Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1997-1998

Regelnummers proza verbergen

[p. 9]

Anthonis de Roovere.
Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling. Bijlage 2 en 3.^(*) door J.B. Oosterman

Ten geleide

In 1955 verscheen De gedichten van Anthonis de Roovere, een editie van het poëtische oeuvre van de Brugse rederijker door J.J. Mak, die nog altijd als een heel goede uitgave geldt. Diverse gedichten van De Roovere ontbreken echter. Sommige omdat ze pas na het verschijnen van deze editie aan het licht zijn gekomen, andere omdat Mak ze over het hoofd heeft gezien of omdat hij De Rooveres auteurschap afwees. Een overzicht hiervan biedt bijlage 1 in het vorige Jaarboek. Deze gedichten worden hier uitgegeven in bijlage 3. Sommige zijn nooit eerder gepubliceerd, andere zijn dat wel, maar verdienen het niettemin hier in druk te verschijnen, zodat de editie van Mak en deze bijlage samen vrijwel het gehele poëtische oeuvre van De Roovere bevatten. Van de zeker aan De Roovere toe te schrijven gedichten ontbreken er niettemin enkele. In de eerste plaats zijn hier de jaardichten uit de Excellente cronike van Vlaenderen weggelaten. Ze maken deel uit van de kroniek en zien hopelijk het licht in een eens te verschijnen editie hiervan. In de tweede plaats ontbreekt Leven en passie van Jezus. R. Lievens heeft hiervan een uitgave in voorbereiding. Bijlage 3 bevat aldus gedichten waarvan vaststaat dat De Roovere ze geschreven heeft, maar bovendien gedichten van Brugse tijdgenoten, overgeleverd in de directe context van De Rooveres gedichten (zie bijlage 1^c).

Bijlage 2 bevat het voor- en nawerk van de in 1562 verschenen druk Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere. Hoewel gedeelten

(*) Met dank aan Dirk Coigneau en Dirk Geirnaert die met hun op- en aanmerkingen een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de edirie en het commentaar.

[p. 10]

hiervan eerder zijn uitgegeven, bestaat er geen integrale editie van deze teksten die voor de kennis van De Roovere en zijn gedichten van belang zijn. Voorafgaand aan de bijlagen 2 en 3 geef ik eerst een overzicht van de bronnen waarin de geëditeerde teksten zijn overgeleverd. Vervolgens wordt de wijze van uitgeven verantwoord.

De bronnen

De Rethoricale wercken zijn in 1562 verschenen bij Jan van Ghelen te Antwerpen. Mak heeft in zijn editie van de gedichten van De Roovere het voor- en nawerk niet uitgegeven en bovendien zes gedichten afgewezen. Over die gedichten het volgende: enkele zijn waarschijnlijk terecht door Mak niet als werk van De Roovere beschouwd, andere mogen wel aan hem worden toegeschreven. In ieder geval zijn al deze gedichten afkomstig uit Brugge in de jaren waarin De Roovere werkzaam was en zijn ze lange tijd voor het werk van deze dichter gehouden. Genoeg reden voor een uitgave van alles wat ontbreekt in de editie van Mak. Verschillende van deze teksten zijn eerder uitgegeven, vaak echter incompleet of uiterst slordig.

De tweede bron die hierna wordt uitgegeven is ontdekt nadat de editie Mak verscheen. Het gaat om Vanden Hinnen tastere. Het titelgedicht en een kort toneelstuk zijn alleen uit deze bron bekend. Het eerste is zeker van De Roovere, van het tweede is de toeschrijving onzeker. Het laatste gedicht is uit twee andere bronnen bekend, en al zijn er weinig belangrijke varianten die niet al uit die twee vindplaatsen bekend zijn, niettemin heb ik ook dit gedicht uitgegeven om zodoende Vanden Hinnen tastere in een integrale uitgave te presenteren.

Het Brusselse handschrift KB, II 270 (handschrift Koning) staat in plaats en tijd dicht bij De Roovere: het is afkomstig uit Brugge en dateert van omstreeks 1490. Terecht heeft Mak daarom ook dit handschrift verschillende malen als uitgangspunt genomen. Als ic peinse om des tijts onlancheit en O lievelicste jhesus ende de goedertierste zijn, zoals Van Vinckenroye heeft laten zien⁽¹⁾, door De Roovere geschreven. Mak heeft ze echter niet uitgegeven. Beide zijn ze in dit handschrift te vinden in een versie die vermoedelijk dicht staat bij de

(1) F. van Vinckenroye, ‘Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?’, in Spiegel der Letteren 4 (1960), 1-23.

[p. 11]

teksten zoals De Roovere ze schreef. Voorts geef ik nog een derde gedicht uit naar dit handschrift dat eveneens van de hand van De Roovere kan zijn.

Het handschrift van Jan van Stijevoort (Berlijn, SPK, mgo. 651) bevat een groot aantal gedichten van De Roovere. Twee daarvan ontbreken in Maks editie: een gedicht op de naam van Jezus waarvan Erné⁽²⁾ overtuigend heeft laten zien dat het van De Roovere is (zo bevat de tekst een acrostichon in de laatste strofe), en het hiervoor genoemde O lieve(licste) Jhesus. Hoewel het handschrift-Van Stijevoort integraal is uitgegeven, is het eerstgenoemde gedicht hierna opnieuw uitgegeven naar dit handschrift. De tweede tekst is uitgegeven naar het handschrift Koning.

Het handschrift van Jan Michiels (Den Haag, KB, 71 E 57) is een van de laatst dateerbare die van belang zijn voor kennis van het werk van De Roovere. Uit dit handschrift geef ik drie teksten uit. Een daarvan, Soe wie hem selven wel kennen sal, is van De Roovere en bevat varianten die elders ontbreken. Een tweede, vermoedelijk geschreven door Petrus Maes, staat in bekorte vorm in de Rethoricale wercken. Het handschrift-Michiels geeft als enige de volledige tekst. Een derde gedicht tenslotte, is verwant aan enkele gedichten van De Roovere en heeft een stokregel die ook bij De Roovere voorkomt. Reden genoeg om de tekst hier te presenteren.

Aan het slot van bijlage 3 volgt nog een korte tekst, te weten een zelfstandig overgeleverde strofe van een gedicht dat in de Rethoricale wercken compleet voorkomt. Het staat in een handschrift met de Excellente kroniek van Vlaanderen dat dateert uit de jaren 1485-1490 en werd geschreven te Sluis en Brugge door Jacob van Male.

(2) B.H. Erné, ‘Kleinigheden uit de refreinbundel van Van Styevoort (2)’, in: De Nieuwe Taalgids 70 (1977), 459-461.

De wijze van uitgeven

In bijlage 2 zijn voor- en nawerk van de Rethoricale wercken uitgegeven. In bijlage 3 staan, geordend per bron, de gedichten. Daarbij is telkens aangegeven onder welk nummer het gedicht is opgenomen in bijlage 1, terwijl bovendien de (vermoedelijke) auteur van het gedicht is vermeld.

[p. 12]

Het werk is diplomatisch uitgegeven, waarbij de spelling van de i/j en u/v/w is genormaliseerd. Romeinse cijfers zijn in klein kapitaal weergegeven, waarbij de punten die veelal het getal markeren, zijn weggelaten. Het hoofdlettergebruik in de bron is gerespecteerd, enkele kleine aanpassingen daargelaten die per bron worden verantwoord. Daar ook wordt verder commentaar gegeven dat specifiek op de bron in kwestie betrekking heeft. Afkortingen zijn stilzwijgend opgelost. De oorspronkelijke interpunctie (vnl. bestaand uit punten en Duitse komma's) is gerespecteerd. De folia zijn aangegeven tussen rechte haken. De aanduiding f. of fol. is daarbij achterwege gelaten. Kleine emendaties zijn in de leestekst verwerkt en worden in de aantekeningen verantwoord. Soms wordt in diezelfde aantekeningen een iets verdergaande emendatie voorgesteld die echter niet in de gepresenteerde tekst is doorgevoerd. Een digitaal bestand met een strikt diplomatisch afschrift van de teksten is gedeponeerd bij het tekstencentrum van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden.

Bij alle teksten die ontbreken in de editie-Mak geef ik summiere woordverklaringen, vooral bedoeld om de eerste toegang tot deze gedichten te vergemakkelijken. Hierbij is vooral gebruik gemaakt van het Middelnederlands Woordenboek (mnw), het Woordenboek der Nederlandsche Taal (wnt) en het Rhetoricael Glossarium (rhg). Om deze soms erg lastige rederijkersgedichten ten volle te doorgronden zou veel uitvoeriger commentaar nodig zijn geweest. Ik heb gekozen voor snelle beschikbaarheid van de gedichten, in het bewustzijn dat dit ten koste gaat van de gedegenheid van het commentaar. Dat neemt niet weg dat een goede kritische leesuitgave van vroege rederijkersgedichten wenselijk is. Tot op heden bestaat zo'n editie jammer genoeg niet.

Bijlage 2: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere, voor- en nawerk

De Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere zijn in 1562 verschenen bij Jan van Ghelen te Antwerpen. Er zijn van deze druk drie exemplaren bewaard gebleven. Voor deze uitgave is gebruik gemaakt van het exemplaar Leiden, UB, 1497 F 20. In de druk zijn opschriften boven de gedichten in een grotere letter gezet dan de teksten zelf, en de gedichten beginnen met een initiaal over drie regels. In de uitgave is dit overgenomen. Bij de weergave van de titelpagina is

[p. 13]

geprobeerd de aangebrachte hiërarchie in moderne typografie te doen uitkomen. Namen zijn in deze druk veelal met een hoofdletter geschreven, zoals ook de verzen met een hoofdletter beginnen. In de editie is dit gebruik overgenomen, ook waar in de druk soms een hoofdletter ontbreekt.

Bijlage 2.1: Voorwerk

[Alr]
¶ Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere
Brugghelinck / Vlaemsch Doctoor ende gheestich Poete.²

Carnation.³
¶ Den VoYs hoort eer an XVI In MeYe bederf//^4-5
DIes doen CLaer de CVnstIChste DIChtere sterf. Anno 1482.

¶ Gheprint Thantwerpen op die Lombaerde Veste / inden Witten
Hasewint / bi mi Jan van Ghelen Ghesworen Boeckprinter der Co.Ma.
Anno mdlxii
Met Gratie ende Previlegie van sesse Jaeren. [Alv]

¶ Den Voys hoort eer an / was zijn devijse.

¶ Met dese xvii letteren / meer noch min
Is Anthonis de Roovere / ghespelt daer in.

¶ Wercken Rethoricael Anthonis de Roovere
Brugsch Rethorizien / vlaemsch Poete bekent
Godvruchtich / verstandich / oprecht gheloovere
Tot Godlijcke saken / inden gheest op ghespent¹⁵
Gheene dese zijnder wercken / waren noyt geprent¹⁶

2 gheestich geestrijk

3 carnation jaardicht, chronogram

4-5 Het eerste deel van dit chronogram wordt gevormd door her devies van Anthonis de Roovere: ‘Den vois hoort eer an’ dat op zichzelf een anagram van de naam van de dichter is. De kapitalen in her chronogram (m.u.v. de A en de D's) vormen het jaartal van De Rooveres overlijden, waarbij de Y als I geldr: MCCCCLXVVVIIIIIII (=1482)

15 op ghespent opgeslagen (vgl. spende voorraad)

16 noyt ooit

[p. 14]

 

Tot een eerlijck verblijden / nu nyeu uut ghegheven¹⁷

 

Ende als tzijnder eeren / naerstich diligent¹⁸

 

Meest uut zijn eyghen hantboeck gheschreven.

 

 

20

Psalmus 63.

 

Exaudi Deus orationem meam.²¹

 

 

22

Rasch up En Dene. [A2r]²²

17 eerlijck verblijden eervolle vreugde

18 diligent ijverig

21 Met ditzelfde psalmvers beginr Eduard de Dene, de editeur van De Rooveres gedichten, zijn Testament Rhetoricael

22 Dit vers is het devies van Eduard de Dene

Alle Rethorica conste beminders salighe ende voorspoedige groetenisse E. de Dene / goetjonstelijck wenscht.

3AEnghesien dat in voorleden tijden / hebben geweest³ 4diversche oude ende jonghelinghen / henlieden som-^4-5 5tijts exerciterende ende onledich makende / in die lof- 6felijcke gheinspireerde / onleerlijcke ende prijselijcke conste van⁶ 7Rethorica te ghebruyckene / in Vlaemsche tale oft sprake: Son-⁷ 8derlinghe dien eerwaerdighen Vader ende Meestere / saligher 9memorien / Anthonis de Roovere / vry metselaer van zijnen⁹ 10ambachte / ingheboren Poortere ende inwoonende der Stede van¹⁰ 11Brugghe / die welcke sonder twijffele by godlijcker inghestorter 12gratie so inden gheest verlicht was / sulckerwijs dat hy inde voor-

3 aenghesien begin van een bijzin die pas in r. 33 wordt afgesloten met soe heb ick

4-5 henlieden exerciterende zich oefenend in; - onledich makende zich bezighoudend met

6 onleerlijcke wat niet ten volle geleerd kan worden; - prijselijcke prijzenswaardige

7 ghebruyckene beoefenen

9 vry zelfstandig

10 ingheboren poortere poorter door geboorte

[p. 15]

13genoemde conste soe gebesoingneert / gheexpresseert ende di-¹³ 14versche stucken ghecomponeert heeft / als wel dienende hooch-¹⁴ 15waerdich ghepresen int licht ghebrocht te zijne / ende gheensins 16(midts den ouderdom ende onachtsaemheyt der onwetende)¹⁶ 17geheel verduystert te moeten blijven. Te min by dat de selve¹⁷ 18ende meest alle zijne wercken inhouden / begrijpen ende vol¹⁸ 19zijn / van goede duechdelijcke ende oprechte vermaninghen / 20prijsende civile manierlijcheden / ende liefmoederlijck straffen-²⁰ 21de ende blamerende alle boosheden / ende ydele bedriechlijcke 22pompieusheden des werelts / maer te meer verheven tzijne / by^2222-23 23dat wy ooc vinden datter in Vranckerijck voormaels ghefloreert²³ 24ende gheweest hebben diversche / hooghe / vermaerde / excel- 25lente ende fameuse / seer constachtende / Constenaers inde 26voorgenoemde Rethoricale conste [A2v] die ghebruyckende in²⁶ 27Franscher oft Walscher tale / inder waerheyt lieftallich ende²⁷ 28yeghelijcken bequame zijnde / als namelijc die groote Poeten / 29Franschoys Villon Parisiaen / Clement Marot / M. Jan Molinet²⁹ 30/ ende diversche ander gheestighe ghelaudeerde Rethorizienen /³⁰ 31vanden welcken vele huerer artificiale wercken in printe open-³¹ 32baer zijn / midts dien so wel aldaer als herwaerts over / tot ge-^3232-33 33schicter recreatie onder den menschen bekent ghemaeckt/. Soe 34heb ick uut liefden / die ick totter selfder conste ben draghende 35 ende my teender recreatie: My gheschickt by langher handt te³⁵

13 gebesoingneert heeft bezig geweest is; - gheexpresseert heeft zich gemanifesteerd heeft

14 wel dienende stellig verdienend

16 midts vanwege; - in druk / i.p.v.); - onachtsaemheyt gebrek aan belangstelling

17 te min by dat des te minder omdat

18 inhouden, begrijpen ende vol zijn bevatten (in verschillende bewoordingen wordt hier hetzelfde driemaal gezegd)

20 civile manierlijcheden beschaafde zedigheid; - liefmoederlijck vriendelijk, minzaam (lett. op de wijze van een liefhebbende moeder)

22 pompieusheden praal; - in druk) i.p.v. /; - maer te meer dit vormt een tegenstelling met te min by dat uit r. 17

22-23 by dat wy ooc vinden omdat wij ook zien

23 ghefloreert gebloeid

26 ghebruyckende gebruik makend, beoefenend

27 inder waerheyt werkelijk; - lieftallich fraai, mooi

29 in druk moliuet

30 ghelaudeerde gelauwerde

31 artificiale kunstzinnige (RHG 24);

32 herwaerts hier

32-33 geschicter recreatie gepaste verpozing

35 gheschickt erop toegelegd; - by langher handt overal waar ik maar de hand op kon leggen

[p. 16]

36vergaderen ende by een re copulerene eenighe particuliere stu-³⁶ 37cken / bijden voorgenoemden Anthonis de Roovere (die een 38Vlaemsch Poere was) ghemaeckt zijnde. So in partie uut zijn 39eygene oude hantscriften ghecopieert / als ooc uut sekere hant- 40boeck wijlent ghescreven by eenen notabelen Poorter der voors.⁴⁰ 41Stede van Brugghe / dye metten selven Roovere seer familiaer⁴¹ 42was / ende dickwils frequenterende / by dyen vele van zijne wer- 43cken om uutscrijven van hem gheleent creech. Ten fine ende met 44meyninghe die oock naemaels te doen printen by manier van⁴⁴ 45een hantboecxken uut te laten comen ende onder de Vlaemsche 46tonghe / insghelijcx als de voorgenoemde Walsche uut ghedeelt 47te moghen worden dies soe wel waerdich zijnde / als (behoudens^47-48 48der reverentien van henlieden) vanden anderen voorghenoemde 49Poeten wercken / ghedaen is gheweest / dye het magistraet der 50gheleertheden ende doctrine hadden by exempelen ende voor-^50-51 51bewijsinghen scholasticque ende den voors. Roovere maer een⁵¹ 52Idiotz / ende simpel leeck / ongheleert ambachsman was: niet⁵² 53hebbende [A3r] dan zijn Vlaemsche ingheboren lanttale oft 54spraecke. Hebbende nochtans zijn Rethoricale wercken soe 55ornatelijck daer mede connen verchieren / becleeden ende belee-⁵⁵ 56den / als dat hi in sekere generale vergaderinghe / feeste der⁵⁶ 57Rethorijcken in Brugghe gehouden / ontrent maer XVII jaren 58oudt zijnde / verdiende ende toe gejugeert was / den prijs ende⁵⁸ 59den tijtle gegeven: Prinche der Rethorijcken alsdoen genaempt 60te zijne / dwelcke hi obrinueerde met zijnder Rethoricale solu-⁶⁰ 61tie op de vraghe: Oft moederlijck herte lieghen mach: Ende van

36 copulerene samenbrengen, samenstellen

40 wijlent eertijds

41 familiaer vertrouwelijk

44 meyninghe met de bedoeling; - by manier van door

47-48 zonder hen te weinig eer te bewijzen

50-51 voorbewijsinghen volgens MNW 9, kol. 953: ‘aanwijzing [...] van iets toekomstigs’ of ‘voorafgaande bewijsvoering(?)’. Het lijkt hier echter veeleer bedoeld als synoniem van exempelen

51 ende terwijl (in tegenstelling tot de magistertitels van de eerder genoemde Franse dichrers)

52 idiotz onontwikkelde

55 ornatelijck sierlijk

56 beleeden ten uitvoer brengen; - als dat zodat

58 toe gejugeert toebedeeld, roegekend

60 obtinueerde won, verwierf (RHG 275, onder obtineren)

[p. 17]

62doen voort aen (als florerende Laurier van Minerva geplant)⁶² 63artistich op wassende / groeyende ende bloeyende tot scien-^6363-64 64tificque wetentheden / van veelderhande gheestelijcke redenen 65ende morale expositien. Daer naer makende een wonderlijck lof⁶⁵ 66vanden heylighen Sacramente / daer vele gheleerde inne ver-^66-67 67wondert waren / tselve eyndelijck bijden examinateurs van dien⁶⁷ 68/ verclaert goet / correct ende oprecht int gheloove zijnde / in^68-69 69teecken van dyen geapprobeert / gheconsenteert ende toegelaten⁶⁹ 70openbaer inde H. Kercke / tot een yegelijcx devotie in gescriften 71gestelt te moghen zijne / heeft dies de fameuse fame vercreghen 72dat hi genaempt wert: Vlaemsch Doctoor ende Poetich 73Rethorizien. Soe ghi beminde Lesere uut tselfde lof/ ende meer 74andere zijne naervolgende operatien ende wercken / sult bat⁷⁴ 75claerlijcker smaken ende waer vinden. Blijft hier mede⁷⁵ 76Godvruchtich inden Heere bevolen / ontfaende danckelijck onse 77simpele facture / keerende ten besten de inepte elocutie te desen⁷⁷ 78concluderende gheorboort: Sijt voorts welvarende ende ander- 79werf tot eewich welvaren. 80AMEN.

62 florerende bloeiende

63 artistich in de kunsten (als kunstenaar)

63-64 scientificque wetenschappelijke

65 expositien verklaringen, interpretaties, betogen

66-67 inne verwondert waren bewondering voor hadden

67 eyndelijck tenslotte (als hoogtepunt van een opgaande lijn)

68-69 in teecken van als bewijs daarvan

69 geapprobeert goedgekeurd; - gheconsenteert toegelaten

74 operatien dichtwerken; - bat in grotere mate, verder

75 claerlijcker op duidelijke wijze, geheel en al

77 facture maaksel; - inepte gebrekkige, tekorrschietende; - elocutie welsprekendheid

[p. 18]

Bijlage 2.2: nawerk

[Nlv]

Clachte op de doodt van Anthonis de Roovere / ghestelt by wijlent Jan Bortoen zijnen mede gheselle in tijden voorleden.

AL dlijden dat op der aerden gheschiedt
Hoe groot verdriet // dat en acht ick niet
Sonder dlijden vander doodt alleene³
Want al ander lijden alsoomen siet
Coempt en vliedt // nu niet / nu yet
Alsoe Fortune haer draeyen biedt⁶
Maer de doodt die maket al in weene
Dit is wel kennelijck ons allen ghemeene⁸
Bijden verliese der vriendtschap reene
Van Anthonis de Roovere / my deert tvermaen¹⁰
Rethorica Conste / hielt hy te leene
Dies moghen wy segghen groot ende cleene
O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen.

De Heylighe Gheest sy zijn verlichtere¹⁴
Hy was een meester dichtere // geen vruechden swichtere¹⁵
Ende abel oock vanden langhen sweerde
Wast lastich lastigher of ghewichtere¹⁷
Hy en was gheen swichtere / maer dies doorsichtere¹⁸
Ende vanden Voetboghe een aerdich plichtere¹⁹
Met Metsene hy hem ambachtelijck gheneerde /²⁰
Soe wanneer dat yemandt aen hem begheerde [M2r]
Wel schryvende / ende oock een man van weerde /²²
In eerbaer vrouwen dienst volstaen²³
Nu leeght hy inder heyligher eerde

3 sonder behalve

6 draeyen wentelen (van haar rad); - biedt toont, laat zien

8 kennelijck bekend

10 my deert tvermaen het doet me leed dit te moeten zeggen

14 verlichtere die luister bijzet aan iets

15 geen swichtere iemand die zich niet drukt

17 ghewichtere ellendiger

18 doorsichtere iemand die de zaken doorgrondt

19 een aerdich plichtere iemand die er goed mee overweg kan

20 ambachtelijck beroepshalve (maar misschien ook al: gedegen)

22 weerde verdiensten

23 volstaen volhardende, trouw blijvend

[p. 19]

25

Dies met rechte ick noch dit woordt aenveerde

 

O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen.

 

 

 

O heylighe weerdighe Triniteyt

 

Hadde ghy ghebeydt // het hadde ons wel gegreyt²⁸

 

Want hy diende ons soe wel hier inden tijdt

30

Daer isser soe menich die om sterven creyt³⁰

 

Die versuftheyt breydt // een walghelick pleyt³¹

 

Ende ware meer dan tijdt int graf gheleydt

 

Ende hy en can des levens niet worden quijt

 

Maer heylighe Drijvuldicheyt ghebenedijdt

35

Tis recht dat ghy altoos de naeste zijt

 

Want alle termijnen hebt ghy in u bevaen³⁶

 

Maer ons vrients gemissen / zijns bijstants ontvrijt³⁷

 

Dat doet dat hier mijn tonghe lijdt³⁸

 

O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen.

 

 

40

Prinche / Rethorizien / ons alder meestere

 

Soe haestelijck ons ontnomen / verbeten saen⁴¹

 

O doodt nyemandt sparich / als fel tempeestere⁴²

 

O doodt tfy hebdy ons dit ghedaen.

Carnation.
Den Voys Hoort Eer An. XVI in Mey bederf
Dies doen claer de constichste Dichter sterf.
Int Jaer alsmen schreef m cccc lxxxii
¶ Finis

28 ghebeydt gewacht; - gegreyt bevallen, behaagd

30 creyt schreeuwt, roept

31 versuftheyt sufheid (door ouderdom); - pleyt kwellingen die men iemand aandoet

36 termijnen tijdstippen waarop iets afloopt; - bevaen macht

37 zijns bijstants ontvrijt van zijn hulp (of: aanwezigheid) beroofd

38 lijdt belijdt, verklaart

41 haestelijck plotseling; - verbeten verdwenen

42 tempeestere veroorzaker van rampen; na 43 zie voor het Carnation, hiervoor.

[p. 20]

[N2v]

Hier is noch by gheset een schoon Refereyn vanden Ave Maria.

DOen tserpent den mensch vast hadde gecnochr¹
Onder de sonde / doen heeft hem Godt besocht²
En heeft hem belooft een saedt der vrouwen³
Daer tSerpent af soude worden tonderbrocht⁴
En zijn hooft vertreden / dus is die mensce gerocht⁵
In Gods ghenade / die hem heeft behouwen /⁶
Aldus bleef staende tot Abraham vol trouwen⁷
Die de belooften van Godt heeft ontfanghen⁸
Dat door zijn zaedt ghebenedijdt zijn souwen⁹
Alle gheboorten / die daer nae hadden verlanghen¹⁰
Hier na heeft Gods bermherticheyt hem omvanghen¹¹
En heeft den Enghel Gabriel ghesonden¹²
Tot een maecht / daer hy toe nam zijn ganghen¹³
Die hy groete / naer deser woorden orconden¹⁴
Weest ghegroet vol van gratien ghevonden
Die Heere is met u / ghy zijdt ghebenedijdt
Onder de vrouwen boven smenschen vermonden¹⁷
Maria die oodtmoedich bevonden zijdt.

En doen Maria den Enghel hadde ghesien
Is sy beroert gheweest van zijnen woorden met dien²⁰
En dachte wat wesen mochte van deser groeten²¹
Die Enghele heeft haer den troost willen bien

1 serpent slang (uit het paradijs); - gecnocht geknoopt, gestrikt

2 besocht opgezocht

3 een saedt der vrouwen een nakomelinge van Eva, een vrouw (bedoeld is: Maria)

4 tonderbrocht onderworpen, overwonnen

5 vertreden onder de voet gelopen; - gerocht terechtgekomen

6 behouwen gered, verlost

7 aldus bleef staende zo bleef (de in het paradijs gesproken belofte) geldig;

8 belooften belofte, maar ook: verdrag, verbond

9 door zijn zaedt via zijn nakomelingen

10 alle gheboorten allen die geboren zijn

11 vanaf hier is de tekst grotendeels een weergave van Lucas 1, 26-38; - hem omvanghen zich over hem (de mens) ontfermd

12 God is het onderwerp van deze zin

13 daer hy toe nam zijn ganghen waar hij heenging

14 naer deser woorden orconden met deze woorden

17 boven smenschen vermonden meer dan mensen kunnen zeggen

20 beroert aangeraakt

21 En dachte en vroeg zich af

[p. 21]

 

En vreest niet Maria wat u mach gheschien

 

Want ghy hebt gratie gevonden niet om versoeten²⁴

25

By Godt / want ghy sult ontfanghen moeten

 

In uwen lichame / ende ghy sult baren

 

Eenen Sone / en sult zijnen name om boeten²⁷

 

Heeten Jesum / desen sal wesen int vermaren [N3r]^28-29

 

Groot / en sal worden ghenoempt tot verclaren

30

Den sone des alderhoochsten om volloven

 

Dit ist teecken dat ons in Esaias Jaren

 

Ghegheven was / dat een maecht onverschoven³²

 

Ontfanghen soude / eenen Sone van boven

 

En hem baren voor alle gheloovighe wijt³⁴

35

Dit is die Maecht die ontfanghen heeft ons proven /³⁵

 

Maria die oodtmoedich bevonden zijdt.

 

 

 

En dEnghel sprack God de heere sal hem gheven

 

Den stoel zijns vaders David hooghe verheven³⁸

 

En hy sal wesen een Coninck inder eewicheyt

40

Over dat huys Jacob / soe daer staet gheschreven

 

En zijn rijck sal zijn sonder eynde beseven⁴¹

 

Dit en is niet van Davidts gheslachte gheseydt^42-46

 

Want hier wort dat rijck der werelt uut ghescheyt⁴³

 

Om dat niet eewich en sal blijven dueren

45

En wort heel gheestelijck op Christum gheleyt⁴⁵

 

Daer die Joodtsche Coninghen af zijn figueren⁴⁶

 

Want den Scepter en sal van Juda tot gheender uren

 

Ghenomen wesen / voor dar den Filio eenpaer⁴⁸

 

Comen sal / dus heeft Maria niet om verpueren⁴⁹

24 niet om versoeten allerzoetst

27 om boeten als goedmaking van zonden (vgl. vs. 2)

28-29 sal wesen int vermaren groot zal alom bekend zijn

32 onverschoven onbesmet (zonder smet)

34 wijt overal

35 Dit is de maagd die onze proven (=provende (genade)tantsoen) heeft ontvangen

38 vader voorvader

41 sonder eynde beseven zonder einde

42-46 De betekenis van deze verzen is dat het koningschap van Christus nier als wereldlijk moet worden opgevat, maar geestelijk van aard is. De joodse (historische) koningen zijn voorafbeeldingen van dat koningschap

43 uut ghescheyt uitgezonderd, er buiten gehouden

45 gheleyt bettokken, toegepast;

46 figueren voorafbeeldingen (in typologische zin)

48 ghenomen afge-nomen; - Filio zoon (=Christus)

49 in hs. ontbr. niet;- niet om verpueren allerzuiverst [rhc 472]

[p. 22]

50

Den Engel gevraecht / hoet geschieden sal hier naer

 

En sprack / ick en bekenne gheenen man voorwaer

 

Dus willet my bedieden op desen tijdt⁵²

 

Doen heeft dengel geantwoort dees maecht eerbaer⁵³

 

Maria die oodtmoedich bevonden zijdt.

Princersse in u sal comen den heylighen gheest
Van boven uut der Drievuldicheyts keest⁵⁶
Die cracht des alder hoochsten sal u omschijnen⁵⁷
Daeromme theylighe dat alder ghereest [N3v]⁵⁸
Uut u sal worden gheboren / die sal aldermeest⁵⁹
Worden ghenoempt den sone Gods van mijnen⁶⁰
En siet daer gaet van oudtheyt verdwijnen⁶¹
U nichte Elizabeth / die daer wort befaemt^62-63
Onvruchtbaer / heeft ontfanghen niet om verfijnen⁶³
Eenen sone / en dit is haer seste maent ghenaempt
Want gheene dinghen dat Gods wille betaempt /⁶⁵
En is onmoghelijck voor Gods vermeeren⁶⁶
Maria die antwoorde reyn ongheblaernt⁶⁷
Den Enghele / siet hier de dienstmaecht des heeren
My moet gheschien nae uwe woorden van eeren
Dus is dwoort vleesch worden / en heeft ons bevrijt⁷⁰
In dees maecht daer wi oodtmoedicheyt aen leeren⁷¹
Maria die oodtmoedich bevonden zijdt.
Finis.

52 bedieden uitleggen, verklaren

53 eerbaer kuis

56 keest kern, het fijnste

57 omschijnen omschaduwen

58 alder ghereest allerstelligst

59 aldermeest allergrootst

60 van mijnen van aard, gedaante

61 van oudtheyt verdwijnen van ouderdom weggeteerd

62-63 die daer wort befaemt onvruchtbaer die onvruchtbaar heette

63 in hs. ontbr. niet; - niet om verfijnen allerheerlijkst, allervoortreffelijkst

65 betaempt behaagt

66 vermeeren roem

67 ongheblaemt onberispelijk

70 dus aldus

71 daer wi oodtmoedicheyt aen leeren waarvan wij nederigheid leren

[p. 23]

1Bijden Coninck, 2Opt versueck ghedaen inden Rade van Brabandt / van weghen 3Jan van Ghelen / ghesworen Drucker ende Boeckvercooper 4woonende binnen der stadt van Antwerpen / tenderende ten⁴ 5eynde dat hem toeghelaten ende gepermitteert worde te 6moghen drucken ende vercoopen sekere Boecxken te wetene / 7Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere / Doctoor ende 8geestich Poete / Respective ghevisiteert ende gheapprobeert by⁸ 9Heeren Sebastiaen Baers / Prochiaen van onser liever Vrouwen 10Kercke Tantwerpen. Onse Heere de Coninck als Hertoghe van 11Brabandt / [N4r] Nae dien hem vande voorseyde visitatie ende 12approbatie ghebleken is / dat het voorseyde Boecxken goet is 13ende niet quaets begrijpende: Heeft toeghelaten gheoirloft / 14gheconsenteert ende gepermitteert / Laet toe / oirloft / consen-¹⁴ 15teert ende permitteert by desen den voorghenoemden Jan van 16Ghelen Suppliant dat hy tvoorschreven Boecxken naevolghende¹⁶ 17de Correctie daer op ghedaen / so verre daer eenighe gheschiedt¹⁷ 18is / Sal moghen drucken / vercoopen ende distribueren al omme 19binnen desen Lande / daert hem goetduncken ende ghelieven 20sal / Sonder daeromme teghen de Conincklijcke Majesteyt / oft 21zijne Placcaten te misdoene. Interdicerende ende verbiedende²¹ 22de voorseyde Majesteyt / allen andere Printers ende Librariers 23het voorseyde Boecxken gheintituleert als boven in sesse Jaren 24naestcomende niet nae te printen / Opte pene vande confiscatie²⁴ 25vanden selven. Ende daer en boven te incourerene tot behoef²⁵ 26der voorseyder Coninclijcke Majesteyt Damende van Twintich²⁶ 27Carolus gulden by elcken contrarie doende. Gedaen inde stadt 28van Bruessele / den Eersten dach Octobris / Anno m ccccc 29ende lxi
¶ Onderteekent. J. de Perre.

4 tenderende strevend naar (zich inspannend)

8 respective ghevisiteert ende gheapprobeert zowel onderzocht als goedgekeurd;

14 gheconsenteert toestemming gegeven

16 suppliant smeker, verzoeker

17 so verre voor zover

21 interdicerende verbiedend

24 opte pene van op straffe van; confiscatie inbeslagname

25 incourerene innen, ontvangen

26 Damende de straf

[p. 24]

30¶ Gheprint Tanrwerpen op de Lombaerde veste inden witten 31Hasewint / by my Jan van Ghelen ghesworen Boeckprinter der³¹ 32C. Majesteyt. Anno M CCCCC ende LXII. den XVI dach in Junio.

31 ghesworen beëdigd

Bijlage 3: gedichten van Anthonis de Roovere en van tijdgenoten

Bijlage 3.1: Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere

Voor toelichting, zie bijlage 2.1

[C2: Anthonis De Roovere? f. C2r-C2v]

Alle aerdtsche zaecken
Willen haer uuterste woonsre maken²
In deerde
Alle hemelsche smaecken⁴
Die willen weder ten hemel gheraken
Naer weerde⁶
Ende die dan hooghe hemelsche staken⁷
Begheerde
Taenschouwene
Sijn ooghen srondens te flouwene¹⁰
Dars waer / dus in rechten betrouwene¹¹

2 uuterste laatste; woonste woning, verblijf

4 smaecken genietingen, gewaarwordingen

6 Op eervolle wijze

7 staken grenspalen, begrenzing, metonym. voor ‘het begrensde gebied, de hemel’

10 Zijn ogen zouden er door verzwakken

11 betrouwene vertrouwen

[p. 25]

 

Machmen wel te kennen gheven¹²

 

Als roock vergaet des menschen leven.

 

 

 

Den roock wy sien

15

Daghelijcx bijder hitten vlien¹⁵

 

En rijsen¹⁶

 

Maer scheedet tengien¹⁷

 

Des menschen leven / men cant bespien¹⁸

 

Noch bewijsen

20

De siele is dleven / dwelck godlijck spijsen^20/21

 

Liet ons gheschien

 

Eenen gheleenden tijdt

 

Is / die by fortse / of recht ghequijt²³

 

Dats ons last / tvleesch doet verlijdt [C2v]²⁴

25

Dus wert ons by ghelijcke beseven²⁵

 

Als roock vergaet des menschen leven.

 

 

 

Wat waren // wy

 

Wanen commen wy / waer varen // wy²⁸

 

Wat zijn wy nu

30

Mesbaren // wy³⁰

 

Dats recht / want niet versparen // wy³¹

 

Dan der wormen gru³²

 

Puer stinckende vleesch openbaren // wy

 

Sulck ghespu³⁴

35

Ende groote onsiente³⁵

 

Tleven / blijft leven / nae zijnder verdiente

 

Een eewighe glorie / oft droeve gheschiente³⁷

12 te kennen gheven bekend maken

15 vlien vluchten

16 en opstijgen

17 tengien de geest

18 bespien opmerken (waarnemen?)

20/21 hetwelk goddelijk voedsel aan ons liet gebeuren (ons schonk)

23 Is die (d.i. de in leen gegeven tijd) met geweld of rechtmatig weggenomen; - recht ghequijt geheel (be)vrij(d) zijn

24 doet verlijdt ovetlijdt

25 by ghelijcke op gelijke wijze; - beseven duidelijk gemaakt

28 wanen waar vandaan

30 mesbaren jammeren, weeklagen

31 versparen besparen

32 in druk grou; - gru gruwel

34 ghespu spuwsel, braaksel

35 onsiente lelijkheid

37 gheschiente gebeurtenis, voorval

[p. 26]

 

Alsoe Godts papier houdt in gheschreven

 

Als roock vergaet des menschen leven.

 

 

40

Prinche den roock / bijt alsoe elck weet

 

Maer de doodt bijt scherpere / by en breedt⁴¹

 

Ende gheeft elck tzijne

 

Soe men den roock verliest in schijne

 

Soe wort den mensche oock door ghedreven⁴⁴

45

Als roock vergaet des menschen leven.

[C4: auteur onbekend. f. E5r-E5v]

HEbt Darius schadt in patrimonien¹
Alexanders goedt van Macedonien
Boetius troostinge / Matusalems outheyt
Vroom als de vrouwen van Amazonien⁴
Ende dovervloedtheyt van Babilonien
Vergilius abelheyt / Hercules stoutheyt⁶
Josephs graenderen / Machabeus boudtheyt⁷
Ende boven Jason bemint bekent⁸
Nochtans verdrijfdy niet drooghaerts coudtheydt⁹
Sonder te latene quaet regiment.¹⁰

Want niet laten is welvaerts desturbanche¹¹
Al hadde een Nabugodonosors sanche¹²

41 by en breedt dichtbij en ver weg

44 wort door ghedreven verdwijnt, moet verdwijnen

1 hebt al had je

4 Denk hier: al was je vroom...

6 abelheyt scherp-zinnigheid; - stoutheyt dapperheid

7 graenderen korenschuren

8 en meer geliefd dan Jason, zoals bekend is

9 drooghaerts lett. persoon met weinig sappen, gierig persoon; hier personificatie van armoede (vgl. wnt 3, kol. 3446)

10 Zonder een slechte levenswijze (te weten slecht, zorgeloos, dwaas beleid) op te geven

11 desturbanche verstoring

12 een iemand; - Nabugodonosor Nebukadnesar; - sanche voorspoed

[p. 27]

 

Quaet regiment die maecktene mat¹³

 

Maer wildy hem voeghen ter temperance¹⁴

15

Sijn leven stellende ter ordonnance¹⁵

 

Teere naer neere / raedt waer hem wat^1616-18

 

Versterffenisse coempt / ofte vinden schadt

 

Oft rijck houwelijck / dat hielde hem ongheschent

 

Nochtans weerdet drooghaerts niet en bladt¹⁹

20

Sonder te latene quaet regiment.²⁰

 

 

 

Magherman / Commere / Rut en Roy²¹

 

Schoon tooch / Povre der weduwen toy [E5v]²²

 

De Ratten sanck metter Nachtegale

 

Te woeckere loopen om wesen moy²⁴

25

Lutsen / borghen ten hende schoy²⁵

 

Quaet regiment cant altemale

 

Drooghaert is vadere van desen ghetale²⁷

 

Hoe langhe dat beydt / tcomt / wacht den hendt²⁸

 

Ende om weeren en is Conincx hof noch sale²⁹

30

Sonder te latene quaet regiment.³⁰

 

 

 

Prinche merckt minste middel en meeste³¹

 

Elck in zijnen staet hoe excellent

 

Sy en verdrijven nemmermeer drooghaerts feeste

 

Sonder te latene quaet regiment.

13 maecktene mat zou hem verlammen

14 hem zich; - temperance matigheid

15 ter ordonnance op orde

16 teere naer neere de rering naar de nering zetten

16-18 bedenk: zou hem wat voordeel ten deel vallen uit een erfenis, her vinden van een schat of een rijk huwelijk, dat zou hem beschermen

19 Nochtans zou het de drooghaerts niet kunnen tegenhouden

20 Behalve een slechre levens-wijze toe te staan

21 magherman schraalhans; - Rut en Roy her arme en gemene volk

22 schoon tooch schijnvettoning, kouwe kak; - povre armoede; - toy kleding, opschik

24 woeckere lombard, bank van lening (vnl. in Brugge gebruikre benaming)

25 lutsen op kredier kopen; - borghen bet. zelfde als lutsen; - en ten slotte bedelen

27 van desen ghetale van dit alles

28 Hoelang het ook duurt, het komt. Wacht het einde maar af!

29 En om het af te houden, baat geen paleis of hof van een koning

30 sonder behalve dan

31 merckt onderzoek, beschouw

[p. 28]

[C5: Petrus Maes. f. Flv-F2r]

KEnt Gods hoocheit / kent u selfs onwaerdicheit
Kent u selven / kent uus doods certeynicheyt
Kent Gods ootmoedicheit / kent u hovaerdicheit
Kent Gods heylicheyt / kent u selfs vileynicheydt
Kent Gods duecht / kent u selfs onreynicheyt
Kent Gods liefde / kent u selfs leetheyt
Kent Gods mogentheyt / kent u selfs cleynicheyt
Kent Gods saechtmoedicheyt / kent u selfs wreetheyt
Kent Gods wijsheyt / kent u sotte breedtheyt
Kent Gods ontfermherticheyt / houdt zijn gebodt
Kent Gods rechtvaerdicheit / kent u onbescheetheit
Och kent u selven / soe kent u Godt.

Wildy ghekent zijn ter tafelen ons Heeren
Kent u een beeste wien broodt ghebrack
Kent u selven altijdt onnut / met eeren
Den Heere tontfaene onder u dack
Kent uwen sterffelijcken broosschen sack
De minste altijdt waer dat ghy zijt [F2r]
Kendt u soe die verlorene sone sprack
Misdadich / heyscht ghenade sonder respijt
Kendt doch al uwen verquisten tijdt
Loopt om te zijne int hoochste slodr
Kendt u kattijvicheyt ter wereldt wijt
Och kendt u selven soe kendt u Godt.

Kendt u selven aerme aerdtsche wormkens
Kendt u selven van slijme ghewrocht
Kendt u selven Gods beelde / Gods wormkens
Kendt u selven soe zijdy wel bedocht
Kendt u selven een dierbaer peerle ghecocht
Daer dopperste coopman om gaf al tzijne
Kendt u selven / tschaepken weder brocht
Dat verloren was inde wilde woestijne
Kendt u selven eene broossche mijne
Heden vast te stane / ende morghen verrodt
Kendt u selven / ende vreest deewighe pijne
Och kendt u selven / soe kendt u Godt.

Prinche pijndt gheerft te zijne int Paradijs
Ende pijndt in u bruylofts cleerkens te stane

[p. 29]

 

Tis noodt / leeft als de maechdekens wijs

 

Reyne olie in u lampe te ontfane

65

Vreeset bijl dwelck gheheven is omme te slane

 

Stort uut u droeseme / vaet nieuwen dranck

 

Maeckt u rekeninghe voor den Heere te ghane

 

Aerbeydt om loon / sulck werck sulck danck

 

Elck pijne hem te gane den rechten ghanck

70

Slaept niet / wacht voor den wolf int codt

 

Kent u ghebroken liever corts dan lanck

 

Och kendt u selven soe kendt u Godt.

Voor commentaar, zie p. 81-82. De versnummering correspondeert met de daar uitgegeven tekst.

[C6: auteur onbekend (Mug?). f. F3v-F5r]

EEn schoon jonc maechdeken my laestwerf badt
Dat ick haer wilde consenteren²
Een bede / ick consenteerde haer dat
Op hope dat jonste soude wercken wat⁴
Ende in dat wercken wat vreemts studeren⁵
Sy badt my dat ick soude ordonneren⁶
Een Cransken van sevene bloemen schoone
Ende die seer lieffelijck compareren^8-9
Den maechdekens ter eeren / reyn van persoone.

Te dichtene / dat ick my alsdoen voechde¹⁰
Ende stelde my jonstelijck ten labuere¹¹
Daer my herte / sin / ende moet toe wroechde¹²

2 consenteren toestaan

4 jonste gunst; - wercken tot stand brengen, verrichten

5 vreemts wonderlijks, zeldzaams; - studeren onderzoeken, overdenken

6 ordonneren rangschikken

8-9 compareren den maechdekens ter eeren vergelijkenderwijs en te hunner eer op de meisjes toepassen

10 my voechde zette ik mij

11 jonstelijck toegenegen; - ten labuere aan het werk

12 wroechde aanspoorde

[p. 30]

 

Om dat my tMaechdeken soe wel ghenoechde¹³

 

Soe en wildick letten / stondt / tijdt / noch huere¹⁴

15

Haer aenschijn roodt / schoon van coluere

 

Haer oogskens bruyn / haer wesen zoet

 

Heeft zijs beroert / sin ende natuere¹⁷

 

Dat ick dit Cransken maken moet. [F4r]

 

 

 

Een scheelken neem ick ten eersten beghinne¹⁹

20

Ghestadicheyt / soe ist ghenaempt²⁰

 

Ende dan eenen draet van reynder minne

 

Om bindene de bloemkens met suyveren sinne

 

Alsoe elck Maechdeken wel betaempt

 

Want schieloosheyt / elcker maecht blaemt²⁴

25

Onreyne ghedachten / ende sulck vertraghen²⁵

 

Maer een maecht die blijven wil ombeschaemt²⁶

 

Sal een ghestadighe reyn minne draghen.

 

 

 

Een Lelie als reynicheyt wit ghestaen^28/29

 

Stel ick vooren soot jonste begheert

30

Wiens ruecke / can alle fenijn verslaen

 

Ende maechdelijck leven is sulck ghedaen³¹

 

Tverslaet wat clappers tonghe deert³²

 

Ghestadighe reynicheyt alsulck dinck weert

 

Als die blamelijcke manieren veedt³⁴

35

Wel hem die hueren dienst besweert³⁵

 

Want men haer sustere der Enghelen heedt.³⁶

 

 

 

Een Vyolette / een bloemeken cleene³⁷

 

Is dander / welckmen siet nederwaert groeyen

13 ghenoechde behaagde, aanstond;

14 letten talmen, dralen

17 daarmee heeft zij lichaam en ziel geraakt

19 scheelken knoop

20 ghestadicheyt standvastigheid

24 schieloosheyt onbezonnenheid

25 vertraghen verslappen, traag of lui worden

26 ombeschaemt onbesproken

28/29 Een lelie die wit van zuiverheid is, zet ik op de eerste plaats, zoals gepast is

31 sulck ghedaen zodanig;

32 tverslaet het doet teniet; - in druk tonghen; - deert kwelt, schaadt

34 is bepaling bij ghestadighe reynicheyt (vs. 33); - die degene die; - manieren gedragingen; - veedt haat

35 besweert zich er door een eed aan verbindt, zich er in trouwe dienst van stelt

36 heedt noemt

37 vyolette viooltje

[p. 31]

 

Tbeteeckent oodtmoedicheyt der maechden reene

40

En ootmoedicheyt is sulck een duecht alleene

 

By wien alle andere duechden bloeyen⁴¹

 

Uut haer den maechden veel vruchten vloeyen⁴²

 

Als simpelheyt / ghehoorsaemheyt / swijghen / hooren /

 

Hoocheyt schouwen / wies huer mach moeyen^44/45

45

Dit is een Maecht van Gode vercoren.

 

 

 

De Goudtbloeme stel ick de derde voort⁴⁶

 

Goudtverwich / ende vast in huer ghedueren [F4v]⁴⁷

 

Soe elcker maecht wel toebehoordt

 

Als charitate gheef ick haer dwoordt⁴⁹

50

Die gheduerich in Christus dienst labueren⁵⁰

 

Ter kercken devoot in allen uren

 

Niet achtende wat ydelheyt can aendroomen⁵²

 

Maer volghen de goede wijse van natueren

 

Soe machmense een maecht vol eeren noemen.

 

 

55

De roode Roose vol soeter luchten

 

Sal de middelste van desen bloemmen zijn

 

Voor minne ofte liefde / wil ickse pluchten⁵⁷

 

Want minne is weerende alle versuchten⁵⁸

 

Daer si charitatelijck toocht daenschijn⁵⁹

60

Aldus soe sal elck maechdeken fijn

 

Minnen en lief hebben haers ghelijcke

 

Maer al voren salse doen ghepijn⁶²

 

Te minnene Gode van hemelrijcke.

 

 

 

De Corenbloeme ghemeyne om lesen⁶⁴

41 by wien waardoor

42 vruchten voortbrengselen, gevolg van iets geestelijks voor het gemoed; - vloeyen voortkomen

44/45 hoogmoed vermijden; wie zich daarop toelegt is...

46 is de derde die ik aanprijs

47 vast in huer ghedueren niet verwelkend

49 ik noem haar ‘charitate’

50 labueren werken, zwoegen

52 aendroomen opdringen

57 voor als symbool van; - pluchten verbinden, rijgen

58 versuchten smach-ten naar

59 daer si charitatelijck waar zij liefdevol

62 maar vóór alles zal zij moeite doen

64 ghemeyne om lesen is overal te plukken

[p. 32]

65

Is de vijfste gheheeten Sedicheyt⁶⁵

 

Een maecht en sal niet zijn volpresen

 

Heeftse niet een reyne sedich wesen⁶⁷

 

Bequame / gherust / vol alder vredicheyt

 

Naerstich / schamel / schouwende ledicheyt⁶⁹

70

Niet stout / maer vriendelijck int spreken⁷⁰

 

Soete int antwoorden / vreesende stedicheyt⁷¹

 

Hoe soude dit maechdeken welvaert ghebreken.⁷²

 

 

 

De Kersoude / de seste hier wel op acht⁷³

 

Gheheeten Vreese / ghemeyne opt velt

75

Die haer sluyt voor den donckeren nacht⁷⁵

 

Ende opent haer teghens der sonnen cracht [F5r]

 

Als lovende die haer gheeft ghewelt⁷⁷

 

Een Maechdeken dat haer ghereghelt stelt⁷⁸

 

Sal boven den dach van haerder reynicheyt

80

Vreesen al tghene dat dorperlijck relt⁸⁰

 

Soe hem dit bloemken sluyt voor vileynicheyt.⁸¹

 

 

 

De Acoleye / vreemd abuseerlijck⁸²

 

Ghehoorent ghestert int schouwen soet⁸³

 

Onser vijf sinnen compareerlijck⁸⁴

85

Voorsinnicheyr ben ickse ordonneerlijck⁸⁵

 

Ende stelse de laetste in desen hoet⁸⁶

 

O edel Maechdekens wat ghy doet

65 sedicheyt zedigheid, bescheidenheid

67 wesen aard

69 naerstich volhardend, ernstig; - schamel eerbaar

70 stout vermetel

71 stedicheyt koppigheid

72 ghebreken ontbreken

73 kersoude madeliefje

75 haer zich

77 om te loven die haar kracht geeft

78 haer ghereghelt stelt zich ordelijk gedraagt

80 dorperlijck relt ordinair kletst

81 vileynicheyt laaghartigheid

82 in druk vreemde; - abuseerijck verbazingwekkend

83 ghehoorent gehoornd, hoekig; - ghestert stervormig

84 compareerlijck vergelijkbaar

85 voorsinnicheyt bedachtzaamheid, behoedzaamheid; - ordonneerlijck sijn ordonneren

86 en plaats haar als laatste in deze krans

[p. 33]

 

Weest doch voorsinnich / toocht liberalicheyt⁸⁸

 

Dat ghy dit Cransken vol duechden goedt

90

Ghebruycken muecht touwer sielen salicheyt.

 

 

 

Amen alle reyne maechden ter eeren

 

Al voren door wien ick dwerck bestondt⁹²

 

Ick bid u willet int beste keeren⁹³

 

Soe datter Gods lof by mach vermeeren

95

Ende nemet in dancke al vallet rondt⁹⁵

 

Maria Gods liefste roode mondt

 

Maecht / moedere / vol van reynicheden^97-99

 

Verleene elck maechdelijck edel grondt⁹⁸

 

Gratie om haren tijdt wel te besteden.

[C7: Simoen Habet. f. Jlr-J2r]

OCh redelijck mensche / voordenckt de weelde¹
Daer u broosch lichaem mede ghecleet // es²
Van hem / die u naer zijne beelde³
Maeckte / ende altijdts touwaerts bereet // es⁴
Wien donbekentheyt van u soe leedt // es⁵

88 wees toch bedachtzaam, toon mildheid

92 al voren door wien voor wie ik allemaal; - bestondt heb ondernomen

93 int beste keeren zo goed mogelijk aanwenden

95 en neem dit (gedicht) in dank aan, al valt het simpel uit (de dichter verontschuldigt zich hier voor zijn vrijmoedigheid)

97-99 de beginletters van deze verzen vormen het woord (de naam?) MUG; van vs. 93-96 is van beneden naar boven MESI te lezen, Vlaams voor ‘mug’ (met dank aan D. Geirnaert die dit opmerkte).

98 grondt gemoed.

1 redelijck toegerust met rede, met zedelijk bewustzijn; - voordenckt overdenkt (wat nog komt of wat geweest is); - weelde overvloed, rijkdom

2 broosch vergankelijk, breekbaar; - ghecleet bekleed, voorzien

3 van hem door hem (= God)

4 bereet beschikbaar, bereidwillig

5 onbekentheyt onwetendheid, verblindheid

[p. 34]

 

Dat hy door dy doodt cuerde alst scheen⁶

 

Aensiet hoe saen hier dleven verspreet // es⁷

 

Heden een man / ende morghen gheen. [Jlv]

 

 

 

Al waert ghy Heere ende saedt boven al⁹

10

Wat soude dijns daer nae ghebueren

 

Hoe hoogher gheseten / hoe swaerder val

 

Want hier en is gheen eewich ghedueren /¹²

 

Jaren / maenden / daghen / ende uren

 

Possessien zijn sy groot ofte cleen¹⁴

15

Alst blijckt het verglijdt al in trueren¹⁵

 

Heden een man ende morghen gheen.

 

 

 

Vreempt ist / waer sy zijn ghevaren

 

Die wijlent der wereldt gouverneerden¹⁸

 

Ende voortijdts groote meesters waren

20

En in moghentheydt haerlieder tijdt passeerden²⁰

 

Minnelijck nae tghemeyne orboor studeerden²¹

 

Al voren wech / betalende haerlieder leen²²

 

Oock volghen wy / hoe wy ons oydt gheneerden /²³

 

Heden een man ende morghen gheen.

 

 

25

Jonck man wat baet u wellusticheden

 

Onversekert staet ghy alsoe wel²⁶

 

Als dese groote heeren deden

 

Die voortijdts bedreven ghenoechte en spel²⁸

 

Wy moeten lijden al tselve ghequel²⁹

6 cuerde verkoos

7 verspreet verstrooid

9 saedt zetelde

12 ghedueren voortduren, standhouden

14 possessien bezittingen

15 verglijdt verwordt

18 wijlent eertijds; - gouverneerden bestuurden

20 moghentheydt aanzien, macht

21 minnelijck minzaam; - ghemeyne orboor algemeen belang; - studeerden toelegden op

22 al voren wech reeds eerder weg (vertrokken); - leen leengeld

23 oock volghen wy wij volgen ook; - gheneerden de kost wonnen

26 onversekert onveilig, zonder zekerheid

28 voortijdts langere of kortere tijd geleden

29 al allen

[p. 35]

30

Des doodts / ten baedt ons jae noch neen³⁰

 

Merckt op dit woordt het dunckt my fel³¹

 

Heden een man ende morghen gheen.

 

Die dit woordt wel oversaghen³³

 

My dunckt / hy soude hem bat bedincken³⁴

35

Eens anders been te naerder knaghen³⁵

 

Op avontuere oft hy vermincken^36/37

 

Mochte tzijne / ende dan ghaen sincken [J2r]³⁷

 

Int kerckhof / onder den blauwen steen³⁸

 

Sy zijn / wy sient die eten en drincken

40

Heden een man ende morghen gheen.

 

 

 

Prinche dit woordt wil ick u schencken

 

Te mijnder bede willet doch bedencken⁴²

 

Ende wilt u beteren voortaen Een⁴³

 

Betert u die op anderen stincken⁴⁴

45

Aensiet tvolck sterft noch als vincken⁴⁵

 

Heden een man ende morghen gheen.

30 ten baedt ons jae noch neen het baat ons niet, wat we ook zeggen

31 fel meedogenloos

33 oversaghen voor ogen hielden

34 bat liever

35 het been van iemand anders afknagen: zich bemoeien met hetgeen iemand anders te doen heeft (zie wnt ii², kol. 1298-1299)

36/37 op het gevaar af dat hij dat van zichzelf zou verliezen (of: schenden)

37 sincken neerdalen

38 onder den blauwen steen begraven zijn

42 bedencken overdenken

43 betekenis van dit vers is niet geheel duidelijk, mogelijk: neem voortaan het goede voorbeeld (wilt u verbeteren); of: wil u verzoenen (door boete te doen) met Een (=God?)

44 op anderen stincken afkeer hebben van anderen

45 sterft noch als vincken dit is verm. een toespeling op de wijze waarop vinken tijdens de trek gevangen worden en omkomen

[p. 36]

[B5: Anchonis de Roovere. f. L5r-L6v]

WYe jonstighe sinnen willen beschamen^1-6
Daer redene de claerheyt toocht int woorr
Trecke selve aen hem een deel der blamen
Want men de conste te eerene behoordt
Door ditte blijft menighe conste versmoort
Als nu Godt betere alle verdriet
Dom is hy die nae schijnen spoort⁷
Thabijdt en maeckt den Monninck niet.

Wolfs herte draecht wel Lams habijdt
Ende Lams herte tswolfs herte verkeert¹⁰
Heylich ghecleedt die Ypocrijt¹¹
Ende gast habijdt draecht wel de weert
Maer die van beyden is gheleerdt /^13/14
Wat cleedt hy draecht / claerlijck hy siet
Dus ist verloren thabijdt begheert
Thabijdt en maeckt de Monninck niet.

Peeter was visschere hier te voren
Ende Davidt wachte de schapen zijn
Nochtans soe brochten licht den doren¹⁹
Twelck hem toe vloeyede uut tshemels schijn
Sy en waren Chaertrues noch Celestijn /²¹
Maer de schriftueren hebben sy doorwiet
Dus die verstaet der redenen lijn²³
Thabijdt en maeckt den Monninck niet.

1-6 Wie goedgunstige geesten (mensen, dichters) te schande willen maken, daar waar de rede in woorden de helderheid van geest (of: hemelse heerlijkheid) toont, moet zichzelf deze schande aanrekenen, want men behoort de kunst te eren. Hierdoor [door het te schande maken] wordt menige kundigheid in de kiem gesmoord, zoals nu gebeurt. Moge God dit verdriet wegnemen

7 hij die de schijn najaagt is dom

10 verkeert bekeert, van het slechte pad afbrengen

11 ypocrijt huichelaar

13/14 maar wie beider naturen kent, die ziet duidelijk met wie hij te maken heeft, wat voor kleren hij (d.i. de wolf of het lam, de heilige of de schijnheilige, de gast of de waard) ook draagt

19 soe zij; - doren onwetenden

21 ze waren kartuizer noch celestijner monnik

23 der redenen lijn de lijn van het betoog

[p. 37]

25

Judas was der Apostelen een

 

In habijte / maer therte twijnt²⁶

 

Chaym / Abels broedere scheen

 

Van buyten / maer therte was ghefenijnt²⁸

 

De cleederen en dedent niet soot schijnt [L5v]²⁹

30

By elcken contrarien ist gheschiet³⁰

 

Elck nutte / daer siele smaecke in vindt³¹

 

Thabijt en maeckt den Monninck niet.

 

 

 

De Stoel en maeckt gheen salichede

 

Noch thuys ghepreeckt gheen verdoemen

35

Daermen van Gode spreeckt / is Godt mede

 

Dus mach Gods woordt allomme vromen

 

Maer eenighe denckt / alst leecke noemen

 

Is hem te weerts alsment hem biedt³⁸

 

Nochtans hoe gheerne zijdt achter droomen³⁹

40

Thabijdt en maeckt de Monninck niet.

 

 

 

In Cappen is dickent plompheyt vonden

 

Meer dan in Leecken strijpt ghecleet⁴²

 

Ende oft die leecke tclaer ontbonden^43/44

 

Twy soude den hoorende wesen leedt

45

Hy is prijs weert / die den padt breet⁴⁵

 

Daermen tghemeene oorboor in spiet

 

En roeckt wat hy aen heeft / oft hoe hy heet⁴⁷

 

De Cappe en maeckt de Monninck niet.

 

 

 

Christus sprack selve metten mondt

50

Soe waer sy twee spreken van my

26 twijnt hoegenaamd nier

28 ghefenijnt vergiftigd

29 de kleding deed er niet roe

30 contrarien tegenovergestelde, tegendeel

31 ieder neme rot zich war de ziel goed smaakt

38 is hem te weerts loopt het slecht met hem af; - biedt zegt, toewenst

39 achter droomen ontkomen

42 strijpt ghecleet gekleed in strijpt laken (de eenvoudigste en dus goedkoopste soort laken)

43/44 en indien de leken het duidelijk uitleggen, waarom zou wie het hoort daarover treurig zijn?

45 prijs lof; - breet breed maakt, baant; waar men het algemeen belang mee op het oog heeft

47 en roeckt het doet er niet toe

[p. 38]

 

Mijne minne sal ic hem maken condt⁵¹

 

Ende commen hem stappans gheesrelijck by⁵²

 

Hy en noempt noch clerck noch leeck / hoet sy⁵³

 

Maer elcken hijt in proffijte liet⁵⁴

55

Dus mach elck claer betooghen vry

 

Thabijdt en maeckt de Monninck niet

 

 

 

Hoordt goede scientie / wiense uut vloeydt [L6r]⁵⁷

 

Weest vanden persoon niet mispaeyt⁵⁸

 

Ofs uwer sielen vruecht aen bloeydt^59-61

60

Wat schildt u zijn habijdt verdraeydt

 

Al waert gheschuerdt ende al ontnaeyt

 

De leere / en is argher nyet een riet⁶²

 

Poocht duecht te vatene / wiese saeyt

 

De cappe en Maeckt de Monninck niet.

 

 

65

Vreest uwen Godt / belcht hem inden throone^65-68

 

Datmen zijn licht houdt in versmade

 

De vyandt talder menschen hoone

 

Maeckt dickent vroech de traecheydt spade

 

Gods licht doorbrandt der sonden schade^69-71

70

Hy heeft onrecht dier vooren vliedt

 

Hoordt goedt wiet doet / als ghy vindt stade

 

Thabijdt en maeckt de Monninck niet.

 

 

 

Men siet dat dickent is ghehint⁷³

 

Den edelen wijngaert op den doren⁷⁴

51 maken condt doen inzien, bekend maken

52 stappans meteen

53 noempt spreekt over, gewaagt van

54 hij geeft het iedereen tot voordeel

57 scientie kennis; - wiense uut vloeydt uit wie ze ook voortkomt

58 mispaeyt ontevreden

59-61 Wanneer uw ziel er vreugde aan beleeft, wat kan u zijn verkeerde kleding dan schelen, al is het ook gescheurd en losgeraakt?

62 leere leer, les; - en is argher nyet een riet en is er geen greintje slechter door; in druk is maeckt met, monnick zonder hoofdletter geschreven

65-68 Weest bevreesd dat uw God vertoornd is in de hemel omdat men zijn licht versmaadt. De duivel, tot schande van de mensen veroorzaakt dikwijls spoedig de langdurige traagheid

69-71 Gods licht verdrijft de schaduw van de zonde, hij die er voor op de vlucht gaat heeft ongelijk. Luister goed, wie doet als gij, vindt rust/steun

73 dickent dikwijls; - ghehint geënt, geworteld (op)

74 op den doren tussen doornstruiken

[p. 39]

75

Soude daer by die redene kint⁷⁵

 

Die vruchten des wijngaerts zijn verloren

 

Al is donwaerdighe boom vercoren⁷⁷

 

Ter vrucht / dies in contrarien pliet⁷⁸

 

Diese hem neempt / die machse oorboren⁷⁹

80

De Cappe en maeckt de Monninck niet.

 

 

 

Noch vindtmen sulcke die ghelooven

 

De schorsse buyten meer dan tvet⁸²

 

De waen van scientie doetse dooven^83/84

 

Aen schoon betooghen / maer luttel te bet

85

Practijcke van gharen spreydt nu haer net⁸⁵

 

Ende vanghet tvolck / als ghars ende riet [16v]⁸⁶

 

Ende sy heeten clercken / maer dier op let

 

Thabijdt en maeckt den Monninck niet.

 

 

 

Mijn schrijven van desen wil ick swichten⁸⁹

90

Ick en cant veranderen noch verkeeren

 

Al mach ick somtijdts groene dichten⁹¹

 

Dye trijpe ontfanckt / macher aen leeren⁹²

 

Jonst deet my doen / het is zijn begheeren⁹³

 

Ick ben van niemanden hier toe vermiet⁹⁴

95

Als strijpt clerck / schrijf ick leecken theeren⁹⁵

 

De cappe en maeckt de Monninck niet.

75 die redene kint die verstand heeft

77 onwaerdighe nietswaardige, onvruchtbare

78 dies in contrarien pliet het omgekeerde blijkt echter het geval

79 Wie er de vrucht van plukt doet er zijn voordeel mee

82 schorsse bast, dop

83/84 De vermeende geleerdheid maakt dat ze zich verliezen in mooie praatjes, en nauwelijks iets ten goede doen

85 practijcke van gharen hebberigheid

86 ghars gras

89 swichten besluiten

91 groene dichten dichten als een beginner

92 rijpe rijp, volgroeid; - macher aen kan ervan

93 jonst genade

94 vermiet omgekocht

95 als eenvoudige klerk [hier in de betekenis ‘iemand die kan schrijven’] schrijf ik ter ere van de leken

[p. 40]

Bijlage 3.2: Vanden Hinnen Tastere

Het enige bewaard gebleven exemplaar van Vanden Hinnen tastere, gedrukt omstreeks 1555 bij de weduwe van Jacob van Liesveldt in Antwerpen, bevindt zich te Wolfenbüttel, HAB, Lp 62. De druk is voorzien van zes figuratieve houtsneden en enkele ornamenten en versierde initialen. De paragraaftekens waarmee in Vanden Hinnen tastere en Een gedinghe van minnen het begin van de strofen wordt gemarkeerd, zijn in de editie niet weergegeven. Ze vervullen een typografische functie die goed wordt weergegeven door een witregel voorafgaand aan een strofe. Op enkele plaatsen ontbreekt, vermoedelijk onbedoeld, het paragraafteken (In Vanden Hinnen tastere in de verzen 121, 169, 193 en 209; in Een gedinghe van minnen in vers 37). Op andere plaatsen ontbreekt een paragraafteken maar begint de strofe met een initiaal over twee of meer regels. Dit is in de editie weergegeven. In Vanden vrijer komen enkele paragraaftekens voor om het begin van een nieuwe claus te markeren waar dat, door de snelle opeenvolging van korte clausen, niet op een andere manier duidelijk zichtbaar is door de typografie. Ook deze paragraaftekens zijn in de editie weggelaten. Het commentaar bij Vanden Hinnen tastere is ten dele gebaserd op P.J.A. Franssen, Wanneer de Hen speeld voor den Haan [...]. Amsterdam, 1987, 10-29, en Corrie de Haan & Johan Oosterman, samenstelling en vertaling, Is Brugge groot? Amsterdam, 1996, 156-161.

[Alr]

Vanden Hinnen tastere / wiens wijf ghinck ploeghen int lant Ende hy wilde binnen thuys doen des wijfs werck Want sijn wijf en dede hem nyet wercx genoech / soo hem docht. Soo noch menich hinnen taster doet.

¶ Vanden vrijer ende vanden ghehouden man. Tot een onderwijs van allen jonghen ghesellen dat si niet te seer en loopen / wandt heete minne mach wel vercoelen.

¶ Een gedinghe van minnen / waer af tvonnisse noch hanghet int hof van Venus.

[houtsnede: links een staande vrouw die naar rechts kijkt, rechts een zittende man, naar voren kijkend, met een kip in zijn handen.] [A2r]

[p. 41]

[B1: Anthonis de Roovere. f. A2r-B2v]

DAt elck die in deser werelt sijnde¹
Hem moeyde met dat hem toebehoort.
Ende hem niet voorder en pijnde^3/4
Dan hi hem verstont in werck in woorde
Ten sou gheen noot sijn van discoorde⁵
Oft perverte in eenighen saken⁶
Mer deen zeylt zuyt / dander in noort
En alle willen si ter havenen raken

En om warachtich mijn woort te pruevene⁹
Is een alte sotten boerde gheschiet¹⁰
Die welcke ons nu tot vruechts betuevene¹¹
In corten redenen wort bediet
Ten is tot niemants begrijpe niet¹³
Oft scheemte daer quade scheenen in schijnen¹⁴
Mer tis ghestelt alsomen siet
Dat hem elck sal moeyen metten sinen

Een lantman hadde groot beslach¹⁷
Woonende op den cant van eender rivieren¹⁸
Peerden en coeyen / men daer sach
Scapen geyten menigertieren
Gansen / vercken / diveersche manieren
Hanen / kieckenen van dien faytsoene²²
Knapen joncwijven / te sinen bestiere²³
Want daer in huys was veel te doene

1 dat als

3/4 En zich, in woord en werk, op niet meer zou toeleggen dan op datgene waar hij verstand van had

5 noot reden; - discoorde twist, onenigheid

6 perverte bederf

9 pruevene bewijzen

10 sotten boerde dwaze gebeurtenis

11 betuevene verschaffing

13 begrijpe berisping

14 scheemte schande

17 beslach bezit(tingen)

18 cant oever

22 faytsoene maaksels, wezens

23 te sinen bestiere onder zijn leiding

[p. 42]

25

Hi hadde een eerbaer vrouwe te wijve [A2v]

 

Goet ende duechdelijc had si het woort²⁶

 

Der kinderen had hi vier oft vijve

 

In vrede levende onghestoort

 

Elck voechde hem tot sinen wercke voort²⁹

30

Alsoot te lande weert is costuyme

 

Spittende delvende so dat behoort

 

Tot allen dinghen staet elck sijn duyme³²

 

 

 

¶ Hoe die man ghinc bouwen sijn lande met sijnen knecht.

 

[houtsnede: man achter een ploeg die door een paard getrokken

 

wordt en een tweede man die met hem in gesprek is.]

 

O P een tijt voer die man ten ackere

 

Met sinen knape soot moet gheschien

35

Elckerlijck was daer even wackere³⁵

 

Also die neringhe inhoudt van dien³⁶

 

Si souden tlant te eerene spien³⁷

 

Om namaels coren daer in te sayen [A3r]

 

So mochtmen ghelt daer af connen sien

40

Om die schuldenaers daer mede te payen

 

 

 

Aldus werckende / vastelijck erende⁴¹

 

Den dach ghinck voort / twas etens tijt

 

Sy spanden uut hen thuyswaert kerende

 

Verdient so was den peerden respijt

45

Die vrouwe sprac / man willecome sijt

 

Wy sullen gaen leven metten blijden⁴⁶

 

Al en ist niet bereet een luttel tijt⁴⁷

 

Het sal ghedaen worden in corten tijden

 

 

 

Die man hadde crancke glorie⁴⁹

50

Hi had sijn queerne gheerne doen malen⁵⁰

26 ze sprak goed en deugdzaam, of: ze stond goed bekend

29 voechde hem zette zich

32 iedereen is bedreven in zijn werk

35 wackere flink, bedrijvig

36 Zoals het werk met zich meebrengt

37 eerene ploegen; - spien zich inspannen om

41 vastelijck erende zonder ophouden ploegend

46 metten blijden sijn opgewekt zijn

47 bereet gereed, bereid (van eten)

49 hadde crancke glorie glorieerde niet, was niet vrolijk

50 queerne doen malen met de kaken malen, eten (lett. (hand)molen doen malen)

[p. 43]

 

Sijn wijf die hiet hi dantelorie⁵¹

 

Ver leghe / slorie / waer muechdi dralen⁵²

 

Veel dincx ghinck hi daer verhalen

 

Hi en dede niet dan hi keef en street⁵⁴

55

Maer die vrouwe sprack met sueter talen

 

Tsus lief het wort terstont bereet

 

 

 

By gans bloede sprack die man⁵⁷

 

Dees wijfs en doen niet dan dat si willen

 

Sy staen en dralen dat merck ick aen

60

En dedict niet eer / ick liet mi villen⁶⁰

 

Wanneer si eenen rocken hebben / en twee spillen⁶¹

 

Hen dunct si hebben den hals vol wercks^62-64

 

Maer ons en mach gheenen arbeyt stillen

 

Want altoos coemter wat nieus ghemercks

 

 

65

Wy moeten wannen dorsschen en rapen

 

Ploeghen / eeren / van allen maten [A3v]

 

Mer hadde mi God ooc een wijf gheschapen⁶⁷

 

So waer my veel drucx verlaten

 

Men macht tsweet voor mijn voorhooft vaten^69/70

70

Van arbeyt also ons dwerck beheert⁷⁰

 

Ende als wi ons dan om eten comen saten⁷¹

 

So en vinden wi niet couders dan den heert

 

 

 

Dwijf hoorende den man dus berecht⁷³

 

Schoot huer den worm oock int hoot⁷⁴

75

Hoort seytse / ghi en weet niet wat ghi segt

51 in druk hem; - dantelorie ijdeltuit

52 in druk verleghen; - Ver leghe luie vrouw; - slorie sloddervos

54 in druk dat; - hij deed niets dan bekvechten en ruziën

57 by gans bloede bij het bloed van God (bastaardvloek)

60 als ik het niet sneller kon

61 rocken spinrok

62-64 Ze denken dat ze tot over hun oren in het werk zitten, maar óns werk komt nooit ten einde, want steeds komt er iets nieuws onder onze aandacht

67 had God mij maar als vrouw geschapen

69/70 Het zweet van de inspanning waar het werk ons toe zet, kun je van mijn voorhoofd wissen

70 beheert beheerst

71 saten neerzetten, gaan zitten

73 in druk berechts; - dus berecht zodanig toegerust voor de strijd

74 werd ze ook kwaad

[p. 44]

 

Ghi dunct my sijn dijns sins berooft

 

Ten is gheen noot dat ghi ons aldus verdooft⁷⁷

 

Men sal u wel met redenen payen⁷⁸

 

Coemt en doet ons werck en werdes ghelooft

80

Wy sullen selve gaen sayen en mayen

 

 

 

Wel sprac die man dats wel ter cuere⁸¹

 

Merghen sullen wi beghinnen wilt God

 

En doe ick niet meer in eender ure

 

Dan ghi in thien / so heet mi sot⁸⁴

85

Wat werck hangt doch aen eenen pot

 

Oft aen eenen ketel doen te viere

 

Ic sal ras ghedaen hebben daer weety tslot⁸⁷

 

Eer ghi thuys coemt en gaen ten biere

 

 

 

In gods namen ick ben content

90

Sprack die vrouwe / maer hoort na my

 

Siet dat ghi coeyen / schapen hoy voot brengt⁹¹

 

En dat den stal ghesuyvert si

 

Dan suldy gaen melcken met sinnen vry [A4r]

 

Coeyen / schapen / gheyten / en keernen dan

95

Ende als die boter is comen by

 

Maect stucken van twee ponden als een man

 

 

 

Verkneden ende backen / moetty na desen

 

Ghi en moecht tmelck niet tsamen hoopen⁹⁸

 

Die bruedende gansen wilt voedende wesen

100

Datse niet vanden nest en loopen¹⁰⁰

 

Ghi moet u cousen wel neder stroopen

 

Gheeft die hoenderen teten en te drincken

 

Die brueden / oft die eyeren soudent becoopen¹⁰³

 

En pijnt ymmers om die swijnen te dincken¹⁰⁴

77 verdooft gek maakt

78 met redenen payen met argumenten tevreden stellen

81 dats wel ter cuere dat is zoals ik het me wens, zeer goed

84 so heet mi sot noem me dan dwaas

87 daer weety tslot dan weet je vast hoe het afloopt

91 siet dat ghi voorbrengt zorg dat je brengt naar

98 tsamen hoopen samenvoegen

100 datse zo dat ze

103 soudent becoopen zouden ervan te lijden hebben

104 pijnt ymmers zorg in ieder geval

[p. 45]

105

Die hanen ende duyven / en wilt niet vercleteren¹⁰⁵

 

Brout dat scherbierken dat deghelijck smaect¹⁰⁶

 

Heffet kint op / en wasschet die sieteren¹⁰⁷

 

En wieghet weder alst weent oft waect

 

Die camer keert / het bedde maect¹⁰⁹

110

Gheeft die calveren te drincken op den stal

 

Siet dat die weyketel si wel gheraect¹¹¹

 

En teten bereet / als ick comen sal

 

 

 

Dits tgrootste zeer van uwen last

 

En doeget tvee ter weyden jaghen

115

Ick sal gaen eeren ende ploeghen vast

 

Om prijs te behalen sonder vertraghen¹¹⁶

 

Ick bens te vreden bi gans darmen¹¹⁷

 

Sprack die man ick houts accoort

 

Laet ons morghen opstaen sonder versaken¹¹⁹

120

Elck sijn werck doende so dat behoort [A4v]

 

 

 

Aldus so bleef die weddinghe staende

 

En niemant en verschoot van geenen gheruchte¹²²

 

Die vrouwen waren metten daghe uutgaende.¹²³

 

Inden peertstal maecten si haer vluchte¹²⁴

125

Djoncwijf dat haer cloeck en tangher pluchte¹²⁵

 

Thoomde die merien onvervaert¹²⁶

 

Om ploeghen en egghen / met cleynen duchten¹²⁷

 

So voeren si beyde ten acker waert

 

 

 

Daer ginghen si ploeghen en eeren fijnlijck

105 vercleteren verwaarlozen (lett. bezoedelen)

106 scherbierken schraal bier

107 sleteren luiers

109 veeg de kamer

111 wel gheraect schoon

116 om prijs te behalen op prijzenswaardige wijze

117 darmen corrupt (zie het rijm) l. claghen? maghen? het betreft een bastaardvloek: potverdomme

119 versaken l. versaghen

122 niemand was voor een kleintje vervaard

123 metten daghe bij het aanbreken van de dag

124 in druk maecte; maecten si haer vluchte zochten ze hun toevlucht

125 cloeck en tangher pluchte flink en krachtig gedroeg

126 in druk thoonde

127 duchten vrees

[p. 46]

130

Deen meende voort / dander hielt den coutere¹³⁰

 

Domworpen des lants was hen niet pijnlijc¹³¹

 

Want si constent ghelijc een moninck den soutere¹³²

 

Al eerende worden si so lanck so stoutere

 

Djoncwijf ginc singhen met blijden sinnen

135

Haer hert dat reedt opter vruechden coutere¹³⁵

 

Hen docht si waren coninghinnen

 

 

 

Sy wrochten met sulcker willicheyt¹³⁷

 

Dat elcken helpen mocht diet sach

 

En dedens meer sonder gheschillicheyt¹³⁹

140

Dan die man zijnder derden plach¹⁴⁰

 

Dit sijn wijfs diemen prijsen mach

 

Sprack die vrouwe met fieren woorden

 

Die mans beroemen hen veel al den dach

 

Wy soudense dus int werck vermoorden¹⁴⁴

 

 

145

Van dien laet ick deen reedene achtere¹⁴⁵

 

Maer hoort hoe hem die man hantierde¹⁴⁶

 

Hi stont vroech op frisch als een pachtere [Blr]

 

Als een diet werck alleen regierde¹⁴⁸

 

Mer eer hi yet te wercken bestierde

150

Die sonne scheen boven alle boomen hooghe

 

Te melcken hi hem eerst versierde¹⁵¹

 

Mer die coe piste hem in sijn ooghe

 

 

 

Van quaetheden hem sijn ooren gloeyden

 

Hi wilde wel sijn int wout van ypen¹⁵⁴

155

Die schapen bleetten / die calveren loeyden

 

Die vercken knorden / die hanen riepen

 

Die kiecken cabbelden / die gansen liepen¹⁵⁷

130 meende mende; - coutere kouter

131 kostte hen geen moeite

132 soutere psalter

135 in druk cotuere; - haar hart liep over van vreugde

137 willicheyt wil

139 gheschillicheyt onenigheid

140 meer dan drie keer zoveel als de man gewoon was te doen

144 vermoorden te schande maken

145 Ik houd nu op over hen te vertellen

146 hantierde gedroeg

148 alleen geheel en al; - regierde beheerste

151 hij bedacht zich eerst te gaan melken

154 wout van ypen onbekende uitdrukking; woud van leper? iepenwoud? vermoedelijke betekenis: hij wenste ver weg te zijn, of: hij wilde dat hij dood was

157 cabbelden kibbelden

[p. 47]

 

Die geyten bestonden luyde te bleetene¹⁵⁸

 

Si ontspronghen die eerstwerf sliepen

160

Hi bestont water ende bloet te sweetene

 

 

 

Van roepene wert hi met allen heesch¹⁶¹

 

Hi vloecte die hem riet den coop¹⁶²

 

Dat kint lach vast in die wieghe en creesch

 

Die beesten ghebeerden al over hoop¹⁶⁴

165

Met dien dat hi ter wieghen sloop

 

So waster al vuyl / hi soude hem rasschen¹⁶⁶

 

Ter rivieren waert nam hi sinen loop¹⁶⁷

 

Hi meende hi soude die sletteren wasschen

 

 

 

Int water daer hi die doecxkens stack

170

Hi peysde hi sout noch wel doornemen¹⁷⁰

 

Maer eer hi sijn mouwen opwaerts rrack

 

Die riviere had die sletterkens henen¹⁷²

 

Doen ghinc hi van quaetheyt sitten stenen¹⁷³

 

Van gramscappen begonst hem dbloet te verwermen¹⁷⁴

175

Aenden oever ghinc hi sitten weenen [Blv]

 

Peynsende en track sijn mouwen over sijn armen¹⁷⁶

 

 

 

Dus dralende ghinct vast over noene¹⁷⁷

 

Int eynde so is hi thuys ghegaen

 

Daer vant hi so veel dincx te doene

180

Hi en wist waer eerst sijn hant aensteken¹⁸⁰

 

En daer en was niet met allen ghedaen¹⁸¹

 

Treesch al dat leefde groot en cleene¹⁸²

158 bestonden begonnen

161 met allen geheel en al

162 vloecte vervloekte; - coop overeenkomst

164 ghebeerden gingen tekeer

166 so waster al vuyl was alles er smerig; - rasschen haasten

167 richtte hij zijn schreden

170 doornemen door (het water) halen

172 in druk rieviere; - had die sletterkens henen voerde de luiers met zich mee

173 stenen kermen

174 begon zijn bloed te koken

176 in druk peyensde

177 ghinct vast over noene ging het middaguur voorbij

180 l. aenslaen

181 en er was helemaal niets gedaan

182 treesch het kwam in beweging

[p. 48]

 

Doen liet hijt deen metten anderen staen¹⁸³

 

Hi en payede niet dan tkint alleene¹⁸⁴

 

 

185

Dus bleef hi onsalichste van alle mannen

 

Versuft int werc / hoort goede vrient

 

Die vrouwen ghinghen die peerden uut spannen

 

Hen docht dat si hadden den cost verdient

 

Si waren blijde ende wel ghesint

190

Om metten tanden te weven webben¹⁹⁰

 

Djoncwijf sprac / tis hier seer ontsint¹⁹¹

 

Hoe moghent die mans bedreven hebben

 

 

 

Djoncwijf sey wat mogen dye mans hebben geplegent¹⁹³

 

Hier is certeyn wat sots gheschiet¹⁹⁴

195

Hier en is huys noch hof ghehegent¹⁹⁵

 

Het staeter al waerter al vol ramots¹⁹⁶

 

Ghi gaeft hem seker te veel ghebots¹⁹⁷

 

Waer is hi / ic en hoor hem kicken noch spreken

 

Wa kinder sey hi / bi die moeder Gods

200

Ic en wiste waer eerste die hant aensteken

 

 

 

Men mach eenen man niet beter verbeenen²⁰¹

 

Dan sulcken last te gheven als ghi mi boot [B2r]²⁰²

 

Die kieckenen kakelden / het kint ghinc weenen

 

Die beesten liepen al verwoet²⁰⁴

205

My dochte dat ick in alle verdriet stont²⁰⁵

 

Ic en wiste / noch voor / noch achter te treden

 

Die sletterkens te wasschen docht mi goet

 

Mer twater heeftse wech ghedreven

 

 

 

Ick en heb ghemolcken / ghekernt / noch ghebacken

183 toen liet hij alles voor wat het was

184 payede stelde gerust

190 Dit lijkt een vaste uitdrukking te zijn: ‘om met smaak te kunnen eten’

191 ontsint ordeloos

193 geplegent gedaan

194 l. gheschiet wat sots

195 ghehegent schoongemaakt

196 ramots rumoer

197 ghebots opdrachten

201 verbeenen te pakken nemen

202 boot gaf

204 verwoet dol

205 l. stoet; - dat leed mij trof

[p. 49]

210

Noch swijnen / noch gansen / noch kieckenen beleet²¹⁰

 

En noch meer al soudy mi die nuese af snacken²¹¹

 

Ic en hebbe teten noch drincken bereet

 

Ghi sijt een abel man god weet

 

Sprack die vrouwe ghi hadt so veel bedrijfs²¹⁴

215

Het scheen na uwen woorden breet²¹⁵

 

Ghi soudt meer doen dan seven wijfs

 

 

 

Veel wercx schijnt licht in smenschen ooghen

 

Mer in labueren vintment swaer²¹⁸

 

Tis recht dat ick hier schaemte moet ghedooghen²¹⁹

220

Want ick hebt verdient voorwaer

 

Al mochtick leven thien duysent jaer²²¹

 

Dijns wercx blijve ick voortaen onberoert

 

Doet so ghi ghedaen hebt / voor en naer

 

Want tot u werck ben ick niet meer becoert²²⁴

 

 

225

Doen sprac die vrouwe met sinne ghelijc²²⁵

 

God danck / wi hebben den prijs ghewonnen

 

Ic segt u claerlijc / tis onmoghelijck

 

Mans te doen dat vrouwen connen²²⁸

 

Nemmermeer en is den rocken ghesponnen

230

Een goet wijf en sal gheenen tijt ledich sijn

 

Naer deen werc heeftse dander begonnen [B2v]

 

Dus en moeyt u niet wildy vredich sijn²³²

 

 

 

Ghetrouwelijck om niemant te verdovene²³³

 

Merct in een huys daer eenich last is²³⁴

235

Tis seer wonderlijck te ghelovene

 

[........]²³⁶

210 beleet verzorgd

211 in druk diet;- snacken bijten

214 bedrijfs bezigheden

215 woorden breet grote woorden, snoeverij

218 in druk vintmen

219 ghedooghen ondergaan

221 in druk ontbr. jaer 222 Met jouw werk houd ik me niet meer bezig

224 voel ik me niet meer aangettokken

225 sinne ghelijc kalm gemoed

228 mans te doen voor mannen om te doen

232 moeyt u niet bemoei je er niet mee

233 ghetrouwelijck oprecht; - verdovene gek maken

234 merct let op, kijk met aandacht

236 Aan deze strofe ontbreken twee verzen, waardoor ze moeilijk interpreteerbaar is, zoals blijkt uit de vertaling in Franssen. In De Haan & Oosterrnan 1996 is gepoogd een globale vertaling te geven waarmee in elk geval de strekking van deze strofe zou worden weergegeven: Wees op je hoede als er in huis iets aan de hand is: laat je niet gek maken. Wat ik hiervoor verteld heb, is nauwelijks te geloven. Dat een man de taken van een vrouw uitvoert - of hij nu een vriend is, de heer des huizes of een gast - is grore dwaasheid.’

[p. 50]

 

Dwerck te doen daer een vrouwe op ghepast is

 

[........]

 

Weder een vrient / weert / gast is

240

Daer en is gheen wijsheyt in te mercken

 

 

 

Dauctoor.

 

Een propoost van mijnen woorden²⁴¹

 

Al daer mijn eerste theme op roeyde²⁴²

 

Al die werelt bleef in accoorde²⁴³

 

Dat hem elck metten sinen moeyde²⁴⁴

245

Mer tgroeyt dat over duysent jaer groeyde

 

Tis veel te spade om daer te cloppene²⁴⁶

 

Doch wildick dat dit gedichtken vloeyde²⁴⁷

 

Om den hinnentaster den mont te stoppene²⁴⁸

 

 

 

Redene seyt / wie rust begheert²⁴⁹

250

Ontverre hem van veel onderwints dan²⁵⁰

 

Oneerlijck ist oock mede / ende het deert²⁵¹

 

Wee hem dies niet gelaten en can

 

Eer ick dat leyde te wercken an²⁵³

 

Ruerden alle mijn sinnen tot deser juecht²⁵⁴

255

Elck die den vrouwen eere gan²⁵⁵

 

Wensch ick solaes / en volle vruecht²⁵⁶

 

En namaels met God te sijn verhuecht

 

AMEN

241 propoost doel, bedoeling

242 theme onderwerp, thema

243 in accoorde op orde, in evenwicht

244 moeyde bemoeide

246 cloppene veranderen

247 vloeyde lett. stroomde, zich verspreidde

248 stoppene snoeren

249 in druk begheere; - in de verzen 249-255 acrostichon: roovere; - Redene verstand (gepersonifieerd)

250 ontverre onthoude; - onderwints bezigheden

251 oneerlick onbetamelijk; - deert veroorzaakt leed

253 voordat ik hieraan (dit gedicht) begon

254 ruerden richtten zich

255 gan gunde

256 solaes genoegen

[p. 51]

[Anthonis de Roovere? f. B3r-Clv]

Vanden Jonghen Vrijer Ende vanden ghehouden man Een schoon speelken. ⁺

[houtsnede: links een jonge man, rechts een oude man.]

[B3v]

[links van de tekst, over 16 regels, een houtsnede: jonge man (identiek aan die op de houtsnede op f. B3r)]

¶ Dbeclagen des gehouden mans.

OCh wat makic ghehout / ick schamel bluts¹
Ick moeste oock vrijen / en dragen die muts²
Ten dansse / ten spele met grooten bedrijf³
Ay lacen / wacharmen / nu heb ic oock een wijf
Die weelde en condick nyet langer verdraghen
Dbedruct mijn herte so swaer als loot
Maer ic en bepeynsdens niet / die liefde was groot⁷
Eylacen nu ist te mijnent al rut en pover⁸
In sneckers namen wat ghinc mi over⁹
Mi selven te bedroeven eer mi God bedroefde
Maer ick en bepeynsdens niet watmen al behoefde¹¹
Van boter / van kase / van smout / van mele¹²
En tgaet tonsent al uuten goeden spele¹³
Nochtans dacht ic siet spay en vroech¹⁴
Had ic een wijf ick hadde ghenoech
Dit laten wi ons duncken arme Venus slaven¹⁶
Wy ligghen en loopen ende seere draven
So langhe dat wi in darmoede sijn ghetrost¹⁸
Ende dan en connen wi nauwe winnen den schamelen cost¹⁹

+ opschrift ghehouden getrouwde, gebonden

1 in druk blus; - bluts sukkel, domoor

2 dragen die muts verliefd zijn (zie uitv. rhg, 265-266)

3 bedrijfbezigheden

7 en bepeynsdens niet bedacht me niet, overwoog de zaken niet

8 al rut en pover armoe troef

9 in sneckers namen in 's duivels naam; - wat ghinc mi over wat bezielt mij

11 in druk ende peynsdens niet; - en bepeynsdens niet besefte niet

12 smout vet

13 het loopt bij ons allemaal mis

14 spay laat

16 dit verbeelden wij ons

18 in druk ghetroost; - ghetrost opgenomen

19 nauwe nauwelijks

[p. 52]

20

Ende te voren wast al / iaer thien voor viere schrijven²⁰

 

En nu siet nu moetic een arm catijf blijven²¹

 

Alle jaer een kindeken / dit hout mi tondere²²

 

Ende niet daer toe / en wast niet wondere²³

 

Dat icx te voren niet en bedachte [B4r]

25

Ende dan te ligghen wieghen nacht op nachte

 

Die kinderen te ligghen wissen / te vagen / te keeren

 

Ick seg hem diet werc aensaghe / tsoude hem deeren

 

Darmoede die hier tonsent schuylt²⁸

 

Deen wil cacken / dander leet en huylt

30

Dander roept / teyteken gheeft my teren³⁰

 

Ooc als icker om dencke / ic en cans nyet vergheten

 

Dwelc ick mi selven hebbe ghedaen³²

 

Tis nu thien gheslaghen ic wil slapen gaen³³

 

Tis last te draghen / ghi weet diet proeft³⁴

35

Waer een huys vol kinder is / watmen daer behoeft

 

Die vrijer.

 

Waer is die liefste si sal na mi waken

 

Een cusken van haer doet mijn herte verlichten

 

En ist niet vriendelijck / in liefden te braken³⁸

 

Ja consticse dan uut liefden ontschaken^39/40

40

So stont mi met haer veel vruechden.

 

Waer is die liefste si sal na mi waken⁴¹

 

Die ghehoude

 

Och wat heb ic armoeden met desen quade wichten⁴²

 

Si en lieten mi niet slapen van alder nacht

 

Die vrijer singhet.

 

Mijn liefken heeft mi een cransken bracht⁴⁴

20 laet thien voor viere schrijven laat ons er alles doorlappen, laat ons alles verbrassen

21 catijf stumper

22 hout mi tondere houdt me eronder

23 wondere vreemd

28 die hier bij ons verborgen is; ook: die bij ons onderdak heeft

30 teyteken tepel

32 in druk Dwlec

33 het heeft tien uur geslagen

34 Het is een zware last, gij die het ondergaat weet het

38 in liefden te braken de liefde te bedrijven

39/40 kon ik er met haar uit liefde vandoor gaan, dan beleefde ik met haar veel vreugde

41 si sal na mi waken ze zal zich om mij bekommeren

42 quade wichten ellendige kinderen

44 cransken kransje (als teken van liefde)

[p. 53]

45

Tis wel recht / ic en canse niet ghelaten⁴⁵

 

Die ghehoude.

 

Och so plach ick ooc te gaen singhen achter straten⁴⁶

 

Maer nu en dervick / ick ben ghedient⁴⁷

 

Die weelde wert mi wel uut ghedreven⁴⁸

 

Die onghehoude.

 

Wat is u vrienr

 

Die ghehoude.

50

Ick heb een wijf ghetrour

 

Die ongehoude.

 

Een wijf ghetrout [B4v]

 

Om eens wijfs wille loop ick nacht ende dach⁵²

 

In liefden verselt.⁵³

 

Die ghehoude.

 

Och ic was ooc eens metter mutsen gequelt⁵⁴

55

Dat ic ghinc al daverende / dat suldi weten

 

Als een joncfrouwen hondeken⁵⁶

 

Mer na dat ic ghehout was met mijn mondeken⁵⁷

 

So was die liefde al vergheten.

 

Donghehoude.

 

En hoe quam dat.

 

Die ghehoude.

60

Och God hoe wel suldy dat weten

 

En badt als ghijt proeft / dan aen mijn spreken⁶¹

 

Magerlijc teten hongherich in die kaken⁶²

 

Cleenbierken te drincken / te waken / te braken⁶³

 

Scimpich / wrimpich / ligghen tonsent thuys⁶⁴

 

Donghehoude.

45 ghelaten verloochenen

46 achter straten langs de straat

47 en dervick hoef ik niet meer; - ghedient voorzien

48 weelde vreugde; - ghedreven verdreven

52 omwille van een vrouw

53 verselt verstrikt

54 metter mutsen gequelt verliefd

56 als een juffershondje

57 maar sinds ik met mijn liefje getrouwd ben (monde koosnaam voor een vrouw)

61 en badt als ghijt proeft en beter nog als je het ondervindt

62 magerlijc schraal

63 cleenbierken dun bier

64 in druk consent; - wrimpich zuurkijkend, grijnzend; - tonsent bij ons

[p. 54]

65

Wat ou / wat vreemder abuys⁶⁵

 

Sou die liefde hier met verminderen

 

Die ghehoude.

 

Jase / en dan te crijghen een huys vol kinderen

 

Alle jaer een kindeken / wie souts hem verfroyen⁶⁸

 

Mijn wijf gaeter nu gelijc eender vuylder sleccoyen⁶⁹

70

Ende te voren wast een alte gracelijcke sprante⁷⁰

 

Ende nu ist een schamel onnoosel dante⁷¹

 

Ghehackelt / becletert besnot / bedropen⁷²

 

Ic segdy haddy alsulcken sop ghesopen⁷³

 

Ghi soudt die liefde wel laren drijven⁷⁴

 

Donghehoude.

75

Ick sal noch in Venus dienste blijven⁷⁵

 

Al sou ick der armoede beclijven⁷⁶

 

Soudick so laten den rooden mont⁷⁷

 

Dat vriendelijck wesen / die borstkens ront [Clr]

 

Haer sedighe manieren / haer fier ghelaet

80

Neen ick nemmermeer⁸⁰

 

Die ghehoude.

 

[houtsnede: links zeer oude man, rechts een jonge vrouw]

 

Goy ja / dat is een schoon toeverlaet⁸¹

 

Gaetter af eten vanden schoonen aensichten⁸²

 

Al ist nu schoone het verkeert haerder lichten⁸³

 

Saechdi dat aenschijn van mijnen wijve

85

Ick en segs u niet tot eenighen kijve⁸⁵

 

Ghi souter u waerlijcx af vereenen⁸⁶

 

Si soude u seker een tronye verleenen^87/88

65 abuys dwaasheid, bedrog

68 hem verfroyen zich verheugen

69 sleccoyen slet, teef

70 sprante twijg

71 dante loszinnige vrouw

72 gescheurd, besmeurd, vol snot en vol vlekken

73 haddy alsulcken sop ghesopen als je uit die beker gedronken had

74 laten drijven op zijn beloop laten

75 in druk Het / ick

76 al zou ik er arm van worden

77 laten afstand doen van

80 neen ick volstrekt niet

81 toeverlaet troost, toevlucht

82 Probeer je honger maar te stillen met een mooi gezicht

83 het verkeert haerder lichten het veranderd al te gemakkelijk

85 tot eenighen kijve om ruzie te maken

86 vereenen schrikken

87/88 Ze zou je zo'n gezicht laten zien dat je daardoor de deur uit zou vluchten

[p. 55]

 

Ick weet wel ghi liept ter dueren uut

 

Nochtans siet / twas so lieflijcke bruyt

90

Si hadde twee borstkens ront ontspronghen

 

Ende nu hanghense ghelijc twee koetonghen

 

Nu so seg ick u voortaen

 

Dat darmoede de liefde doet vergaen.

 

Die vrijer.

 

Ende hoe soudick der liefster connen onslaen⁹⁴

95

Het waer onmogelijck om te spreken [Clv]⁹⁵

 

Van grooter onghenoechten therte sou mi breken.⁹⁶

 

Die ghehoude.

 

Spieghelt u aen mi hoort mijn ghebreken

 

En denct op darmoede die ick lijden moet

 

Ick pleech oock mijn wijf te vrijen bloot

100

Snachts te rasene / en custen den rinck¹⁰⁰

 

Doort moosgat plach ic te sien / twas een wonder dinc¹⁰¹

 

So dat die kekelen vrosen aen mijn cleeren¹⁰²

 

En dit was alder liefste ter eeren

 

Wat heb ick nu dan tkijcken aen die want

105

Een ydel schappraye / nyet een penninc in die hant¹⁰⁵

 

Afgesneden van alle goeden ghesellen

 

Tsheylichsdaechs / en sondaechs boomen gaen tellen¹⁰⁷

 

Als ander ghesellen sitten inder vruechden last¹⁰⁸

 

Dan sidt ick van grooten hongher en barst¹⁰⁹

110

Dat dede my die liefde al soudese verwoeden¹¹⁰

 

En ist niet wonder datter dees jongers hem niet voor hoeden

 

Ende gaen hen verhanghen aen een wijf terstont¹¹²

94 onslaen wegsturen

95 er kan geen sprake van zijn

96 onghenoechten verdriet

100 rasene dol zijn (van liefdesdrift); - custen den rinck de deurring kussen (stereotiep gedrag van verliefden; zie D. Coigneau, Refreinen in het zotte dl. 2, Gent, 1982, p. 322 en 384)

101 moosgat opening in een muur, schietgat

102 kekelen pegels

105 een ydel schappraye een lege etenskast

107 boomen gaen tellen zegswijze om grote armoede aan te duiden (zie o.m.D. Coigneau, ‘Viermaal la Riote du Monde’, in: Jaarboek De Fonteine 1978-1979 dl. 1, p. 163)

108 sitten inder vruechden last plezier hebben

109 dan barst ik van de honger

110 in druk sondese; - al soudese verwoeden ze zou iedereen gek maken

112 verhanghen verslingeren aan

[p. 56]

 

En ist ooc niet beter te besorghen eenen mont¹¹³

 

Dan acht oft neghen voor te winnen dbroor

115

Wat segdy daer af ghi Venus man.

 

Die vrijer.

 

Tis wonder om hooren u swaer ghespan¹¹⁶

 

Ghi brenghet therte in swaer versijcke¹¹⁷

 

Dus wil ic mi beraden eer ick ommekijcke¹¹⁸

 

Om te sporen na een rijck sonder loghen¹¹⁹

120

Wilt liefde ghedooghen.¹²⁰

 

Daucteur.

 

Dus ghedaen dat sijt sullen verstaen

 

Die jonghe ghesellen sijn

 

Dus wilt ontfaen en in dancke slaen

 

Die in vruechden sonder quellen sijn

125

En sonder sorghe in gheen verdriet

 

En tijts voor u siet. [C2r]

[A85: Anrhonis de Roovere. f. C2r-C4r]

¶ Een ghedinghe van minnen / waer af tvonnisse noch hanget om wijsen int hof van Venus.

[houtsnede: een minnegeding, middenin zit een koning ten troon, daaromheen een gezelschap]

A Ls alle die ghenuechte was regnerende
Ende alle die werelt was vruecht rapende
So was ic in eenicheden fantaserende
Suchten / ghepeysen / waren mi verknagende
Fantaserende / was mi den vaeck betrapende
Want vaeck is allen natueren verwinnende [C2v]
So dat ick onrustelijc wat werde slapende
Daer mi te droomen wat wert beghinnende
Een droom so wonderlick / wert sijns versinnende

113 in druk eenon; - te besorghen zorg te dragen voor

116 ghespan probleem

117 swaer versijcke grote vrees

118 beraden bedenken

119 om te streven naar een wereld zonder bedrog

120 als de liefde het toestaat

[p. 57]

10

My quam te voren in eenen visioene

 

Dat wi ons alte neerstelijck moeyden

 

Ick en twee vroukens van reynen doene

 

Die boven ander in schoonheyt vloeyden

 

In een cleyn scheepken ter zee waert roeyden

15

Daer niemant en was dan wi drie

 

Craken / galeyen daer bi ons vloeyden

 

En ander schepen een groote partye

 

Wi hantierden daer alle melodye

 

 

 

Deen van desen schoonen vrouwen

20

Was daer ick mijn hert toe had ghegeven

 

En die ick minde op rechte trouwe

 

Boven al anderen die nu leven

 

Maer si die in mi dus is verheven

 

Mint eenen anderen / op mi niet passende

25

Wat ic haer seyde / ten mocht niet cleven

 

Dit wetende nochtans / mijn minne wert wassende

 

En was druck op druck tassende

 

 

 

Dander die mi hielt teender dewarie

 

Vervulde vrou Venus wercken met caritaten

30

Si minde / mer het was der eerster contrarie

 

Want dese mi minde boven maten

 

Lijf en goet wilde si om mijnent wil laten

 

Maer therte was te haer waerts niet gheresen

 

Wat si mi seyde ten mocht nier baten

35

So dwanck mi die minne der eerster ghepresen

 

Daer en mach doch mer een int herte wesen

 

 

 

Doen wi daer waren vruecht beseffende

 

Ende menich genuechlijc woordeken sayende

 

Wert in die zee een onweder opheffende [C3r]

40

Een storm uuren noortoosten waeyende

 

Ons schipken wert hellende draeyende

 

Riemeloos / masteloos / noot meerder dooghen /

 

Die vroukens werden roepende ende seer onpayende

 

Ay lacen / daer moest ons vruecht verdrooghen

45

Want wi die doot saghen voor ons ooghen

 

 

 

Dus hadden wy verloren scheeps gereeschepen

 

Tschip ginck sonder roer voort

 

Ick sachter verdrincken meer dan x schepen

 

Die alle laghen in die zee versmoort

[p. 58]

50

Doen rieper een tot mi hoort maet hoort

 

Tschip is verladen / om verlichten wilt dincken

 

Ghy zijtter u drie / werpt deene over boort

 

Oft anders sal tschip ende tvolc versincken

 

Beter ist een dan al te verdrincken

 

 

55

Droeve was my van dien woorden te moede

 

Maer die vrouwen en haddens niet verstaen

 

Dat ic die schoone van vleesch ende van bloede

 

Over boort sou werpen gaen

 

Doen was ic met grooten twijfel bevaen

60

Der welcker ic doen soude des doots verdriet

 

Maer die mi int herte hadde ghedaen

 

En ic haer niet verstaghet bediet

 

Oft ick die minde en si mi niet

 

 

 

Hier op terstont natuere voechde

65

Ende seide / sout therte so sijn versteent

 

Te drincken / die u oyt best ghenoechde

 

Ende die ghi in liefde hebt minne verleent

 

Boven anderen die leven int herte vereent

 

Daer u haer schoonheyt heeft inne ghebracht

70

Ende haer die ghi oock niet en meent

 

Te minnene noch niet in liefden acht

72

Te lijve te houden so sidy qualijc bedacht

 

 

82

Natuere daer teghen was arguerende [C3v]

 

Verdrinct ghi u lief dat is groote onduecht

 

So wert ghi te lande aresterende

85

Met eender die u niet en verhuecht

87

Dan sitty tusschen twee stoelen in dasschen

 

Als ghi dan peyst om u eerste juecht

 

Die ghi verdronct inder zee plasschen

90

So suldy u ooghen met tranen wasschen

 

 

 

Verstandenisse wert daer op replicerende

 

Verdrinctese die u in minnen heeft gecocht

 

Als ghi te lande wert aresterende

 

Dan hebdy een ander zijn lief thuys ghebrocht

95

Ende daer minne heeft gheknocht

 

Sal bi u toedoen een ander ghebruycken

 

Desen druck hebdi dan ghewrocht

 

Dan denckende dat ghijse deet duycken

 

Die u beminde / druck sal u ooghen luycken

[p. 59]

100

Verdrinc ick haer die mi int herte is cronende

 

Ende behouse / die ick niet en ben behaghende

 

So ben ic duecht met onduecht loonende

 

Ende mijnen vrient met viantschap plagende

 

Verdrinck ic haer die mi therte is toedraghende

105

Dwelck mi ongheluck dunct om siene

 

Dan wert van mi alle vruecht verjaghende

 

Want lief leedt te doene / is groote pijne

 

Dan vlie ick dat honich / ende volghe den fenijne

 

 

 

Verdrinck icse / die ick met herten minne

110

Alle amoreusen sullen mi verspouwen

 

Segghende / ghi ginct u lief verdrincken

 

Ende in dye watereren neder douwen

 

Verdrinck icse die mi mint so sullen my schouwen

 

Alle vrouwen die draghen een amoreus engien

115

Mi te minnen sal hen grouwen

 

En oock van mi sullen si vlien [C4r]

 

Elck duchtende / desgelijcx sal mi gheschien

 

 

 

Dus staende met twijfel / en sorghen bewest

 

Dacht in mi een wonderlijck versieren

120

Verdronck ic mi selven dat waer mi best

 

So en verwijten mi gheen moordadighe manieren

 

Neen nochtans wie sout schip bestieren

 

Vrouwen weeren / is niet weert twee biesen

 

Ja sonderlinghe / in schips regieren

125

Dus souden si beyde tlijf moeten verliesen

 

Van twee quade moetment tbeste kiesen

 

 

 

Ghelijc ii verckens opsteken haer borstelen

 

Als si om vechten op malcanderen lijcken

 

Desgelijcx verstandenis en natuere worstelen

130

In mi mer deen wil den anderen niet wijcken

 

Met dien quam daer een zeebaer strijcken

132

Die na ons scheepken nam haren ganc

134

Dat ic deen werpen sou in swaters stranck

135

Recht eer ic werp / ic uut mijnen slaep ontspranck

 

 

 

Doen ic ontspronghen was / en wert wackere

 

Dacht ic wel hoe ic ghevaren was

 

Dat ick gheploecht had Venus ackere

 

En dattet niet dan fantasien en waren

[p. 60]

140

Doe docht ick / ic sout voort openbaren

 

Ende den amoreusen overscrijven

 

Biddende dat si die waerheyt wilden verclaren

 

Die welcken van desen twee schoonen wijven

144

Met rechte te lijve soude moghen blijven

 

 

145

Ghi amoreusen int hof van minnen

 

Gheeft daer op respons wilt u versinnen.

¶ Geprint Tantwerpen op die Camerpoort brugghe / inden schilt van Artoys / By die weduwe van Jacob van Liesveldt.

Voor commentaar, zie Mak 1955, 365-371. De versnummering correspondeert met de daar uitgegeven tekst.

Bijlage 3.3: Handschrift Koning

Het handschrift Brussel, KB, ii 270 was in de vorige eeuw in bezit van Jac. Koning. Boven de eerste twee gedichten die hierna worden uitgegeven, staan (resp. op f. 24r en 54v) opschriften die nu grotendeels zijn afgesneden en daardoor onleesbaar geworden (zie Jaarboek 1995-1996 p. 51 afb. 1). In de editie kunnen ze daarom niet worden weergegeven. Vermoedelijk bevatten ze de naam van de dichter. In alledrie de gedichten zijn de stokregels in de opeenvolgende strofen onderstreept, terwijl het begin van alle strofen is gemarkeerd door middel van een paragraafteken. De strofen zijn niet van elkaar gescheiden door witregels. In deze uitgave zijn wel witregels ingevoegd; onderstreping van de stokregels en de paragraaftekens zijn weggelaten. In O lievelicste jhesus zijn diverse losse woorden onderstreept, voornamelijk namen en abstracte begrippen. In de uitgave zijn deze onderstrepingen overgenomen. De afkorting ‘xps’ is hier opgelost als ‘Cristus’, al zijn er goede redenen om voor de vorm ‘Xpristus’ te kiezen, aangezien deze in de vijftiende eeuw in West-Vlaanderen zeer gebruikelijk is. In Als ic peinse zijn door de kopiist diverse correcties aangebracht. Zie hiervoor de aantekeningen bij de verzen 19 en 20, 44, 93, 96 en 97. Zie verder over dit gedicht, waarvan sterk van elkaar verschillende versies bestaan, F. Van Vinckenroye, ‘Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?’, in: Spiegel der Letteren 4 (1960), p. 1-23.

[p. 61]

[Cl: auteur onbekend. f. 24r-v]

An al dat mijn zin gronden can¹
Die weerdich zij mans name
Moet ghelaet toghen als een man³
Om oorboor spien en vrame⁴
Corrupcie stellen inden ban⁵
Zijn huus bevreet voor blame⁶
Tgroeyen dwelke god in hem wan⁷
Dat hijt toot duechden rame⁸
Wijsheit moet hij hebben dan
Gherechtich haer volghende an¹⁰
Die gode es zeere bequame¹¹
Voort eere / vreese / en scame
Staerc met ghetempercheden vry¹³
Daer claerlic of haut zulke fame¹⁴
Dats dien mans name werdich zij

Ghelove / hope / ende caritate
Die moeten in hem wonen claer
Ouffenende naer dat hij es van state¹⁸
Hem hebbende ghelijc zijn wederpaer¹⁹
Hem voughende puer up redene mate²⁰
Al zijn bedrijf tzij verre of naer²¹
Warachtich paysivel tzij vrouch of late²²
Een loen daert zijn moer zonder vaer²³

1 zin d.m.v. correctieteken ingevoegd; - gronden peilen, onderzoeken

3 ghelaet toghen laten blijken

4 oorboor het nuttige, voordeel; - spien zoeken, streven naar

5 stellen inden ban uitbannen

6 bevreet beschut

7 wan verwekte, veroorzaakte

8 toot duechden rame op het goede richt

10 gherechtich volkomen; - haer slaat op wijsheit

11 bequame aangenaam

13 staerc vast(houdend); - met ghetempertheden met mate

14 daer claerlic of haut waar duidelijk door verworven wordt

18 in hs. ouffende; - ouffenende zich gedragend, toewijdend

19 zich gedragend naar zijn stand, zich bezighoudend met wat hem te doen staat (zie mnw 9, kol. 1947)

20 puer up redene mate louter in overeenstemming met wat beramelijk is (de door God verordende wetten)

21 bedrifhandelen

22 in hs. zij; - paysivel vredelievend, ongestoord

23 loen beloning

[p. 62]

 

Zijn woort een zeghel tzij scade of bate²⁴

25

Een lam in huus een hels up strate

 

Duecht minnen en hebben al quaet ommaer [24v]²⁶

 

Gheen huwelic breken duer licht no zwaer

 

Hoofsch coel verbeidich tzij verre of bij²⁸

 

Dies hem dus voucht niet wanckelbaer²⁹

30

Dats die mans name werdich zij

 

 

 

Gode voor al met herten minnen

 

Vrauwen prijs altijt vermeeren³²

 

Keeren dies haer eere mochte dinnen³³

 

Haers roerende. duechdelic in eeren³⁴

35

Niet zonder wijs voorsien beghinnen³⁵

 

Ende altoos vroom. om onrecht keeren³⁶

 

Met trauwen zinen prinche verzinnen³⁷

 

Ter doodt. gods lachter helpen weeren³⁸

 

Den viandt de weerelt ende tvleesch verwinnen³⁹

40

Buten sterven. ende leven binnen

 

Ende voor de doot. hier sterven leeren

 

Teewighe voor tidelike begheeren

 

Tlichame kennen der eerden spy⁴³

 

Ende datten de wormen zullen verteeren

45

Zulc mans name weerdich zij

 

 

 

Prince ic zoude wel durren zweeren

 

Naer tplompe verstaen dat es in my

 

Datmen vele vindens zoude ontbeeren⁴⁸

 

Die dus mans name weerdich zij notate bene

24 hij houdt zijn woord, of het nu slecht of goed voor hem is

26 hebben ommaer verachten, afkeuren

28 coel kalm; - verbeidich geduldig

29 voucht gedraagt; - wanckelbaer wuft, zedeloos

32 prijs lof; - vermeeren uitbreiden, groter maken

33 keeren tegengaan, be-lemmeren; - dinnen verdunnen, doen verminderen

34 haers roerende over haar sprekend

35 voorsien overleg, rijp beraad

36 vroom krachtig, dapper; - keeren te bestrijden

37 prinche vorst (het slaat hier niet op de prince van de rederijkerskamer); - verzinnen gesteld zijn op

38 ter doodt tot in de dood; - godslachter godslaster

39 verwinnen beheersen, overwinnen

43 weten dat het lichaam slijk van de aarde is

48 vindens wat te vinden is

[p. 63]

[B3: Anthonis de Roovere. f. 54v-56r]

O lievelicste jhesus ende de goedertierste
De verdraghelicste. ende de ghescoffierste²
Maertelare daer ye tonghe of sprac³
In smerten ontfaende donghemanierste⁴
Sturtende voor ons de hooghste de dierste
Ende weertste balseme. an tcrucen dac⁶
Lof huwer dood. ende dbitterste ghesmac⁷
Water ende bloed. uut huwer zijden lac⁸
Soo alle leeraers wel bewisen⁹
Lof uws verrisens. daer al tghemac¹⁰
Tgheloove in sluudt. twelc ons ghebrac¹¹
Dus moeten u alle tonghen prisen¹²
Sevene manieren van lieden verrisen¹³
Gheestelic met hu te paesschen ghepresen¹⁴
Dies biddic u. wilt zoo mijn ziele spisen
Dattic doch een van dien mach wesen

Eerst wie zoo leeft in deertsche plouginghe¹⁷
Dat in zijn consciencie gheen wrouginghe
En zij beseven van doodliken zonden¹⁹
Scriftuere orcondet na onser vervouginghe²⁰
Want zij met eender zoeter ghenouginghe²¹
Cristum uuten grave verresen vonden
Dwelc hem de inghel heeft ontbonden²³
Dien zij up tgraf ten zelven stonden

2 ghescoffierste meest bezoedelde, onteerde

3 ye ooit

4 ontfaende lijdend, verdurend; - donghemanierste de ergste

6 an tcrucen dac boven aan het kruis

7 ghesmac smaak

8 lac lekte, stroomde

9 leeraers kerkvaders

10 ghemac vrede, toestand van rust

11 in sluudt bergt, herkent; - twelc ons ghebrac bepaling bij al tghemac (vs. 10);

12 In hs. moete

13 in hs. sevent

14 gheestelic naar de geest; - ghepresen adj. bij paesschen

17 eerst als eerste (vgl. vs. 13); - plouginghe geploeter

19 beseven ondervonden

20 De Schrift vertelt het volgens onze overlevering

21 ghenouginghe genoegen

23 ontbonden bekend gemaakt

[p. 64]

25

Saghen die zeidem hij en es hier niet

 

Hij es verresen wilr dit orconden

 

Uut allen noden. gaet voort vermonden²⁷

 

Sinen discipelen want hijt ghebiedt

 

O god hoe wel waer my ghesciedt²⁹

30

Waren my mijn zonden af ghelesen³⁰

 

Met huwer ghenaden zoo op my ziet³¹

 

Dat ic doch een van dien mach wesen [55r]

 

 

 

Die met berauwe zijn beweenende

 

Huer zonden. ende die afdoende zijn meenende³⁴

35

Ghelijc van Cristus grave den steen

 

AJzoo moeten wij ons zijn vercleenende³⁶

 

Den steen van zonden puurlic reenende³⁷

 

Vanden grave onser consciencie cleen³⁸

 

Met bitterheden om onse zonden gheween^39/40

40

Bij marien magdaleenen reen

 

Die zalve van tranen cristum cochte⁴¹

 

Want zine zeer minde alzoot wel scheen

 

Dies zij begracijt was alleen⁴³

 

Naest haer die hem ter werelt brochte

45

Och oftic zoo beweenen mochte^45/46

 

Mijn zonden. zoo waric wel ghenesen

 

Ic biddu vader met innigghen ghedochte

 

Dattic doch een van dien mach wesen

 

 

 

Wie ooc van herten wort ootmoedich

50

Bij dat cristus ootmoedich bebloedich⁵⁰

27 uut allen noden uit de dood (lett. uit alle smarten); - vermonden vertellen

29 hoe goed zou het met mij gesteld zijn?

30 af ghelesen weggenomen

31 op my ziet zorg voor mij, zie naar mij om

34 die afdoende zijn meenende de bedoeling hebben die (t.w. de zonden) af te leggen

36 zijn vercleenende klein maken, vernederen

37 puurlic geheel en al

38 consciencie cleen nietige geweten

39/40 bepaling bij zijn vercleenende (vs. 36): met boetedoening om de ellende van onze zonden, door het voorbeeld van Maria Magdalena

41 zalve van tranen verwijst zowel naar de kostbare olie waarmee ze Christus zalft als naar de tranen waarmee ze zijn voeten bevochtigt (Lc. 7:36-38; zie ook Mt. 26:6-13; Mc. 14:3-9; Joh. 12:1-8)

43 begracijt begenadigd; 44 haer is: Maria, Gods moeder

45/46 ach zou ik zo mogen wenen om mijn zonden

50 bebloedich lezing niet zeker

[p. 65]

 

Quam tzinen discipelen beslotenre dueren

 

Aldus zulwij dan zijn voorspoedich⁵²

 

Met marien salome in minnen gloedich⁵³

 

Die zalve brochte van groter kueren⁵⁴

55

Dats devocie hebben tallen hueren⁵⁵

 

Op cristus passie ende daer in trueren

 

Bitterlic om namaels tzoete ghewinnen

 

Deze zalve en machmen niet bet pueren

 

Mirre, wieroec. mergh van zoeter gueren

60

Soccoersende vaste ons crancke zinnen⁶⁰

 

Die dus verrisen zij zijn van binnen^61/62

 

Duerscoten met overgaende pesen

 

Helpt my weerde cueninc der seraphinnen

 

Dattic doch een van dien mach wesen [55v]

 

 

65

O ziele dit hoghe bestieren vaedt⁶⁵

 

Want wie dat hem corregieren laedt⁶⁶

 

Van zijnder mesdaet verrijst ooc gheestelic

 

Excempel der scriftueren antieren raet⁶⁸

 

Dus cristus die vul zoeter manieren gaet

70

Sijnder herten wonde vertooghde feestelic

 

Thomase die met zinne vulleestelic⁷¹

 

Tgheloove ontfinc vulmaect en keestelic⁷²

 

Segghende ghij zijt mijn god mijn heere

 

Dus dan en zulwij niet zijn orreestelic⁷⁴

75

Wanneer men ons stelt met woorden tempeestelic⁷⁵

 

Maer lident ghedoochsaem tallen keere

 

O god helpt my doch dat ic leere

52 voorspoedich begunstigd (door het geluk)

53 in minnen gloedich vervuld van liefde (tot God)

54 van groter kueren van hoge kwaliteit

55 tallen hueren op elk moment

60 soccoersende helpend

61/62 zij hebben een uitzonderlijk innerlijk gestel

65 o ziel (mens) begrijp dit goddelijk bestuur

66 corregieren bestraffen, maar misschien hier ook in de betekenis: corrigeren, verbeteren

68 antieren in acht nemen; - raet misschien als substantief te interpreteren; dit hele vers betekent dan: bij wijze van voorbeeld de raad van het schriftuurlijk handelen (waarna een voorbeeld volgt in vs. 69 e.v.)

71 vulleestelic overtuigd, belijdend (zie in elk geval rhg, p. 506 voor deze plaats)

72 keestelic echt, waarachtig

74 orreestelic opstandig

75 tempeestelic verschrikkelijk

[p. 66]

 

De bezyen van desen wijngaerde lesen⁷⁸

 

Ende gheeft my gracie ic bids u zeere

80

Dat ic doch een van dien mach wesen

 

 

 

Die zoetheit smaken in cristus lijden⁸¹

 

Ende daer inne verhueghen ende verbliden

 

Die hebben een zalich verrisen voren⁸³

 

Want cristus naer zijns verrisens tijden

85

Quam eten vriendelic zonder vermiden⁸⁵

 

Met zinen jongheren uutvercoren

 

Ooc me die gheerne haer zouden verstoren⁸⁷

 

Ende dickent den priester die laten hooren

 

Haer mesdaet met goeder berauwenesse

90

Dese verrisen als nieuwe gheboren

 

Ende zullen hier na met gracien versmoren⁹¹

 

Int badt zijns bloets bedauwenesse⁹²

 

Dat wij vulstaen in goeder betrauwenesse⁹³

 

Datti zinen dissipelen tooghde om wel gheven⁹⁴

95

Dus helpt my vader zonder verflauwenesse⁹⁵

 

Dat ic doch een van dien mach wesen [56r]

 

 

 

Lof zijns verrisens diedt al verblijdt heeft⁹⁷

 

Dat kersten in de weerelt wijt leeft

 

Daer daude vaders na hoopten langhe⁹⁹

100

Lof paeschlam dat zoo groot proffijt gheeft

 

In huwen verrisene ons jolijt cleeft¹⁰¹

 

Vulmaect in desen nieuwen zanghe

 

Doet my verrisen uut desen bedwanghe¹⁰³

 

Heer god ende in hu oordeel stranghe¹⁰⁴

78 bezyen druiven; - lesen plukken

81 die zij die

83 voren voor zich

85 vermiden schromen

87 haer verstoren spijt hebben

91 versmoren ondergedompeld worden, ondergaan

92 bedauwenesse bevochtiging

93 vulstaen volharden; - betrauwenesse vertrouwen

94 tooghde liet zien; - om wel gheven uit genade

95 verflauwenesse op te houden

97 die allen vreugde heeft gebracht

99 aude vaders de heiligen van het Oude Verbond (m.n. de aartsvaders)

101 in hs. En; - ons jolijt cleeft geeft ons genoegen

103 bedwanghe droefheid

104 oordeel stranghe strenge oordeel

[p. 67]

105

Tooght my huwe wonden ghenadelic daer

 

Dattic ontga der helscher slanghe

 

Ende men my in abrahams scoot ontfanghe

 

Verrisende int eeuwich ghestadelic jaer¹⁰⁸

 

Den lemmer es groot beladelic zwaer¹⁰⁹

110

Doet my verrisen nu uut desen

 

Huwe glorie es onversadelic claer

 

Dat ic doch een van dien mach wesen

[B4: Anthonis de Roovere. f. 64r-65v]

Als ic peinse om des tijts onlancheit¹
Ende ic ghevoele der natueren crancheit²
Aenziende wat wij brochten ende wij draghen
Als ic duchte der pinen der hellen bedwancheit⁴
Ende ic dan vreese des oordeels strancheit⁵
Ende ic vinde dat de zonden den mensche plagen⁶
Als ic minen tijt verloren zie / mach ic wel clagen
Als ic peinse wat ic werde als tlijf vergaet⁸
Als conscientie mijn herte comt binnen cnaghen⁹
So mach ic wel weenen voor mine mesdaet

Twij diendic u weerelt venineghe beeste
Ydel glorie heeft my binnen haren foreeste
Verblent dus ben ic verdoolt mesgaen¹³
Van allen zondaeren ben ic de meeste
Dus legghic ghevallen so zwaer van geeste
Sonder hulpe can ic niet up ghestaen

108 ghestadelic duurzaam, bestendig

109 lemmer hinder, last.

1 onlancheit kortstondigheid (niet mnw)

2 der natueren crancheit de zwakheid van het lichaam

4 bedwancheit droefheid, ellendigheid (niet mnw)

5 strancheit hardheid

6 vinde bemerk

8 wat ic werde wat er van mij terechtkomt

9 conscientie geweten

13 mesgaen afgedwaald

[p. 68]

 

Hoe sal ic mijn ooghen dan durren slaen¹⁷

 

Te gode wert om troest of toeverlaet

 

Jeghen m zonden cume eens wel ghedaen^19/2019

20

Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

Waer waest dat ic dode ter eerden dede

 

Waer tooghdic den dorsteghen ontfaermichede²²

 

Met drancke. waer hebbic den hongheren ghespijst

 

Waer lostic ghevanghene. waer es de stede [64v]²⁴

25

Daer ic naecte cleedde of ziecke mede

 

Visenteerde. waer hebbic den dolenden bewijst^2626/27

 

Juuste. of ghetoocht daer duecht uut rijst

 

Den onghetroesten ghegheven comfort of raet

 

Ach niewers dies my mijn leven afgrijst²⁹

30

Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

Wee den oeghen begherende alle eertsche dinghen

 

Wee den zinnen diet met begheerten ontfinghen

 

Wee den nuese die jonstelic heeft gheroken³³

 

Wee handen die tasten wee voeten die ginghen

35

Wee vrien wille quaet om bedwinghen³⁵

 

Twerr al op mijn aerme ziele ghewroken

 

Wee tonghe die zondelic heeft ghesproken

 

Wee den hoeren die tonghelijc thoeren ontfaet³⁸

 

Wee smakeghe ghi hebbet tghebot ghebroken

40

Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

Mids ghiericheden liepic in sviants drec

 

Oec wasic traech nidich gulsich vrec

 

Vul luxurien met stinckender hoverdien

 

Noit te vullen belijdende mijn zondich ghebreck⁴⁴

17 durren durven, kunnen

19/20 deze verzen staan in het hs. in omgekeerde volgorde, d.m.v. verwijstekens (a/b) is de juiste volgorde aangegeven

19 cume eens zelden, bijna nooit

22 tooghdic betoonde ik

24 lostic heb ik vrijgelaten

26 visenteerde bezocht

26/27 bewijst juuste de goede weg gewezen

29 niewers nooit

33 jonstelic met graagte

35 quaet om bedwinghen moeilijk te beteugelen

38 hoeren oren; - tonghelijc tot nadeel, schade

44 In de marge staat van boven naar beneden een half afgesneden en daardoor nauwelijks leesbaar vers dat, blijkens een verwijsteken, hier moet worden ingevoegd. Met behulp van de tekst in hs. Brugge, GS, 131/102 (ed. Van Vinckenroye 1960, 16 (vs. 48)) ben ik tot de hier gegeven teconstructie gekomen

[p. 69]

45

Penitencie versmaet dus ligghic in strec⁴⁵

 

Als ballinc uuter glorien heerscapie

 

Vul corupcie voor gode stinkende als i prie⁴⁷

 

Door wondelic hebbic mijn ziele begaet⁴⁸

 

Zoe en es niet waerdich tanscauwene gods tresorie⁴⁹

50

Dus mach ic wel weenen vor mine mesdaet [65r]

 

 

 

Als redene verstannesse en consciencie⁵¹

 

Van allen minen werken geven sentencie⁵²

 

So jugieric mi zelven vermalendijt

 

Maer hope ende ghelove in mijn presencie

55

Als advocate dan hebbende audiencie⁵⁵

 

My segghende god met den sondaere lijt

 

Welken troest alle wanhope tonder strijt⁵⁷

 

Want ontfaermicheit den beker der sonden dwaet⁵⁸

 

Maer consciencie en hoeft haer niet ghequijt

60

Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

Ic en vinde in my selven gheen excusacie

 

Ic en moet ter eewegher condempnacie⁶²

 

Maer hope die staet my bij ter noot

 

Die my seit maect gheen desperacie⁶⁴

65

Want gods ontfaermicheit es een gracie

 

Op zondaeren dalende uut tsvaders scoot

 

Dat noyt ter weerelt was sondaere so groot

 

Die hem bekeerde hij en vant aflaet⁶⁸

 

Maer nochtan vreesic de eeweghe doot

70

Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

Vermuert hu herte zidi van steene⁷¹

 

Sent tranen ten ooghen ende zijt in weene

45 penitencie boetedoening; - in srec gevangen, lett. in een strop

47 prie kreng, dood dier

48 doot wondelic met dodelijke wonden; - begaet verwond, toegetakeld

49 zoe zij (=de ziel)

51 redene inzichr, rede; - verstannesse verstand, denkvermogen

52 sentencie oordeel, vonnis

55 audiencie gehoor

57 tonder strijt overwint

58 in hs. de

62 condempnacie veroordeling

64 maect gheen desperacie wees nier wanhopig

68 aflaet vergiffenis

71 vermuert maak zacht

[p. 70]

 

Roupt tonghe ghenade god saldi horen

 

Bidt voor my moeder ende maghet reene

75

Bidt voor my santen ende santinnen ghemeene

 

Bidt voor my maertelaers ende confessoren [65 v]

 

Bidt voor my al themelsch heir vercoren⁷⁷

 

Bidt voor my gods inghelen al bem ic quaet⁷⁸

 

Och heere zuldy my laten verloren⁷⁹

80

So mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

O Maria zijt mijn advocate

 

Al comet twoort uut i sondeghen vate⁸²

 

Sent gracie dat ic my mach reynen binnen⁸³

 

Toocht an my u moederlike caritate⁸⁴

85

Al commic heere inden wijngaert te late

 

Laet my doch huere als deerste winnen⁸⁶

 

Ach commic te vespertijt om beginnen⁸⁷

 

Ic biddu dat ghij my niet of en slaet⁸⁸

 

Vliet weerelt ic hebbe u ghedient uut minnen

90

Dus mach ic wel weenen voor mine mesdaet

 

 

 

O moghentheit des vaders zonder cesseren

 

O wijsheit des zoons o eewich regneren

 

O goedertierheit des helichs gheests regent⁹³

 

Die mijn ziele naer hu wildet figureren

95

Om dat zij te zamen zauden conquesteren

 

En vercieren die glorie die es zonder hent⁹⁶

 

Ontfermt mijns heere die ziende es blent⁹⁷

 

Ende elken die dit dicht leest alsoot staet

 

En verleent my gracie eer tleven ghescent es⁹⁹

100

Dat ic in tijts beweene mine mesdaet nota

77 themelsch heir de hemelse heerscharen

78 quaet slecht, verdorven

79 verloren in het verderf, nietswaardig

82 I sondeghen vate een vat vol zonden

83 mach reynen zuiver mag maken

84 caritate christelijke liefde, naastenliefde

86 In hs. Brugge, GS, 131/106: dachhuere

87 vespertijt vooravond, circa vijf of zes uur 's middags

88 niet of en slaet niet afwijst

93 Na dit vers volgt, doorgehaald: Die over al eeuwich regent es

96 Voor correctie stond hier: die zonder hent es

97 Voor correctie stond hier: die ziende blent es

99 Door correctie in eerdere verzen rijmt dit vers niet. Het zou moeten worden gecorrigeerd tot: eer tleven es ghescent

[p. 71]

Bijlage 3.4: Handschrift Jan van Stijevoort

Het handschrift Berlijn, SPK, ms. germ. 4^o 651 dateert uit 1524 en is in Utrecht gekopieerd door de priester Jan van Stijevoort. Vrijwel alle gedichten in het handschrift hebben een dubbel opschrift: na Refereyn en een witregel volgt de stokregel van het betreffende refrein. In het handschrift beginnen de oneven verzen veelal met een kapitaal, terwijl de even verzen in onderkast beginnen. In de editie beginnen alle verzen met een kapitaal. De weergave van de slotstrofe in deze editie wijkt af van de weergave in het handschrift. Daar is het acrostichon niet gemarkeerd en dus slecht herkenbaar. Hier wordt het acrostichon zo weergegeven dat het in een oogopslag zichtbaar is.

[B2: Anthonis de Roovere. f. 152v-157v]

O gloriose name groot onendelick¹
Voer wien dat bevende is al die helsche cracht [153r]
Daer der menschen sinnen in scouwen blindelick³
Ende daer dewighe glorie meest op acht⁴
Weest verghevende my arme sondige dracht⁵
Dat ick uwen heylighen name derf bestaen⁶
De welcke also moghende syt inder macht
Dat ghij hemel ende erde moecht doen vergaen
Mer warachtighe scrifture doet mij vermaen
U soete ghenade is sonder gronden¹⁰
Dus bescaemdelic noemick u als onderdaen
Wien dat benedictie doen allen monden¹²
Sulcken naem van crachten en was nije gevonden¹³

1 onendelick oneindig

3 blindelick in verblinding (de menselijke, schouwende geesr wordt verblind door het licht dat van de naam Jezus uitgaat)

4 dewighe glorie de hemel; - op acht waarde hecht aan

5 dracht persoon (gedragen door een vrouw)

6 bestaen aanspreken

10 sonder gronden zonder einde, onuitputtelijk; noemick u spreek ik uw naam uit

12 benedictie dankgebed

13 sulcken naem van crachten zo'n machtige naam

[p. 72]

 

Dies segick mit monde / mit herten ghemeene¹⁴

15

Lof ghebenedide Jhesus van nazarene

 

 

 

Uwen name vader is also moeghende

 

Dat hy der hellen begryp te boven vliet¹⁷

 

Die drievoudicheyt isser in verhoeghende¹⁸

 

Alle heylighen en vonden noyt werders ijet¹⁹

20

Der philozophen boycken en haddens niet²⁰

 

Dus was haer leringhe bedriechelick al²¹

 

Der joden sermonen en wistens niet een riet²²

 

Dus bliven sy verganckelick groot en smal

 

Die visioenen alder propheten ghetal²⁴

25

En hadden te vollen niet uwen soeten name

 

Voert salomons boyken hoe suver tgescal²⁶

 

Sy en vonden nye uwen name bequame [153v]

 

Ende alle der scryvers historien eersame

 

En vondens nije want hy is veel te crachtich

30

Lot jesus verlosser behoeder almachtich

 

 

 

Ghelyc die sterre haer voer die sonne vertrect³¹

 

Die Lucifer heet aen tchirkels graet³²

 

Ghelyc die donckerhede haer voer tlicht verwect³³

 

Ghelyc die knape synen coninck voer gaet

35

Ghelyc die figuere voer die waerheyt staet³⁵

 

Soe hebic gevonden nu Jesussen drie

 

U soe wel figurerende myn toeverlaet³⁷

 

Voer wien dat bugende is mynder sielen knije

 

Mer hoe wonderlic wonder dat ije gheschije³⁹

40

Byden drie Jesussen inden tyden voerleden

14 in hs. gheemeene

17 der hellen begryp wat binnen de macht van de hel valt

18 verhoeghende verheugend, vreugde stellend in

19 noyt werders ijet nooit iets van groter waarde

20 en haddens niet maakten er geen melding van, kenden her niet

21 bedriechelick vals

22 niet een riet hoegenaamd niets

24 alder ghetal alle

26 tgescal klank

31 haer vertrect weggaat, vlucht (onzichtbaar wordt)

32 aen tchirkels graet de treden/randen van de hemel

33 in hs. tlich; - haer verweet wakker wordt, zich opwekt

35 figuere (voor)afbeelding (begrip uit de typologische bijbeluitleg)

37 figurerende afbeeldend

39 maar hoe groot de wonderen ook zijn die ooit gebeurden

[p. 73]

 

In comparatien en ist nauwe een bije^41/42

 

Bij u woert gheduerende in ewicheden

 

Die cracht uws naems heeft tonder ghetreden

 

Des duvels gevanghenisse by macht alleene

45

Lof gebenedide Jesus van nazareene

 

 

 

Den eerste Jesus name vol scoons exempels

 

Diemen heet Josue / uwer macht figure^47-50

 

Dan Jesus Josedech hooch priesters des tempels

 

Uwer gherechticheyt betekenende puere [154r]

50

Dan Jesus Sydrach uwer wysheyt natuere

 

Want ecclesiasticus heeft u ghescreven

 

Mer hemelsche name dat lydic al duere⁵²

 

Die figuere en can gheen salicheyt gheven

 

Uwen name doet alle vianden beven

55

Hi vernijeut die herten hy ververst die crachten

 

Hij vergadert de poorsters / hi is troost beseven⁵⁶

 

Ende soetheijt in alle salighe ghedachten

 

O Jesu op niemande en wilick achten

 

Dan op u die ewelick blyft warachtich

60

Lof Jesus verlosser behouder almachtich

 

 

 

Ontsprekelijke name lanc sonder lancheyt

 

Inder diepheit des vaders herte ghesticht

 

U moghentheyt versterct al onse crancheijt⁶³

 

U wyshede al ons donckerheyt verlicht

65

U gratie al onse quaetheyt swicht⁶⁵

 

U victorie al onse cattivicheyt claert⁶⁶

 

Wiens gloriose minlick aenghesicht

 

Die ewighe blijscap ons openbaert

 

Die joden vielen doer uwen name vermaert⁶⁹

41/42 het stelt nauwelijks iets voor in vergelijking met uw woord dat eeuwig duurt

47-50 (toelicht. Jozua staat voor de macht van Christus, Jezus Jozedech voor de rechtvaardigheid en Jezus Sydrach voor de wijsheid)

52 lydic belijd ik

56 poorsters gekwelden; - beseven de bet. is verzwakt, vaak fungeert het ter versterking van het voorgaande, vaak ook slechts terwille van het rijm. Zie rhg, p. 56

63 uw majesteit geeft kracht in onze zwakheid

65 swicht beteugelt

66 cattivicheyt verdorvenheid

69 vielen vermaert kregen bekendheid (of toespeling op het ter aarde valen van priesters en farizeën in Getsemane; zie Joh. 18:3-7 ‘vielen, zoals bekend is’)

[p. 74]

70

Die dode verresen die siecken genasen

 

Crepel / doof / blint / stom / dul / hoe seer beswaert⁷¹

 

Uwen adem conde hen ghesontheyt in blasen [154v]

 

In siele / in lyve / wy brosche ghelasen⁷³

 

Segghen u mitter saligher magdalene

75

Lof ghebenedide Jesus van nazarene

 

 

 

Wel is uwen naeme die ghebenedytste

 

Eerst ghevonden byder heyligher triniteyt⁷⁷

 

Als maria worden was dalder blytste

 

Heeft haer denghel uwen soeten naem gheseyt

80

Ende sy heeft hem voert minlyken uut gespreijt

 

Inder hogher besnydenissen sacrament

 

Aldus heeft die vader der ewicheijt

 

Eerst uut ghegeven makende bekent⁸³

 

Dinghel heeft der werlt ghebrocht present

85

De moeder beslootse int heylich besnyden

 

Noyt name in gracien / soe excellent

 

Hy is mynder sielen / een ewich verblyden

 

Goedertieren den eyschende tallen tyden⁸⁸

 

Vercoelen in allen temptacien smachtich⁸⁹

90

Loff Jesus verlosser behouder almachtich

 

 

 

O godlijke olijve suver ende soete

 

Die de wonden der sondaren ghenesen muecht

 

Die de penitentem syt sachte als boete⁹³

 

Ende claerheyt int donckere / den droeven vruecht

95

Die den ootmoydighen mit kennisse verhuecht [155r]

 

Ende den perfecten geeft experientie⁹⁶

 

Die ghebrukenisse vander ewigher vruecht⁹⁷

 

Wel issmen u sculdich reverentie⁹⁸

 

Int berou is uwer ghenaden presentie

71 dul gek, zot

73 wy brosche ghelasen broos als glas

77 in hs. eerts; 80 uut gespreijt verbreid

83 uut ghegeven bekend gemaakt

88 den eyschende degene die vraagt

89 een verlichting in alle verterende kwellingen; in hs. soeten met doorgehaalde n

93 penitentem boeteling

96 perfecten volmaakte

97 die ghebrukenisse het ondervinden

98 reverentie eerbetoon

[p. 75]

100

Ende inder temptatie uwe victorie¹⁰⁰

 

In die meditatie tsverstaents intentie¹⁰¹

 

Inde oratie smake der glorie

 

Ende al hevet blyscap in syn memorie¹⁰³

 

By uwen name / want soeter noyt gheene

105

Loff ghebenedide Jesus van nazarene

 

 

 

Uwen machtighen name is soe seer begheerlick

 

Hy uuttrect tsondaers begherten tot duechden¹⁰⁷

 

Hy is ghenoechelick geestelick en werlick

 

Den penitenten vergeeft hy mit vruechden¹⁰⁹

110

Hij is wonderlick mede want noijt en verhuechden¹¹⁰

 

Die contemplative / so seer als in u

 

Hi is eerlic vader / als juecht der juechden

 

Want alle geesten des hemels ije ende nu¹¹³

 

En worden nemmermeer van u te lovene scu¹¹⁴

115

Want in u sy salighe begheerten smaken

 

Uwen hoghen name verwermt der sielen gru¹¹⁶

 

Alle dorstighe condi ghetempert maken¹¹⁷

 

U geestelyke inghietinghe doet blaken¹¹⁸

 

Die ziele in soethede rysenden drachtich

120

Loff Jesus verlosser behouder almachtich [155v]

 

 

 

Lof opperste naem hoghe verleeninghe¹²¹

 

Overvlietinghe van jubilacien wijt

 

Die de viericheyt / der saligher meninghe¹²³

 

Vetticheyt van devocien ghevende syt

125

Ghij voet soetheyt van consolacien altyt

 

Gracie van kennisse die inwaert ryse

 

Ende godlyke verlichtinghe ghebenedijt

100 temptatie beproeving

101 intentie getuigenis, uiting (of ook: bestemming?)

103 al iedereen

107 uuttrect zet om, verandert

109 zie vs. 93

110 in hs. wonderilick; - wonderlick wonderbaarlijk

113 ije ooit

114 krijgen er nooit genoeg van u te loven

116 gru afkeer, gruwel

117 ghetempert kalm

118 inghietinghe instorting (vaak gezegd van de heilige geest); - blaken branden, gloeien

121 verleeninghe schenking, verlening van een gunst

123 meninghe verlangen, liefde, hartstocht

[p. 76]

 

Een voetsel vander ewigher spijse

 

Vrede uwen name / op aerde bewijse¹²⁹

130

Ende glorie / inden hemel gheduerende

 

Verlossinghe uut den verlorenen yse¹³¹

 

Die dooden een ewich leven ghebuerende¹³²

 

O vader vergeeft my / dat ic bin puerende¹³³

 

Soe diepe wiens herte is lacen van steene

135

Loff ghebenedide Jesus van nazarene

 

 

 

Den hemel verwondert seer ontsprekelick¹³⁶

 

By uwer glorien ende jubilacien

 

Aertryck / valt int verstant ghebrekelick¹³⁸

 

By uwer teghenwordigher gracien

140

Geheel verwondert / al die helsche nacie

 

By uwer gherechtigher justicie groot

 

Dus en is tyt / stede / wijle / noch spacie¹⁴²

 

Ten heeft in u verwonderen sonder ghenoot¹⁴³

 

Voert in alle staten die god ije gheboot¹⁴⁴

145

Behoortmen desen heylighen name te eerene [156r]

 

Ende in alle steden ende tyden dats bloot

 

Ende in alle wercken haer lof te vermeerene¹⁴⁷

 

O werde vader pijnt mij doch dit te leerene¹⁴⁸

 

Want in duechden en was ick nye vernachtich¹⁴⁹

150

Loff jesus verlosser / behoeder almachtich

 

 

 

O Jesus uwen name heeft groten merc / an¹⁵¹

 

Want die glorioeshede en mach niemant vaten¹⁵²

 

This den name vanden alder wijsten werckman

 

Goedertierenste biscop in sonden verlaten¹⁵⁴

129 uw naam brengt vrede op aarde

131 yse ijs (gebruikt als beeld voor de ellende van het verloren zijn)

132 ghebuerende ten deel doen vallend

133 bin puerende wroetend in het kwaad

136 verwondert verwondert zich; - ontsprekelick onbeschrijfelijk

138 valt ghebrekelick schiet tekort

142 er is rijd noch plaats

143 verwonderen verwondering; - sonder ghenoot onvergelijkelijk

144 staten standen; - gheboot in het leven riep

147 haer slaat op name (vs. 145)

148 pijnt mij bewerk mij

149 vernachtich de nacht durend, overblijvend

151 merc aandacht, opmerkzaamheid

152 vaten verstaan (d.w.z. niemand doorgrondt ooit de glorie van Jezus)

154 in sonden verlaten vrij van zonden

[p. 77]

155

This die rechtverdichste rechter boven maten

 

Ten ordele / daert al sal bestaen te bevene¹⁵⁶

 

This den name des coninx boven allen staten

 

Almoeghenste om elcken loon te ghevene¹⁵⁸

 

Jesus vol gracien / name verhevene^159-162

160

Nazarenus / bloyende juecht hantierende¹⁶⁰

 

Rex vol van caritaten te ewighen levene

 

Judeorum gode glorificierende¹⁶²

 

Noyt coninck en was / en sal / noch is regierende

 

Hebbende uwes tytels der specien eene¹⁶⁴

165

Loff ghebenedide Jesus van nazareene

 

 

 

In hebreeusche is Jesus u name puere

 

Ende in griexse soeter soet van verhale¹⁶⁷

 

In lathijne / salvator hoochste natuere¹⁶⁸

 

Ende verlosser in onser ghemeenre tale [156v]

170

Och this wel recht dat ic my nu neder dale¹⁷⁰

 

Plat streckende / voort wenende ten voeten dijn

 

Die int generale ende int speciale¹⁷²

 

Ende oec altemale / alleene wout syn¹⁷³

 

Die behouder vander ermer zielen mijn

175

Mit sulcken drucke / ende smerte onnaerdich¹⁷⁵

 

Stervende in sulcke bittere scoffirich ghepijn¹⁷⁶

 

Ic en bints niet eens te vermondene werdich¹⁷⁷

 

Doch hebbe tleven van glorien rechtverdich

 

By uwer confuselyker door onsachtich¹⁷⁹

180

Lof Jesus behouder verlosser almachtich

156 bestaen beginnen

158 loon beloning, of: vergelding

159-162 deze verzen beginnen met de woorden die samen het kruisopschtift vormen: ‘Jezus Nazarenus Rex Judeorum’

160 juecht hantierende levenslust tonend

162 glorificierende verheerlijkend

164 specien soorr (er is geen koning die ook maar een van uw titels draagt)

167 soeter (het Griekse σωτηρ = ‘soter’) verlosser; - verhale herstel van schade

168 hoochste natuere het hoogste dat de schepping heeft voortgebracht

170 neder dale verneder, klein maak

172 die in het algemeen en in het bijzonder

173 altemale geheel en al; - in hs. vout

175 onnaerdich afschuwelijk, schandelijk (misschien ook te lezen: onvaerdich)

176 in hs. bitte; - scoffirich ghepijn smadelijk leed

177 ik verdien het niet eens her te vertellen; in hs. hebben

179 confuselyker beschamende

[p. 78]

 

Elc devoot herte mit reverencien¹⁸¹

 

Ghebenedijt uwen name om loofs verstijven¹⁸²

 

Ghi hielt de weduwen in continencien¹⁸³

 

Hij dede den maechdekens suver blijven

185

Hy dede den confessoren bedrijven

 

Scerpe abstinencie bidden en lesen¹⁸⁶

 

Hy dede den martelaren al ontlijven¹⁸⁷

 

Hy dede den gehuden gherechtich wesen¹⁸⁸

 

Alle der enghelen choren verblyden in desen¹⁸⁹¹⁸⁹

190

Darchangelen en bootscapen gheen meerder mare¹⁹⁰

 

Hi is boven virtuten / miraculen ghepresen¹⁹¹

 

Der potestaten macht buycht al voer haer [157r]¹⁹²

 

Der principaten hoocheijt / looft openbaer

 

Der dominacien licht / hoet hy van weene¹⁹⁴

195

Lof ghebenedide Jesus van nazarene

 

 

 

De thronen daer oeck die godlyke jonsten

 

Duerwonnest en moghe uws loofs versaden¹⁹⁷

 

Die cherubinnen vol hemelscher consten

 

Onendelick in uwer glorien waden¹⁹⁹

200

De cheraphinnen die vierlick braden²⁰⁰

 

Inder godlyker caritaten en minnen

 

Singhen ghedurich lof Jesus vol ghenaden²⁰²

 

Ghesontmaker alder quelende sinnen²⁰³

 

Ende maria trooster alder troosterinnen

181 reverencien eerbied

182 om loofs verstijven om uw lof te vergroten

183 continencien ingetogenheid, onthouding

186 scerpe abstinencie zware onthouding

187 ontlijven sterven

188 gehuden gehuwden

189 verblyden verheugen zich

189 e.v. opsomming van de negen engelenkoren, die elk hun specifieke plaats in de hemelse hiërarchie innemen: 1) virtuten (vs. 191); 2) potestaten (vs. 192); 3) principaten (vs. 193); 4) dominacien (vs. 194); 5) thronen (vs. 196); 6) cherubinnen (vs. 198); 7) cheraphinnen (vs. 200); 8) archangelen (vs. 190); 9) enghelen (vs. 189)

190 in hs. meeder; - gheen meerder mare geen groter nieuws

191 miraculen (wonder)krachten

192 in hs. mach

194 in hs. doninacien

197 duerwonnest vechtend doorheen trekt (van dorewinnen); - versaden verzadigd worden

199 onendelick zonder einde, voortdurend

200 vierlick heugelijk, feestelijk; - braden branden

202 ghedurich volhardend

203 quelende lijdende, kwijnende

[p. 79]

205

Looft hertelick / uwen name vercoren

 

Wies menschelyke borsten om ons ghewinnen²⁰⁶

 

Die godlike lippen soechde hier voren

 

Dies alle menschen wel moghen orboren²⁰⁸

 

Dies hemel en aerde u seyt bedachtich²⁰⁹

210

Lof Jesus verlosser behouder almachtich

Prinche

O minlyke jesus hier mede een oorlof
Die soethede syt boven allen roken²¹²
Neemt mynder crancheden genadich restoor of^213/214
Hebick te vele of te luttel ghesproken
Voert Recommendeer ic u hier in beloken^215215-217
Hem die Ootmoedelic dit lof sal spreken [157v]
Ende Onghecorrumpeert laet ende onghebroken²¹⁷
Wilt Vierich in uwer minnen ontsteken²¹⁸
Alsoot Es ende claerlick heeft ghebleken^219ev.
Aenden Reynen Ignacius u heylich sant
In wiens Edel herte puer onbesweken²²¹
Mit fynen gouden letteren men Jesus vant
Ja in welc stuxken gescerft o precioes brant²²³
Geeft my ootmoedicheyt my kennende cleene
Loff ghebenedide jesus van nazareene²²⁵

206 wies slaat op Maria (vs. 204); - ghewinnen te bevrijden

208 orboren de vruchten van plukken

209 bedachtich eerbiedig? (zie rhg, 34)

212 die zoeter geurt dan wat dan ook

213/214 wil mijn zwakheden genadig tegemoet komen als ik teveel of te weinig gesproken heb

215 In de vs. 215-221 is in het tweede woord (vs. 216 en 221 derde woord) van het vers in acrostichon roovere te lezen

215-217 Verder beveel ik, die hierin opgesloten ben, u degenen aan die dit lofdicht uitspreken en het onaangetast laten en onverkort (de dichter verwijst in deze enigszins duistere woorden vermoedelijk naar de naam die hier in verstopt is (d.m.v. het acrostichon), te weten (Anthonis de) Roovere))

217 in hs. ghebroken

218 wil hem vurig doen ontbranden in liefde voor u

219ev. verwijst naar de legende van de heilige Ignatius van Antiochië, in wiens hart na zijn dood de naam Jezus werd aangetroffen (deze legende komt voor in het ‘standaardcorpus’ van de Legenda aurea)

221 onbesweken standvastig

223 in welc stuxken gescerft in wat voor kleine stukjes ook gekerfd

225 in hs. nazareere

[p. 80]

Bijlage 3.5: Handschrift Jan Michiels

Handschrift Den Haag, KB, 71 E 57 is omstreeks 1600 te Brussel geschreven door Jan Michiels. In een later stadium heeft hij correcties aangebracht. Deze correcties zijn in de editie verantwoord. In Soe wie hem selven zijn er correcties in de verzen 9, 10, 34, 37, 41, 69 en na 72; in Hy die sonder beghin in de verzen 11, 13, 26, 30, 41, 46, 50, 72 en 75; in Ten esgheen swyn in de verzen 11, 27 en 58. In Soe wie hem selven en in Hy die sonder beghin heeft de kopiist Godt, Godts etcetera met een kapitaal geschreven, behalve in de verzen Soe wie hem selven 5, 11, 31-35 en 51 en Hy die sonder beghin 12 en 25. In de editie is in al deze gevallen een kapitaal gebruikt.

[C5: Petrus Maes. f. 123v-124v]

Soe wie hem selven wel kennen sal
Die moet ten iersten Godt leeren kinnen
Want Godt leeren kennen boven al
Dat es eenen toeganck der minnen
Gelyck Godts vreese is ter herten binnen
Beghinsele van alle wysheyt verheven
Wie Godt leert kennen mach kennisse winnen
Synsselffs / dit vindick claerlyck bescreven⁸
Uuyt Gode wordt ons alle kennisse gegeven [124r]⁹
Ende wie hem selven kendt houdt Godts gebot¹⁰
Kent u selven dan deur een Goddelyck leven¹¹
Och kent u selven soo kent u Godt

Kent u selven want sulken kennisse
Doet oytmoedicheyt en vreese Godts groeyen
Ombekentheyt onsselffs dats een schennisse
Die veel stinckende hoverdyen doet bloeyen¹⁶
Ombekensaemheyt Godts doet in elcken vloeyen¹⁷
Die vermaledyde desperatie

8 synsselffs over zichzelf

9 ons door corr. toegevoegd

10 dit vers is rweemaaJ genoteerd, de eerste maal is het doorgehaald

11 Goddelyck Godvruchtig, vroom

16 die velerlei vormen van stinkende hoogmoed doet opbloeien

17 ombekensaemheyt ondankbaarheid

[p. 81]

 

O mensche en laet u dan nyet vernoeyen¹⁹

20

U selven te kennen in elcker spatie

 

Kent u selven tes een groote gratie

 

Kent u selven ghy cryght der vreughden lot²²

 

Kendt u selven arme sondighe natie²³

 

Kent u selven soe kendt u Godt

 

 

25

Kendt Godts hoocheyt kent u selffs onweerdicheyt.

 

Kent u leven kent u doots certeynicheyt²⁶

 

Kent Godts oytmoedicheyt kent u hoverdicheyt

 

Kent Godts heylicheyt kent u vileynicheyt

 

Kent Godts deught kent u selffs onreynicheyt

30

Kent Godts lieffde kent u selffs leetheyt³⁰

 

Kent Godts mogentheyt kent u selffs cleynicheyt³¹

 

Kent Godts sachtmoedicheyt kent u selffs wreetheyt

 

Kent Godts wijsheyt kent u sotte breetheyt³³

 

Kent Godts ontfermherticheyt houdt syn gebot³⁴

35

Kendt Godts rechrverdicheyt kent u ombescheetheyt³⁵

 

Och kent u selven soe kendt u Godt

 

 

 

Wildij gekent syn ter tafelen ons heeren³⁷

 

Kent v een beeste wien broot gebrack

 

Kent v seluen altyt onnut / met eeren³⁹

40

Den heere tontfaen onder u dack

 

Kent uwen sterffelijcken brooschen sack [124v]⁴¹

 

Die minste altoos waer dat ghy syt

 

Kent u soe die verloren sone sprack

 

Misdadich / heyst genade sonder respyt⁴⁴

45

Kent toch uwen verloren tyt⁴⁵

 

Loopt om te syne int hoochste slot⁴⁶

19 laat u zich er niet van weerhouden, houd niet op

22 vreugde zal u ten deel vallen

23 natie geslacht, volk

26 certeynicheyt zekerheid

30 leetheyt liefdeloosheid, hatelijkheid

31 mogentheyt heerlijkheid, majesteit

33 sotte breetheyt grote dwaasheid

34 die soetste not is doorgehaald en vervangen door houdt syn gebot

35 ombescheetheyt onredelijkheid, onrechtvaardigheid

37 na ter is een nu onleesbaar woord doorgehaald

39 onnut met eeren onwaardig

41 boosen doorgehaald en vervangen door brooschen; - brooschen sack kwetsbaar lichamelijk omhulsel, breekbaar lichaam

44 heyst vraag, verzoek

45 verloren verspilde

46 hoochste slot lett. hoogste burcht, hier: hemel

[p. 82]

 

Kent u catyvicheyt ter werelt wyt⁴⁷

 

Kent u selven soo kent u Godt

 

 

 

Kent u selven erm eertsche wormkens

50

Kent u selven van slyme gewrocht⁵⁰

 

Kent u selven Godts belde Godts vormkens⁵¹

 

Kent u selven soe sydy wel bedocht⁵²

 

Kent u selven een dierbaer peerle gecocht

 

Daer dopperste coopman om gaff al tsyne⁵⁴

55

Kent u selven schaepken weder gebrocht

 

Dat verloren was inde wilde woestyne

 

Kent u selven een broossche mijne⁵⁷

 

Heden vast staende morghen verrot⁵⁸

 

Kent u selven en vreest deeuwige pijne

60

Kent u selven soo kent u Godt

 

 

 

Prince pynt geerfft te syne int paradys⁶¹

 

En doet u bruylofts cleederen aene

 

Tes noot leef als die maeghdekens wys⁶³

 

Reyn olie in u lampen te ontfaene

65

Vreest u voor dbyl tis geheven te slaene

 

Stort uuyt u droesseme vaet nyeuwen dranck

 

Maeckt u rekeninghe voorden heere te gaene⁶⁷

 

Aerbeyt om loone sulck werck sulck danck⁶⁸

 

Elck pyne hem te gaene den rechten ganck⁶⁹

70

Slaept nyet wacht u voorden dieff int cot

 

Kent u gebreken liever corts dan lanck⁷¹

 

Och kent u selven soe kent u Godt / finis per Roovere^{na 72}

47 catyvicheyt nietswaardigheid, ellendigheid

50 slyme slijk, modder

51 Godts belde beeld van God

52 wel bedocht verstandig

54 al tsyne alles wat hij had

57 mijne gedaante

58 vaststaende recht overeind staand

61 spant u in om recht te hebben op een plaats in het paradijs

63 noot noodzakelijk

67 leg verantwoording af

68 loone beloning; - sulck werck sulck danck loon naar werken

69 dit vers is later toegevoegd

71 gebreken zonden

na 72 per Roovere door corr. toegevoegd

[p. 83]

[A57: Anthonis de Roovere. f. 157r-158r]

Hy die sonder beghin van allet beghinnen
Es oirspronck wortel en fondament
Mach wel weerdich syn om te beminnen
Hy gheeft troost vreught ende blyschap sonder ent
Wie hem mindt rycke arm dooff of blendt
Daer en slaet nyemant van trooste swycke
Hy es den vasten hoecksteen van tfirmament
Noyt in lieffden gevonden zyns gelycke
De lieffde bracht Godt op aertrycke
Om boeten dongehoorsaemheyt syns gebots
Wyen sullen wy dan minnen broosch van slycke¹¹
Dan Godt in des werelts wycke
Want tis al verganckelyck sonder de lieffde Goidts¹³

Merct wat weerlycke minnaers voertyts verworven
Merct wat Eneas Dido Jacob ende Rachel gewonnen
Philis ende Silla die beyde van minne storven
Pasyfe die dochter was vander sonnen
Paris tot Helena vurich doirronnen
Floris tot Blancefleur edelyck besneden
Wat dede Medea Jasons lieffde begonnen
Genoechte werck en loon eest nyet al leden
Waer mogen wy der minnen tyt bat besteden
Dan in Godt want die werelt es vol spots
Salighe minnaers leven eeuwelyck in vreden
Dus mindt int hoochste laet varen beneden
Want tis al verganckelyck sonder die lieffde Godts [157v]

Waer syn ons voorders Adam en dandere
Waer es Salomons wysheyt en Sampsons cracht
Waer es de mogende coninck Alexander
Waer es Neros quaetheyt ovaerdige dracht³⁰
Waer es coninck Cyrus ryckeyt hooge geacht
Waer es Architofel die lichste man beseven

11 willen doorgehaald en vervangen door sullen

13 er stond verganckelycker, er door corr. doorgehaald; er stond de de, de eerste maal is doorgehaald

30 onverdeghen doorgehaald en vervangen door ovaerdige

[p. 84]

 

Waer is Virgilius conste tis al ick sacht

 

Waer es Mathusalems langhe leven

35

Waer es Symon Magus toverye bleven

 

Waer es Absolons schoonheyt waer es dwyff Loths

 

Al wech / zy hebben ons heel begeven

 

Dus macht voerwaer wel syn gescreven

 

Tis al verganckelyck sonder de lieffde Godts

 

 

40

Waer es Nyeneve berecht my dat

 

Wyens grootheyt en waer nyet te scryven lichte⁴¹

 

Waer es Carthago die stercke stadt

 

Waer es van Jerusalem doude gestichte

 

Waer es Troyen schoon int gesichte

45

Sterck gefondeert schynende onwyckelyck

 

Waer es Ilyons palleys van schoon gedichte⁴⁶

 

Waer es Colosus statua groot van gewichte⁴⁷

 

Waer es Babilonien schoon en ryckelyck

 

Waer es Babel der torre gemacht practyckelyck

50

Daer der werckluyden meynen gaff luttel beschots⁵⁰

 

Och tes al wech dus eest dan blyckelyck

 

Tis al verganckelyck sonder die lieffde Godts

 

 

 

Al dat hier is inde wyde werelt

 

Hoe schoonen steden hoe stercken casteelen

55

Schoon huysen schoon cleeren hoe schoon beperelt

 

Ruighen baggen en goude juweelen⁵⁶

 

Waranden rozieren en schoon prieelen [158r]

 

Eere glorie ende hoocheyt van namen

 

Venus omhelsen Bacchus morseelen⁵⁹

60

Schoon mans schoon vrouwen haer schoon lichamen

 

Van die nu zyn of dyer oyt quamen

 

En al dat inde werelt es vol ramodts⁶²

 

In eenen per dominum alte samen⁶³

41 Wyens grootheyt ick nyet en dichten is met doorhalingen en toevoegingen veranderd in Wyens grootheyt en waer nyet te scryven lichte

46 aanvankelijk stond er schoonhede, hede door corr. doorgehaald

47 in hs. Tolosus

50 u doorgehaald en vervangen door der

56 baggen ringen

59 Bacchus morseelen (lekker) eren en drinken

62 ramodts rumoer, tumult

63 in eenen per dominum in een zucht (d.w.z. de korte tijd die nodig is om het slotvers van gebeden op te zeggen: ‘per dominum nostrum Jesum Chrisrum’); zie hiervoor C. Landrieu, licentiaatsverhandeling Gent 1972, dl. 2, p. 224

[p. 85]

 

Tes al verganckelyck sonder die lieffde Godts⁶⁴

 

Prince

65

Tvergaet al nat drooghe gruen ryp cout en heet

 

Jaer maent weke dach tyt ende ure

 

Ecclesiasticus scryffter aff bescheet

 

Oijck bewyset exempel en figuere

 

Hoe dierbaren boom fruyt suet of suere

70

Diamant carbonckel saphir oft corael

 

Het vergaet al hoe schoon oft hoe puere

 

Gout silver tin loot ijser en metael⁷²

 

De schoonheyt vergaet tvarieert van coleure

 

Hoe stercke substantie jae yser en stael

75

Eest const dicht sanck spel binnen oft buyten slots⁷⁵

 

Tcompt al ten eynde en dats myn verhael

78

Tes al verganckelyck sonder de lieffde Godts finis

 

 

 

[157bisr]

 

Anderen prince

79

Men seyt tes leden dat voortyts was

80

Dat es dat compt dat sal oyck lyen

 

Maer Godts lieffde blyfft altyt in eenen pas

 

Synen dieneers tot een ongrondich verblyen

 

Antechrists persecutie in toecomende tyen

 

Hoe groot hoe fel tsal al cesseren

85

Maer die zyn ziele wil bevryen

 

Die moet hem in Godts lieffde fonderen

 

Want Lucifer en de zyne sachmen faelgeren

 

Als zy Godts lieffde lieten arm sots

 

Dus in hemel in eerde dits myn termineren

90

Tes al verganckelyck sonder de lieffde Godts finis

64 Tes hier, in vervolg op het voorgaande, te lezen als Est is het

72 Gout silver en tin loot ende metael is met doorhalingen en toevoegingen veranderd in Gout silver tin loot ijser en metael

75 sanck door corr. toegevoegd

[p. 86]

[C8: auteur onbekend. f. 159r-v]

Ten es gheen swyn sonder knorren
Ten es gheen clappaert sonder spreken²
Ten es gheen mensche sonder verporren³
Ten es gheen biertap sonder leken
Ten es gheen frisch dansser sonder queken⁵
Ten es gheen swygher sonder helen⁶
Ten es gheen schalck sonder loose treken⁷
Ten es gheen dieff sonder stelen
Ten es gheen siecte sonder quelen⁹
Ten es gheen vogel sonder vlieghen
Ten es gheen lustich geselschap sonder spelen¹¹
Ten es gheen ontsweren sonder bedrieghen¹²
Ten es gheen logenaer sonder lieghen
Ten es gheen gheen brouwer sonder draff¹⁴
Ten es gheen coren sonder caff

Ten es gheen mensche sonder gebreck
Ten es gheen luyaert sonder dralen
Ten es gheen voerwaerde sonder bespreck¹⁸
Ten es gheen quitantie sonder betalen
Ten es gheen trecken sonder halen
Ten es gheen vroom vechter sonder moet²¹
Ten es gheen backer sonder palen²²
Ten es gheen straetgangher sonder voet²³
Ten es gheen coe sonder roet²⁴
Ten es gheen schaep sonder blaten
Ten es gheen ebbe sonder vloet
Ten es gheen gramschap sonder veeten²⁷

2 clappaert kletskous, ook: kwaadspreker

3 verporren zich te bewegen

5 frisch jeugdig, opgewekt; - queken heen en weer gaan, schudden

6 helen verbergen

7 treken listen, gemene streken

9 quelen droevig zijn, lijden

11 geselschap boven de regel bijgeschreven

12 ontsweren onder ede loochenen

14 draff drab, bezinksel

18 voerwaerde verdrag, contract; - bespreck beraadslaging, overleg

21 vroom vechter dappere strijder

22 palen ovenschoppen

23 straetgangher iemand die op straat loopt, ‘voetganger’

24 roet verm. vlek

27 voor veeten is vet doorgehaald; - veeten haten

[p. 87]

 

Ten es gheen bevelen sonder heeten

 

Ten es gheen kerckhoff sonder graff

30

Ten es gheen coren sonder caff [159v]

 

 

 

Ten es gheen minne sonder jonste

 

Ten es gheen pensmerct sonder stofferinghe³²

 

Ten es gheen abelheyt sonder conste³³

 

Ten es gheen schole sonder studeringhe

35

Ten es gheen wonder sonder abuseringhe³⁵

 

Ten es gheen coeckoeck sonder pluymen³⁶

 

Ten es gheen boerde sonder reguleringe³⁷

 

[........]³⁸

 

Ten es gheen goet bier sonder schuymen

40

Ten es gheen verdrincken sonder versmoren⁴⁰

 

Ten es gheen vluchten sonder ruymen⁴¹

 

Ten es gheen goet man sonder ooren

 

Ten es gheen peerdtdwingher sonder sporen

 

Ten es gheen goet springer sonder staff

45

Ten es gheen coren sonder caff

 

Prince

 

Prince al de werelt heeft gebreck inne

 

Tsy oudt oft jonck arm oft rycke

 

Eenighe zyn ruyt en plomp van sinne⁴⁸

 

Andere syn vol van list ende practycke

50

Sommige syn alzoet claer blycke

 

Luy en ledich traech en laff⁵¹

52

Ten es gheen coren sonder caff finis

32 stofferinghe voorraad

33 abelheyt geschiktheid, ervarenheid

35 abuseringhe iets dat wonderlijk, vreemd is

36 pluymen veren

37 boerde steekspel, spiegelgevecht; - reguleringe spelregels

38 voor of na vs. 39 is een (c-)vers weggevallen

40 versmoren stikken

41 ruymen ontruimen, verlaten

48 ruyt onbeschaafd; - plomp dom, bot, onkundig; - sinne verstand

51 laff slap, krachteloos

[p. 88]

Bijlage 3.6: Handschrift Douai BM 1110

Handschrift Douai, BM, 1110 bevat de Excellente cronike van Vlaenderen en is tussen 1485 en 1490 geschreven door Jacob van Male te Sluis en Brugge. De tekst van de kroniek wordt op diverse plaatsen onderbroken met korte gedichten die door de kopiist zijn toegevoegd. Een daarvan is een strofe uit een refrein van De Roovere.

[A62: Anthonis de Roovere. f. 94va]

Alle dijnc es den mensche commere
Met grooten screyene wij up ghevoet zijn
Met screyene een cort tijt zijn wij hier ommere
Met screyene moeten wij van hier ghespoet zijn
Dan moer onse aerme ezel ghevoet sijn
Nu slapen nu waken nu eten nu drincken
Nu hitte nu coude. nu wel ghemoet zijn
Nu qualic in thende dood ende stincken
Eist dat wij dan van weldoene mincken
Wee wee so wort onse eeweghe amende
Noch broeders wilt hier by daghe up dincken
Overpeinsende / eer dat de nacht u scende
Ghenouchte der weerelr es druc in thende

+ De verzen 1-52 en 65-90 staan, zij het met diverse varianten, in de ed. Mak 1955, 290-294. Zie daar voor toelichting op deze verzen.