, maar een intensieve toepassing, om de drie weken bijvoorbeeld, is er, blijkens de jongere statuten, niet meer bij. Daartegenover komt de toneelpraktijk meer op de voorgrond te staan, wat zeker een gevolg is van stimulansen vanuit de stedelijke regeringen, voor wie deze publieke activiteit in cultuurpolitiek opzicht wel interessanter is geweest dan de meer besloten refreinwedstrijden. Waar De Fonteine in 1448, wat toneelactiviteiten betreft, zowat alles aan het vrije initiatief overliet -

(25) Over de politieke strijd in Brussel: Baerten 1985 en Stein 1994, 209-229.

(26) Ruelens 1871, 86.

(27) Na Den Boeck ontstonden in Brussel nog vier (eigenlijk drie: in De Mariacrans kwamen De Lelie en De Violette samen) andere kamers, die alle na 1470 werden opgericht; hetzelfde geldt voor Leuven na De Roose: Van Dijk 1986, 61. Vgl. Duverger 1935, 73-74; De Baere 1946, 3-5, 7; De Keyser 1986, 66-67, 69-71; Meulemans 1970, 106-111.

[p. 40]

waarbij gezellen bijvoorbeeld een rol konden nemen of laten - wordt een en ander in de nieuwe reglementen preciezer geregeld en aan sancties gekoppeld. Hiermee ging ten slotte ook een striktere verdeling van functies en verantwoordelijkheden gepaard, waardoor bijvoorbeeld de bijzonder functie van ‘dé’ facteur ontstond, waar in De Fonteine in 1448 nog iedereen verondersteld werd ‘facteur’ te kunnen zijn⁽²⁸⁾.

Ik zie twee elementen die Den Boeck, langer dan goed voor haar was, een kamer ‘oude stijl’ hebben kunnen doen blijven. Het eerste is het elitaire- én het pionierskarakter van de kamer en een daarmee verbonden koestering van haar nobele traditie als besloten dichtgenootschap. Als tweede element is daar, op toneelgebied - in de vijftiende eeuw beslist niet het exclusieve terrein van de rederijkers - de dominante positie in Brussel van het Grote Gilde van de Kruisboogschutters. Zij hadden vanaf 1448 de meest prestigieuze, door de stad gepatroneerde, toneelmanifestatie in handen, met name de jaarlijkse opvoering, op de grote processiedag, van telkens een van de zeven Bliscappen-van-Maria. Maar ook bij de bedeling van prijzen voor toneelprestaties op feestelijke intredes ziet men de rederijkers, en meer bepaald Den Boeck, nog tot in de eerste jaren van de zestiende eeuw de duimen leggen voor het gilde van de kruisboogschutters⁽²⁹⁾.

In de jaren tachtig van de vijftiende eeuw duikt Den Boeck in de stadsrekeningen onder een tweede naam, en wel als ‘de Tyteloosen’ (= de narcissen) op. Vanaf 1498 wordt de kamer er weer als ‘Den Boeck’ vermeld. In de, zestiende-eeuwse, kamerdocumenten blijven de twee namen, soms aan elkaar gekoppeld als ‘Den Boeck metter Tyteloosen’, in gebruik⁽³⁰⁾. We vinden deze combinaties bijvoorbeeld in blazoenvoorstellingen, en in de eed, maar dan wel, heel opvallend, alleen in de eedformule van de deken en die van de gewone broeders. In de eed van de Prince, traditioneel de initiatiefnemer en voorzitter van de refreinwedstrijd, is er alléén sprake van Den Boeck en haar ‘privilegien’⁽³¹⁾. In het ‘ontstaan’ van de Tyteloosen binnen Den Boeck zie ik dan ook een poging om zich aan nieuwe behoeften aan

(28) Coigneau 1998, 105.

(29) Duverger 1935, 74-75, 85 (1486), 86 (1497), 91-92.

(30) Duverger 1935, 73, 84-85, 86 e.v.

(31) Ruelens 1871, 85-86.

[p. 41]

te passen door het groeperen van gezellen die zich niet meer primair met de creatie, maar uitsluitend met de representatie van teksten bezig moesten houden. Deze dichotomisering is bij de rederijkers algemeen⁽³²⁾, maar de manifestatie ervan in de keuze van een nieuwe, aan de oude toe te voegen naam, is dat zeker niet. Wat we hier, juist door de bijzondere naamgeving zo duidelijk zien gebeuren, is toch wel merkwaardig: een groepje toneelspelers, ‘ghesellen vanden spele’ zeg maar, ontstaat ‘in’, of, als u wil, ‘uit’ een kamer ‘vander rethoriken’, het omgekeerde dus van wat men zich sedert de negentiende eeuw, vanuit de eigentijdse realiteit van kamers als gezelschappen voor liefhebberstoneel, vaak over het ontstaan van rederijkerskamers heeft voorgesteld.

(32) Zie de prince d'amours, jonghers en medeamoreusen in De Fonteine (1542) en de prinsen van de personagien in de Antwerpse Olijftak en Violieren: Coigneau 1998, 105; Coigneau 1996, 51-52.

Literatuur

Anrooij, W. van, ‘De literaire ambities van Hennen van Merchtenen’, in: Tijdschr. voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 109 (1993), 291-314.

Autenboer, E. van, Volksfeesten en rederijkers te Mechelen (1400-1600). Gent, 1962.

Autenboer, E. van, ‘Een “Landjuweel” te Antwerpen in 1496?’, in: Jaarboek De Fonteine 1978-1979, Deel 1, 125-149.

Autenboer, E. van, Het Brabants landjuweel der rederijkers (1515-1561). Leuvense studiën en tekstuitgaven, N.R., 2. Middelburg, 1981.

Baere, C. de, ‘De Brusselsche Kamers van Rhetorica’, in: Eigen Schoon en De Brabander 29 (1946), 1-16.

Baere, C. de, ‘De Deelneming der Brusselse Rederijkers aan rhetoricale Feesten en Wedstrijden’, in: Eigen Schoon en De Brabander 31 (1948), 8-24, 49-61.

Baerten, J., ‘De politieke evolutie te Brussel in de 15de eeuw’, in: Tijdschrift voor Brusselse geschiedenis 2 (1985), 111-122.

Beuken, W.H. (ed.), Die eerste bliscap van Maria en Die sevenste bliscap van Onser Vrouwen. Culemborg, 1978.

[p. 42]

Bonda, J.W., De meerstemmige Nederlandse liederen van de vijftiende en zestiende eeuw. Proefschrift Universiteit Utrecht. Hilversum, 1996.

Bozzolo & H. Loau, C., La cour amoreuse dite de Charles VI. Parijs, 1982-1992. 3 dln.

Cauchie & M. Bayot, A., ‘Rapport sur les chroniques du Brabant’, in: Bulletin de la Commission Royale d'Histoire T. 69, 5me Série, t. 10 (1900), xxxvii-xciii.

Cerquiglini, J., ‘1401, St. Valentine's Day. The Charter of La Cour Amoreuse Is Read Aloud in the Hôtel d'Artois’, in: D. Hollier (ed.), A new History of French Literature. Cambridge, Mass./Londen, 1989, 114-118.

Coigneau, D., ‘“Maer die steden apaert”. Over het rederijkerslandjuweel en het haagspel van 1561’, in: F. Vanhemelryck (ed.), Volkscultuur in Brabant. Brussel, 1994, 115-141.

Coigneau, D., ‘De Const van Rhetoriken, Drama and Delivery’, in: J. Koopmans, M.A. Meadow, K. Meerhoff & M. Spies (ed.), Rhetoric - Rhétoriqueurs - Rederijkers. Amsterdam, 1995, 123-140.

Coigneau, D., ‘9 december 1448. De statuten van rederijkerskamer De Fonteine worden officieel erkend door de stad Gent. Rechten en plichten van spelende gezellen’, in: R.L. Erenstein (red.), Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam, 1996, 50-55.

Coigneau, D., ‘9 december 1448: Het Gentse stadsbestuur keurt de statuten van de rederijkerskamer De fonteine goed. Literaire bedrijvigheid in stads- en gildeverband’, in: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (red.), Nederlandse Literatuur, een geschiedenis. Amsterdam/Antwerpen, 1998 (eerste druk: 1993), 102-108.

Coigneau, D., ‘Bedongen creativiteit. Over retoricale productieregeling’, in: R. Jansen-Sieben, J. Janssens & F. Willaert (red.), Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde. Hilversum, 2000, 129-137.

Dijck, G.C.M. van, De Bossche Optimaten. Geschiedenis van de Illustere Lieve Vrouwebroederschap te 's-Hertogenbosch, 1318-1973. Proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht. Tilburg, 1973.

Dijk, W.G. van, ‘Wij vaten genucht uyt rechter liefde; overzicht van het ontstaan en de geschiedenis van de Bredase rederijkers’, in: Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van... Breda 1986, 55-99.

[p. 43]

Duverger, J., Brussel als kunstcentrum in de XIVe en de XVde eeuw. Antwerpen/Gent, 1935.

Eeghem, W. van, Brusselse dichters. Vierde Reeks. Brussel, 1963.

Elslander, A. van, ‘De Instelbrief van de Rederijkerskamer “De Fonteine” te Gent (9 december 1448)’, in: Jaarboek De Fonteine 1948-1949, 15-22.

Erné & L.M. van Dis, B.H. (ed.), De Gentse spelen van 1539. 's-Gravenhage, 1982. 2 dln.

Gros, G., Le poète, la vierge et le prince du puy. Étude sur les Puys marials de la France du Nord du XIVe siècle à la Renaissance. Parijs, 1992.

Heijden & F.C. van Boheemen, T.C.J. van der, Met Minnen Versaemt. De Hollandse rederijkers vanaf de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw. Bronnen en bronnenstudies. Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen. Delft, 1999.

Keyser, H. de, ‘Het ontstaan en de werkzaamheden van de Brusselse rederijkerskamers tussen 1400 en 1500’, in: Tijdschrift voor Brusselse geschiedenis 3 (1986), 65-75.

Meulemans, A., ‘De Leuvense Rederijkerskamers’, in: Eigen Schoon en De Brabander 53 (1970), 87-111, 211-232, 381-400; Eigen Schoon en De Brabander 54 (1971), 85-94, 306-312; Eigen Schoon en De Brabander 55 (1972), 33-45.

Piaget, A., ‘La Cour Amoreuse dite de Charles VI’, in: Romania 20 (1891), 417-454.

Piaget, A., ‘Un manuscrit de la Cour Amoureuse de Charles VI’, in: Romania 31 (1902), 597-603.

Pinchart, A., ‘La cour de Jeanne et de Wenceslas et les arts en Brabant, pendant la seconde moitié du xive siècle’, in: Revue Trimestrielle 13, 4de jaar (1857), 25-67.

Piot, Ch., Chroniques de Brabant et de Flandre. Brussel, 1879.

Pleij, H., De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd. Amsterdam/Leuven, 1988.

Poirion, D., Le poète et le prince. L'évolution du lyrisme courtois de Guillaume de Machaut à Charles d'Orléans. Grenoble, 1965.

Potvin, Ch., ‘La Charte de la Cour d'Amour de l'année 1401’, in: Bulletins de l'académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique 56 (1886), 191-220.

Prevenier & W. Blockmans, W., De Bourgondische Nederlanden. Antwerpen, 1983.

Ramakers, B.A.M., Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur

[p. 44]

in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd. Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen. Amsterdam, 1996.

Ruelens, K., ‘Iets over de rederykkamer het Boeck of de Tytelooskens, te Brussel’, in: E. van Even (ed.), Mengelingen voor de geschiedenis van Braband 1871, 81-90.

Schayes, M.A.G.B., ‘Analectes archéologiques, historiques, géographiques, etc.’, in: Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique 7 (1850), 131-180.

Schayes, A.G.B., Analectes archéologiques, historiques, géographiques et statistiques, concernant principalement la Belgique. Antwerpen, 1857.

Sleiderink, R., ‘Dichters aan het Brabantse hof (1356-1406), in: De Nieuwe Taalgids 86 (1993), 1-16.

Smeyers & J. van der Stock, M., Vlaamse miniaturen voor vorsten en Burgers, 1475-1550. Gent, 1997.

Spelen van sinne vol scoone moralisacien wtleggingen ende bediedenissen op alle loeflijcke consten... Antwerpen, 1562.

Stein, R., Politiek en historiografie. Het ontstaansmilieu van Brabantse kronieken in de eerste helft van de vijftiende eeuw. Miscellanea Neerlandica X, Leuven, 1994.

Straub, Th., ‘Die Gründung des Pariser Minnehofs von 1400’, in: Zeitschrift für Romanische Philologie 77 (1961), 1-14.

Trio, P., De Gentse broederschappen (1182-1580). Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent XVI. Gent, 1990.

Uyttebrouck, A., Le gouvernement du duché de Brabant au bas Moyen Age (1355-1430). Brussel, 1975. 2 dln.

Willaert, E, ‘Het zingende hof. Ontstaan, vertolking en onthaal van hoofse minnelyriek omstreeks 1400’, in: F. Willaert (red.), Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992, 109-122.