Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1993-1994

[p. 74]

[Abrahams offerhande]

⁺Item. Hier begint een spreeckende prologe van een spel van sinnen van Abrahams offerhande.⁺

Lust om weten

 

Wel, wadt mach nu toch hier al sijn te doen,¹

 

dattet volck hier dus overal vergaert is?²

 

Tis immers den tijt ende tsaijsoen³

 

om buijten te wandelen in het groen,⁴

5

daer elck vogelken lieffelijck gepaert is.⁵

 

Dit dunckt mijn dat recht tegen den vaert is,⁶

 

recht oftmer om niet sou tappen bier oft wijn⁷

 

ende ofter oock gecomen waer een vreemt medecijn,⁸

 

die alle menschen fijn sou conen genesen.⁹

10

Dit moet immers wadt wonders wesen,¹⁰

 

ick en can van desen die saeck niet verstaen.¹¹

 

Ick hebben op mijnen booch oock wel twee pesen¹²

+ 49v

+ een spreeckende prologe: een niet-geacteerde proloog voorgedragen door anonieme personages; hier (per abuis?) in tegensrelling tot elders (Hummelen 1968, 1 OA 3, 5, 6, I OB 8, 1 OG 3) gebruikt voor het soort dat gewoonlijk juisr een spelende prolog(h)e wordt genoemd (vgl. 1 OB 5, 1 OA 2, fol. 9v.). Vgl. voor het passief van het tegenw. deelw. Stoett 1923, 183-184. een spel van sinnen: oorspr. een spel met ‘sin’, lering, in algemener zin ook: een allegorisch spel met ernstige inhoud, i.t.t. met name een klucht (vgl. Mak 1950, v-vi, en Mak 1959, 527).

1 al: allemaal

2 overal: van alle kanten; vergaert: bijeengekomen

3 den tijt ende tsaijsoen, De Vooys 1925, 168 deelt mee dat Abrahams offerhande op St.-Janskermis te Haarlem in 1590 werd opgevoerd (de feestdag van St. Jan is 24 juni). Zie boek R fol. 53v. van Trou moet blijcken: ‘Item inr selfde jaer 1590 op Sinr Jan mitsomer so heeft de camer gespeelt het spel van Abrahams Offerhande met de cluijr vande Vloijvanger’ (zie 1.2).

4 in het groen: in de vrije natuur; synoniem voor buijten.

5 gepaert is: een partner heeft gevonden. Vgl. voor een dergelijke natuurbeschrijving ook de proloog van Hummelen 1968, nr. 1 D 5.

6 Dit, Vgl. voor de verplaatsing van Dit uit de bijzin naar de hoofdzin Weijnen 1971, 78-79: recht: helemaal; tegen den vaert: tegen de normale gang van zaken in

7 recht: precies; -mer: men er

8 vreemt medecijn: onbekende geneesheer

9 fijn: helemaal

10 immers: in elk geval, stellig; wadt wonders: iets vreemds, jers wonderlijks

11 van desen: hiervan; die saeck: de oorzaak; verstaen: begrijpen

12 Ick ... pesen: WNT xii, 905 verklaart deze uitdrukking met ‘zich in alle omstandigheden kunnen redden’. Stoett 1968, 115-116 beschouwt haar als synoniem aan ‘verschillende pijlen op zijn boog hebben’ en geeft haar weer met ‘verschillende middelen hebben om ... zijn doel te bereiken’. Gezien de volgende dat-zin (r. 13) lijkt een betekenis ‘ik ben er heilig van overtuigd’ hier aannemelijker.

[p. 75]

 

dat dit is wadt anders, ick seght u plaen.¹³

 

Dus sonder beraen wil ick hier sitten off staen¹⁴

15

en verwachten tbescheijt, al sou ick eeten niet.¹⁵

 

Want ick met mijnen naem Lust om weten hiet.

Pausa

Goet onderwijs

 

Ick dancke den Heer der heerschaeren¹⁷

 

dattet dusverde alrede gecomen is¹⁸

 

dat ick het volck hier sie vergaeren.¹⁹

20

Ick dancke den Heere der heerschaeren,

 

want men sal hier een schoon exempel verclaeren²¹

 

van een sterck gelooff, twelck uuijt den Bijbel genomen is.²²

 

Ick dancke den Heer der heerschaeren

 

dattet dusverd alrede gecomen is.

Lust om weten

25

Holla, vrient, ick had allang geseten aen den dis²⁵

 

- ick segt u gewis -; dan mij heeft gehouwen hier^26-27

 

omdat ick sie vergaert mannen en vrouwen hier.²⁷

 

Des ben ick om weten nieusgierich wadt.²⁸

 

Dies bid ick u, vrient, met herten vierich, dat²⁹

13 wadt anders, dan hetgeen in r. 7-9 werd genoemd (of moeten we dat lezen als dan ‘maar’?); plaen: duidelijk, onomwonden

14 sonder beraen: zonder verder nog na te denken, zonder aarzelen

15 verwachten: afwachten, wachten op; tbescheijt: de verklaring, de inlichting

17 den Heer der heerschaeren, Vgl. voor deze aanduiding van God verscheidene plaatsen in de Bijbel, b.v. Jes. 51:15, Jer. 10:16; 50:34

18 dusverde: zover (vgl. voor de positief verde, mogelijk ontstaan uit de comparatief verder, WNT xviii, 1887)

19 vergaeren: zie r. 2

21 exempel: voorbeeld, leerzaam verhaal; verclaeren: vertellen

22 twelck, t.w. het exempel uuijt den Bijbel, t.w. uit Gen. 17 e.v.

25 aen den dis: Vgl. r. 15

26-27 dan ... omdat, Waarschijnlijk een vervlechting van dan ick heb mij gehouwen hier omdat (maar ik ben hier gebleven omdat) en dan mij heeft hier gehouwen dat (maar mij heeft hier doen blijven het feit dat)

27 vergaert, zie r. 2

28 Des: Dientengevolge (verwijzend naar r.27); nieusgierich wadt: een beetje nieuwsgierig (gezien de plaatsing lijkt het onwaarschijnlijk dat wadt, eventueel verbonden met Des object zou zijn bij weten)

29 bid: vraag; met herten vierich: vurig

[p. 76]

30

ghij mij de saecke wilt ontfouwen hier.³⁰

 

Maar eerst met goet bestier seght uwen naem propijs.³¹

Goet onderwijs

 

Ick ben geheten Goet onderwijs.³²

 

Verstaet wel dit advijs, mijn goede vrient:³³

 

ick sal u al die saecken maecken bekint;³⁴

35

mijn wel versint, so mach tverstant in u rijsen.³⁵

 

Men sal hier die historij spelen, niet om volprijsen,³⁶

 

van Abrahams offerhande, ick moetet u uuijtmeten.³⁷

 

Dan seght mijn: waerom waerdij hier geseten?

Lust om weten

 

⁺Maer, goede heer, mijn naem is Lust om weten,

40

en ick verwondere mij boven maeten

 

dat ick tvolck sach comen van allen straeten

 

loopen so verwaeten, als soumer gelt deelen.⁴²

 

En op desen tijt het volck met halven en heelen⁴³

 

gemeenlijck plach te drincken nae doude seden.⁴⁴

45

En nu hier te comen, dat docht mijn cleijn reden.⁴⁵

 

Dat is doorsaeck dat ick hier geseten was.⁴⁶

30 de saecke, vgl. r. 11

31 met goet bestier: zoals dat behoort (lett.: met goed gedrag); propijs: behoorlijk, of, als epith. ornans, fraai, edel

32 ben geheten: heet, heb de naam ... meegekregen

33 Verstaet: Luister (naar); dit advijs: deze mededeling (waarvan de inhoud in r. 34 volgt)

34 die saecken: alles; maecken bekint: doen weten

35 mijn wel versint: luister goed naar me; tverstant ... rijsen: kennis in u ontstaan (versta: dan zult u het aan de weet komen)

36 historij: verhaal van de lotgevallen; niet om volprijsen: dat niet hoog genoeg geprezen kan worden

37 uuijtmeten: (uitvoerig) vertellen

+ 50r

42 verwaeten. Gezien de oorspr. bet. van het woord (vervloekt) en de erop volgende bijzin waarschijnlijk pejoratief gebruikt, b.v.: door begeerte beheerst; deelen: uitdelen (vgl. r. 7)

43 met halven en heelen, t.w. kannen e.d.

44 gemeenlijk: gewoonlijk

45 nu ... comen, Accusativus cum infinitivo, waarbij de accusativus (het volck) is verzwegen: dat het volk nu hier komt; dat... reden: ik zag daar nauwelijks reden voor

46 geseten was: was gaan zitten, zat (vgl. r. 14)

[p. 77]

Goet onderwijs

 

Wel, Lust om weten, ick sal u op dit pas⁴⁷

 

altsaemen seggen watmen hier speelwijs sal verthonen.⁴⁸

Lust om weten

 

Wel, vrient, dat moet u Godt lonen,

50

Ick wil mijn gaen stellen tot audiencije.⁵⁰

Goet onderwijs

 

Wel, hebt dan een weijnich patientije,

 

want alle de intentie sal ick u ontfouwen,⁵²

 

hoe dat ons voorvaders hebben gehadt goet betrouwen^53-54

 

dat Ghodt sou houwen dat Hij Adam hadt belooft.⁵⁴

55

Want Hij seijden: ‘Tsaet der vrouwen sal u vertreden thooft’,⁵⁵

 

daer wij int boeck Genisis van vinden tbescheijt,⁵⁶

 

teghen het serpent, omdat het hadde berooft^5757-58

 

Adam van sijn kintse onnoselheijt,⁵⁸

 

die Godt int eerste hem hadde bereijt,⁵⁹

60

dies Adam met leijt uuijt het paradijs most gaen.⁶⁰

 

Dan hij bleeff vast op Goods beloften staen,^6161-63

 

-waerom hij oock sonder waen moet sijn gepresenwant⁶²

 

hij gelooffden dat sulckx sou wesen.⁶³

47 op dit pas: nu

48 altsaemen: volledig, of: allemaal (waarmee naast Lust om weten ook het publiek aangeduid wordt); speelwijs: door middel van een spel

50 Ick ... audiencij: Ik maak me op om te luisteren

52 intentie: bedoeling

53-54 hoe ... belooft, Evenals alle de intentie (r. 52) object bij ontfouwen (r. 52)

54 houwen: nakomen

55 Zie Gen. 3:15; tsaet der vrouwen: de nakomelingen van de vrouw; vertreden: vertrappen

56 tbescheijt: de mededeling

57 teghen het serpent: regen de slang (aansluitend bij seijden, r.56)

57-58 Zie Gen. 3:1-6

58 kintse onnoselheijt: kinderlijke onschuld

59 int eerste: in den beginne; bereijt: ingeschapen (waarmee ... toegerust)

60 Zie Gen. 3:23; leijt: (ook) verdriet

61 staen: vertrouwen

61-63 Hebr. 11:17-19

62 waen: twijfel

63 sulckx: dit (t.w. de belofte uit r. 55); sou wesen: stellig zou gebeuren, zeker vervuld zou worden

[p. 78]

Lust om weten

 

Ja, vrient, die beloften hebben ons genesen⁶⁴

65

vant eeuwich verderff, dat seg ick u claer.⁶⁵

 

Sal dat hier verhaelt werden int openbaer,⁶⁶

 

te weten int lang, totdat Christus was geboren?⁶⁷

Goet onderwijs

 

Neen, maer, mijn goede vrient uuijtvercoren,

 

men sal de historije van Abraham spelen,⁶⁹

70

eerst hoe Sara Agar de verdrijven⁷⁰

 

met Ismael, des Agar in druck most blijven.⁷¹

 

Laet dese motijven u niet vervelen,⁷²

 

want voor u wil ick tminste niet heelen,⁷³

 

maer den sin mededelen, soalst behoort.⁷⁴

Lust om weten

75

Wel, doen Ismael met sijn moeder was voort,⁷⁵

 

-seght ongestoort- hoe ginckter doe al te werck?⁷⁶

Goet onderwijs

 

Maer, doen creech Abraham een gebodt sterck⁷⁷

 

-neempt hierop merck- vanden Heer almachtich hierboven,⁷⁸

 

dat hij IJsack, sijn soon, tot Gods loven^79-8079

64 genesen: gered

65 verderff: ondergang; claer: onomwonden

66 dat, t.w. wat in r. 53-63 en, samenvattend, in 64-65 is gezegd.

67 te weten: en wel; int lang: uitvoerig (aan de hand van de hele (vooral oudtestamentische) geschiedenis); was: werd

69 historije, vgl. r. 36

70 de: deed, liet

71 des: als gevolg waarvan

72 motijven: woorden; vervelen: onaangenaam zijn

73 heelen: verborgen houden

74 mededelen, t.w. aan u

75 voort: weg

76 ongestoort: ongehinderd, rustig; hoe ... werck: hoe verliep het er toen allemaal

77 gebodt: bevel

78 neempt ... merck: let hierop

79-80 Gen. 22:2

79 loven: lof, eer

[p. 79]

80

⁺sonder vertoven opofferen sou, dies Hij hem de plaets wees⁸⁰

 

int lant des gesichts, waerdoor doen druck rees⁸¹

 

in Abrahams herte.

Lust om weten

 

Wel, was Gods gebodt Abraham dan smerte,⁸³

 

daer hij een man was vol betrouwen fier?⁸⁴

Goet onderwijs

85

Neen. Temtatije des gelooffs deed hem verflouwen schier,⁸⁵

 

en Twijffel der beloften quam hem oock bestrijen.

 

Dies hij in sorge was, want dese partijen⁸⁷

 

aen alle sijen hem niet ongequelt en lieten,

 

omdat hem topofferen soude verdrieten.⁸⁹

90

Want twas haer leet dat hij soude genieten⁹⁰

 

de eeuwige vreucht daer Sathanas uuijtgevallen was,

 

en meenden hem so te betaelen ras,⁹²

 

dat hij op dat pas tot wangelooff soude comen snel.⁹³

Lust om weten

 

Sou Temtacij des gelooffs haer dat beromen wel,⁹⁴

95

en Twijffel der beloften sulck spel oock brouwen?⁹⁵

Goet onderwijs

 

Ja: die op Gods woorden nier en bouwen,⁹⁶

 

soude sulck benouwen wel mogen gebueren.⁹⁷

+ 50v

80 vertoven: aarzelen; dies: waartoe, waarvoor (t.w. voor het opofferen)

81 int lant des gesichts, volgens de Vulgaattekst: terra visionis (Gen. 22:2); druck: smart

83 smerte. tot smart (was smerte: verdroot)

84 daer: waar toch; fier: krachtig

85 verflouwen: krachteloos worden (in zijn geloof); schier: bijna

87 sorge: gevaar; want: (ook) omdat; partijen: tegenstanders

89 omdat: opdat

90 leet: tot leed (opgevat als subst.); onuitstaanbaar (opgevat als adj.)

92 meenden. Het onderwerp (zij) is (onjuist) samengetrokken in haer (r. 90); betaelen: raken, treffen

93 op dat pas: toen; wangelooff: ongeloof

94 haer dat beromen: daar zeker van zijn

95 spel brouwen: list bedenken

96 die ... bouwen: meewerkend voorwerp

97 benouwen: benauwenis

[p. 80]

 

Dan Abraham ginck sijn werck besueren⁹⁸

 

en stelde sonder trueren al sijn betrouwen op Godt.

Lust om weten

100

Seght, Goet onderwijs, hoe was het slodt¹⁰⁰

 

en hoe verginget toch alle saecken?¹⁰¹

Goet onderwijs

 

Maer, Abraham ging gereetschap maecken¹⁰²

 

van hout en dat tot den offer behoeffde.¹⁰³

 

Dies Sara leeffde als de bedroeffde¹⁰⁴

105

dat haer kint uuijt den lande soud reijsen,¹⁰⁵

 

en Abraham most hem voor haer noch veijsen,¹⁰⁶

 

want sijn gepeijnsen gaff hij haer niet te kennen.¹⁰⁷

Lust om weten

 

Wel, waerom dat?¹⁰⁸

Goet onderwijs

 

Maer, uuijt puerder minnen

 

en woude hij haer dat niet openbaeren,

110

om haer int herte niet te beswaeren

 

-hoort dit verclaeren-, want hij bemindese seer.¹¹¹

 

Nochtans wilde hij volbringen tgebodt vanden Heer

 

en tot elcken keer Hem in alles gehoorsaemen.¹¹³

98 besueren: verrichten

100 het slodt: de uitkomst, de afloop

101 alle saecken: met bettekking tot alles

102 gereetschap: toebereidselen

103 van: wat betreft; behoeffde: nodig was

104 als de bedroeffde: bedroefd, in droefheid (vgl. 2.3.3)

105 dat: omdat

106 hem veijsen: zijn ware bedoeling verbergen

107 gepeijnsen: plan, bedoeling

108 puerder: zuivere

111 dit verclaeren: deze toelichting, verduidelijking

113 tot elcken keer: in elk opzicht, ten volle

[p. 81]

Lust om weten

 

Waer bleeff Temtacij des gelooffs vol blaemen,¹¹⁴

115

en Twijffel der beloften, die lelijcke beest?¹¹⁵

Goet onderwijs

 

⁺Maer, die ghingen terstont wech naet betaemen,¹¹⁶

 

want daer is comende Goods crachtige geest,¹¹⁷

 

daer moet ongelooff en twijffel minst en meest¹¹⁸

 

terstont wechvlieden door dat betrouwen crachtich,

120

want Godt is alle dingen machtich.¹²⁰

 

Die dan Godt met hem heeft, niemant can hem hinderen,¹²¹

 

want van steenen can Hij maecken Abrahams kinderen,¹²²

 

so ons Christus heeft verclaert.¹²³

 

Daerom heeft Abraham sijn soon niet gespaert,

125

maer willich den Heer opgegeven.¹²⁵

 

Dan Godt heeft hem behouden int leven,

 

bevrijt van sneven door Abrahams betrouwen groot.¹²⁷

 

Want Godt begeeft sijn vrienden niet in den noot.¹²⁸

Lust om weten

 

Wel, Goet onderwijs, nae dit exploot¹²⁹

130

moet ick wachten en mijnen lust boeten.¹³⁰

114 vol blaemen: vol verderf, rampspoed

115 die, het woord beest is oorspr. vrouwelijk (zie echter r. 772, 778)

+ 51r

116 naet betaemen: gelijk (hun) paste

117 daer: waar

118 minst en meest: geheel en al

120 is machtich: heeft macht (over)

121 Rom. 8:31; hinderen: kwaad doen

122 Mat. 3:9, Luk. 3:8

123 verclaert: gezegd

125 willich: uit vrije wil; opgegeven: overgegeven

127 bevrijt van sneven: behoed voor sterven; door: om wille van

128 Hebr. 13.5; begeeft: laat in de steek

129 nae dit exploot: op (vertaald bij wachten) en vanwege (vertaald bij boeten) deze uiteenzetting, verklaring (opgevat als verwijzing naar het nog volgende toneelspel; het lijkt ons onwaarschijnlijk dat exploot zou verwijzen naar de voorafgaande inleiding, waardoor nae een temporele betekenis zou kunnen krijgen)

130 mijnen lust boeten: mijn verlangen bevredigen, aan mijn trekken komen

[p. 82]

Goet onderwijs

 

Wel, Lust om weten, om druckx versoeten¹³¹

 

laet ons eerst groeten al diet waerdich sijn.¹³²

Lust om weten

 

Wel, ick ben tevreden met blijden schijn.¹³³

 

Begint op dit termijn, ghij benttertoe gewent.¹³⁴

Goet onderwijs

135

Den oppersten Heer omnipotent,

 

die hemel en aerde schiep met een woort,¹³⁶

Lust om weten

 

bewaer onsen stathouder magnificent,¹³⁷

 

opdat hij blijff ongeschent, in goet acoort.¹³⁸

Goet onderwijs

 

Oock bewaer Godt alle ander regenten voort,¹³⁹

140

die, soot behoort, tgemeen lant dienen door Goods gracij.¹⁴⁰

131 om druckx versoeten: om wat u teneer drukt te veraangenamen

132 al... sijn: allen die dat (t.w. onze begroeting) verdienen

133 met blijden schijn: met blijdschap

134 op dit termijn: nu; ertoe gewent: het gewoon

136 Gen. 1:1

137 onsen stathouder, t.w. Maurits. Vgl. Hummelen 1968, 1 OG 4 (De vloyvanger, zie aant. r. 1026), 21v: ‘Goods mogende wijssheijt ... die wenschen wij ... dat sij alle vromen lantsheeren vroet in noot wil bijstandich sijn en van druck ontlaen, naemelijck onsen stadthouder, Graeff Mauritius, dat edel graen, welck is gesproten uijt thuijs van Nassouwen’; Hummelen 1968, 1 OA 5, 66r: ‘Maer eer wij beginnen wenschen sijn princelijck excelentij gtaeff Mautitz, onsen stadthouder gepresen, dat Goods engel moet bij hem wesen rot sijn assistencij’.

138 ongeschent: ongedeerd; in goet acoort: ongekrenkt

139 regenten: magistraten (i.c., gezien r. 140, die van het statenbestuur). Vgl. Hummelen 1968, 1 OG 4, 21v: ‘Desgelijckx allen edelen heeren en vrouwen, en al die in lands regering sijn geseten, als de heeren tlanrs staeten, jongen met den ouwen; desen wij ootmoedich onse groetenis doen weten’; vgl. Hummelen 1968, 1 OA 5, 66r: ‘Oock de staten des lants met goeder intentij wenschen wij voorsichticheijt te wesen bij haer’.

140 soot behoort: zoals passend is, of: volgens de regels; tgemeen lant: de staat

[p. 83]

Lust om weten

 

Wij groeten oock vriendelijck tot deser spacij¹⁴¹

 

den schout, baijlliou en burgemeesters mede,^142142-143

Goet onderwijs

 

met mijnen heeren schepenen en raet deser stede,

 

en alle goeij burgers en inwoonders groot en smal.¹⁴⁴

Lust om weten

145

En ons meebroeders van Lieft boven al¹⁴⁵

 

groeten wij oock vriendlijck en goedertieren.¹⁴⁶

Goet onderwijs

 

In liefden getrou met de jonge scholieren,^147147-148

 

die den const hantieren, groeten wij loijael.¹⁴⁸

141 vriendelijck: in vriendschap; tot deser spacij: nu

142 baijlliou: baljuw

142-143 Vgl. Hummelen 1968, 1 OA 5, 66r: ‘en den regeerders van Haerlem vol reverencij wenschen wij te hebben Goods geest voorwaer. Als schout en baijlliou en oock eenpaer burgemeesters en scheepenen die hier regeren met de geheele vroetschap die wenschen (wij) seer claer Goods geest’; Hummelen 1968, 1 OA 3, 25v: ‘Goods mogende wijsheijt ... die wil onsen schout en baijlluw voor alle quaet bevrijen ... Wij wenschen oock veel ootmoedige salutatien burgemeesteren en schepenen vant Haerlemsche dal, opdat sij mogen affkeren alle turbatien van alle goede borgers groot en smal’. Ook in andere toneelwerken komen dergelijke begroetingen van voorname (groepen van) personen voor.

144 burgers en inwoonders: inwoners van deze stad, met en zonder burgerrechren; groot en smal: zonder uitzondering

145 meebroeders: collega's, kunstbroeders; Lieft boven al: devies van de jongere Haarlemse kamer, de Wijngaertrancken (zie 1.2)

146 vriendlijck = goedertieren: in vriendschap

147 In liefden getrou: devies van de zgn. Vlaamse kamer uit Haarlem, de Witte Angieren

147-148 de jonge ... hantieren: de jeugdige leerlingen die de (toneel)kunst beoefenen. Bedoeld worden de leerlingen van de Haarlemse Latijnse school en haar rector, Cornelius Schonaeus, die, afzonderlijk of bij dezelfde gelegenheden als de rederijkers, toneel opvoerden.

148 loijael: oprecht

[p. 84]

Lust om weten

 

En alle lieffhebbers en vreemden int generael¹⁴⁹

150

groeten wij altsaemen, want Trou moet blijcken.¹⁵⁰

Goet onderwijs

 

Vrienden altsaemen, wilt ons spel ankijcken

 

met sin en met verstant en met silentie.¹⁵²

Lust om weten

 

⁺Al sijnder eenighe fauten, hebt doch patientije,

 

want uuijt goeder intentie wort dit gedaen.¹⁵⁴

Goet onderwijs

155

Elck mach oock sijn buijdel wel gaedeslaen,¹⁵⁵

 

datter geen vreemde hant in wordt gesteecken.¹⁵⁶

Lust om weten

 

Al siedij aen ons oock eenighe gebreecken,¹⁵⁷

 

denckt datment niet al en can versinnen.

 

Dus hoort en swijcht; sijet, wij gaen terstont beginnen.

In foli 64 aen dander sij volcht onderaen after het. spel de conclusie+

Fijnis van de prologe; is lang 162 regelen

149 lieffhebbers: geïnteresseerden. Ook gebruikt voor buitenleden, donateurs.

150 Trou moet blijcken: devies van de opvoerende kamer, de Pellicanisten.

152 sin: begrip; silentie: stilzwijgen

+ 51v

154 intentie, zie r. 52

155 Elck ... gaedeslaen: Laat eenieder ook goed om zijn geldtas denken (een dergelijke raad is in veel prologen uit de 16de en 17de eeuw te vinden)

156 datter: opdat er; gesteecken: gestoken (de vorm gestoken komt in het 16de-eeuwse materiaal in De Vriendt (1965, 120) niet voor).

157 denckt: bedenk; datment ... versinnen: dat men niet op alles kan letten (zie ook r. 1054)

[p. 85]

Hier begint het spel van Abrahams offerhande. De personages sijn dese:

1	Temtatij des geloofs
2	Twijfel der beloften
3	Abraham
4	Agar
5	Sara
6	Godt
7	Ismael
8	Isack
9	Deene knecht
10	Dander knecht
11	Den engel
12	Een verthoontmen aen een cruijs

Temtatie des geloofs eerst uuijt

160

Waer sijdij, joncker?¹⁶⁰

Twijffel der beloften

 

Alhier, jonckvrouwe!

 

Segt mijn, bij trouwe, wadt schuijlter doch?¹⁶¹

Temtatie des geloofs

 

Noijt so int doncker, noijt so in rouwe!¹⁶²

 

Waer sijdij, joncker?

Twijffel der beloften

 

Alhier, jonckvrouwe!

Temtatie des geloofs

 

Hoe staet den proncker, steeckt handt uijt den mouwe!¹⁶⁴

160 joncker en jonckvrouwe; evenals neve, nichte, compere gebruikelijke aanduidingen voor de sinnekens onderling.

161 bij trouwe: waarachtig; wadt schuijlter doch: wat is er toch gaande

162 int doncker: in de puree

164 Hoe ... proncker: Wat staat die pruiler, die mopperaar daar nou

[p. 86]

Twijffel der beloften

165

Wadt vreemder beschouwe! Wie pruijlter noch?¹⁶⁵

Temtatie des geloofs

 

Ach, waer sijdij, joncker?

Twijffel der beloften

 

Alhier, jonckvrouwe!

 

Segt mij, bij trouwe, wadt schuijlter doch?

Temtatie des geloofs

 

⁺Och, neve, neve, het vuijlter, och!¹⁶⁸

 

Tes al bedroch, noijt sulcken maere¹⁶⁹

170

dan ick hebbe gehoort binnen desen jaere!¹⁷⁰

 

Van meerder wonder was noijt gesprooken.¹⁷¹

Twijffel der beloften

 

Waij, vuijl clappeije, hebdij weer wadt nieuws geroocken?¹⁷²

 

Ghij moet uwen clepel noch al bet rueren.¹⁷³

 

Men derff gheen bode in dese stadt hueren¹⁷⁴

175

om nieuwe tijdinghe te haelen, want¹⁷⁵

 

ghij vernemet genoch.¹⁷⁶

Temtatie des geloofs

 

Hadt ghij tverstant

 

van dat ick seggen wil, ghij sout u segenen¹⁷⁷

165 Wadt ... beschouwe: Wat voor een vreemde kijk op de zaak; pruijlt: is ontevreden, bedroefd

+ 52r

168 neve: zie r. 160; het vuijlter: het gaat er slecht uitzien

169 al: allemaal; maere: bericht, tijding

170 dan: als (met name bij de ontkenning van een gelijkheid kon na een stellende trap dan gebezigd worden; vgl. Stoett 1923, 91-92)

171 meerder: groter; was gesproken: was sprake

172 clappeije: kletswijf

173 clepel: tong; nog al: alsmaar

174 derff: behoeft

175 nieuwe tijdinghe: nieuws

176 Hadt ghij tverstant: Wist je

177 ghij ... segenen: je zou je bekruisen, je zou een kruisteken slaan

[p. 87]

 

en eer geloven dattet gelt sou regenen,

 

dan sulckx gebueren sou; dus hoorter nae.¹⁷⁹

Twijffel der beloften

180

Maer ist oock waerachtich?¹⁸⁰

Temtatie des geloofs

 

Jaet, so waer als ick hier stae,

 

en sonder adderen sal ickt uuijtleggen.¹⁸¹

Twijffel der beloften

 

Nochtans sijdij ongeluckich int waerseggen:¹⁸²

 

ick naem van u leugen liever een mijt¹⁸³

 

dan van de waerheijt een pont!¹⁸⁴

Temtatie des geloofs

 

Ou, wadt doet dit verwijt!

185

Ghij sult noch anders singen eer wij scheijen.¹⁸⁵

 

Och, twaer beter gelogen voor ons beijen:¹⁸⁶

 

tes ons een schreijen, quaet om genesen.¹⁸⁷

Twijffel der beloften

 

Ick hoor wel, ten sal geen leugen wesen,

 

want quade tijdinghe valt gemeen warachtich.¹⁸⁹

190

Nu, segt op, wadt schuijlter?¹⁹⁰

179 dan: dan dat (vgl. Stoett 1923, 94-95, Weijnen 1965, 101); sulckx, t.w. ‘dat ick seggen wil’ (r. 177).

180 waerachtich: waar; Jaet: dat is het

181 adderen: toevoegen, overdrijven; uuijtleggen: vertellen

182 sijdij ongeluckich: (eufemistisch) ben je niet zo'n ster; waerseggen: spreken van de waarheid

183 een mijt: een heel klein beetje (mijt: lerr.: een muntje met zeer lage waarde)

184 wadt ... verwijt: wat voor beschuldiging is dit

185 singen: praten

186 twaer ... beijen: het zou voor ons allebei beter zijn als het gelogen zou zijn

187 een screijen: iets verdrietigs; quaet om genesen: dat moeilijk uit de wereld te helpen is

189 valt... warachtich: is meestal waar

190 wadt schuijlter, vgl. r. 161; Ist u indachtich: Herinnert u zich

[p. 88]

Temtatie des geloofs

 

Ist u wel indachtich

 

hoe Godt belooft heeft Abrahams zaet^191-192

 

te vermenichvuldigen?¹⁹²

Twijffel der beloften

 

Trouwen, jaet,

 

naer de sterren des hemels wijt en breet sijn.¹⁹³

 

Maer het dunckt mij al te vreemden bescheet sijn.¹⁹⁴

195

Dies ick, Twijffel der beloften, als de coenne¹⁹⁵

 

bij hem verkeer, avont en noenne.¹⁹⁶

 

Want Abraham is out en traech van jaeren.¹⁹⁷

 

Sara en dient oock geen kint te baeren.¹⁹⁸

 

Dus blijft de belofte als stoff verstoven.¹⁹⁹

Temtatie des gelooft

200

⁺Neen, daervoor is een ander schoff geschoven.²⁰⁰

 

Ghij ende ick en sijnder niet meer gehoort.²⁰¹

Twijffel der beloften

 

En hoe dat?²⁰²

191-192 Gen. 15:1-6, 17:2-7, 18:10

192 Trouwen: Waarachtig; jaet: vgl. r. 180

193 Gen. 15:5. naer: zoals; wijten breet: talrijk

194 al te vreemden bescheet: een erg merkwaardige uitspraak

195 als de coenne: brutaalweg (vgl. 2.3)

196 avont en noenne: alsmaar

197 van jaeren: als gevolg van zijn leeftijd (vgl. Gen. 17:1 waar we lezen dat Abraham 99 jaar is)

198 dient: kan (blijkens Gen. 17:17 verschillen Abraham en Sara 10 jaar in leeftijd; vgl. ook Gen. 18:11)

199 als stoff verstoven: onvervuld (lett.: als stof in alle richtingen weggewaaid)

+ 52v

200 daervoor, t.w. voor hetgeen in r. 197-199 is gesteld; schoff: schuif; daervoor ... geschoven: daar is iets tussen gekomen, er is een kink in de kabel gekomen

201 sijn: worden

202 Thoff is gestoort: Het huis (de omgeving van Abraham) staat ondersteboven, is in rep en roer

[p. 89]

Temtatie des geloofs

 

Thoff is gestoort,

 

ons voornemen is al arbeijt verloren.²⁰³

Twijffel der beloften

 

Wel, hoe dus?

Temtatie des geloofs

 

Hem is een soon geboren

205

door sijn gelove, dat voor Godt sterck was.

Twijffel der beloften

 

Wist ickx niet, dat al clappeijen werck was!²⁰⁶

 

Loopt, maeckt een ander wijs dees viesevaesen.²⁰⁷

Temtatie des geloofs

 

Tes, seg ick, waerachtich.²⁰⁸

Twijffel der beloften

 

Eij, tis een blaesen!

 

Niet eer moet schip ter see bederven,²⁰⁹

210

want sij gaen beijde op haer sterven.²¹⁰

 

Wat sou haer die suffe daerme moeijen?²¹¹

Temtatie des geloofs

 

Tes nochtans also!²¹²

203 arbeijt verloren: vergeefse moeite; al: helemaal

206 ickx: ik het; dat al: dat het allemaal; clappeijen, vgl. r. 172

207 viesevaesen: onzin

208 waerachtich, vgl. r. 180; blaesen: leugen

209 Niet ... bederven: (elders nog niet aangetroffen uitdrukking met wsch. een betekenis als:) Zoiets vreemds zal niet geschieden

210 gaen ... sterven: zullen spoedig sterven

211 die suffe: als gevolg van hoge leeftijd; gezien haer wordt hier Sara mee aangeduid; haer ... moeijen: zich daarmee (t.w. met het krijgen van kinderen) bezighouden, inlaten

212 segtet de coeijen: vertel het de koeien, maak het de kat wijs

[p. 90]

Twijffel der beloften

 

Loop, segtet de coeijen:

 

die sullent wel heelen, want tis gelogen.²¹³

Temtatie des geloofs

 

Ick seg u: sijn gelove heeft ons bedrogen.²¹⁴

215

Daer is een zone, hoe dat ghijer om steent.²¹⁵

 

Gelovet off ghij wilt.²¹⁶

Twijffel der beloften

 

Jae ja, ick weet wadt ghij meent:

 

de zone die hij heeft vercregen^217-218

 

van Agar, sijn dienstmaecht!²¹⁸

Temtatie des geloofs

 

Neen, hij is, seg ick, anders bedegen.

 

Ick mene bij Sara, hoewel het u verwondert.

Twijffel der beloften

220

Weij, die is tnegentich jaer out en hij hondert!²²⁰

Temtatie des geloofs

 

Tis nochtans, seg ick u, also geschiet.

Twijffel der beloften

 

Tmach wel, maet, maer nochtans gelooff ickx niet:²²²

213 heelen: verzwijgen

214 heeft ons bedrogen: heeft het bedrieglijkerwijs voor ons anders doen uitpakken dan we dachten

215 steent: kreunt

216 off: als

217-218 Gen. 16:15. Volgens het bijbelverhaal werd Ismael geboren toen Abraham 86 jaar oud was. Hij was dus bij de geboorte van Isaak ongeveer 14 jaar; vgl. ook Gen. 17:25.

218 bedegen: voorzien

220 Gen. 17:17 en 18:11

222 ickx: vgl. r. 206

[p. 91]

 

al swoerdijt ten heijligen, tis tegen natuer.²²³

Temtatie des geloofs

 

En nochtans ist waer.²²⁴

Twijffel der beloften

 

⁺Eij, hoort dees kuer.

225

Godt geve u tonge veel ongevals.²²⁵

Temtatie des geloofs

 

Ist niet waer, ick geve u mijn hals,²²⁶

 

ick soudet bethonen met hondert lien!²²⁷

Twijffel der beloften

 

Ghij blijfter bij, al haddijt gesien!²²⁸

 

Nochtans, in dien heb ick cleijn gelove,²²⁹

230

want Abraham is versuft en dove²³⁰

 

en Sara en weet niet off sij voor oft after leeft.²³¹

 

Dus rust u hooft als een die te sachter leeft;²³²

 

lieff minneken, vertreckt, ghij coempt te spade,

 

tis al gegeven.²³⁴

Temtatie des geloofs

 

Help, Godt, genade!

235

En gelooffdijt noch niet?²³⁵

223 ten heijligen: bij al wat heilig is

224 kuer: gekheid

+ 53r

225 ongevals: ongeluk

226 ick ... hals: dan mag je me hangen

227 soudet: zou het (t.w. de juistheid van de gegeven informatie); hondert lien, uit het hoff (r. 202) van Abraham.

228 Ghij ... bij: Je houdt het vol

229 in dien: daarin

230 versuft: suf van geest (geen van beide kwalen wordt in de Bijbel genoemd)

231 off sij ... leeft: is helemaal de kluts kwijt (zie r. 211)

232 rust u hooft: wees kalm, bedaar; te sachter: des te geruster

234 tis al gegeven: de kaarten zijn geschud

235 most: moest het; bethonen: bewijzen, laten zien

[p. 92]

Twijffel der beloften

 

Neen ick, off ghij most mij anders bethonen.

Temtatie des geloofs

 

Ghaen wij dan ontrent daer sij wonen;

 

ghij sult die waerheijt wel sijn verstaende.²³⁷

 

Holla, Abraham compt hier selver gaende.

 

Swijcht en hoort, ghij sult den zin mercken.²³⁹

Abraham leijt op sijn knien.

240

Loff, wonderlijcke Godt in al u wercken!²⁴⁰

 

U belofte verheucht mijn boven maeten,²⁴¹

 

uwe genade doet mijn ouderdom verstercken!²⁴²

 

Loff, wonderlijcke Godt in al u wercken!

 

Wel dengenen, tsij in wadt percken,^244244-245

245

die op U betrouwen en suldij niet verlaeten.

 

Loff, wonderlijcke Godt in alle u wercken!

 

U belofte verheucht mijn boven maeten.

Temtatie des geloofs

 

Wel, wadt dunckt u van dien?²⁴⁸

Twijffel der beloften

 

Wij worden verwaten.

 

Dat hoor ick alree wel aen sijn couten.

237 sijn verstaende: verstaan, zien (vgl. 2.3)

239 den zin: zijn bedoeling; mercken: waarnemen

240 Ps. 139:14; wonderlijcke ... in: God, wonderbaarlijk in

241 U belofte, met name het vervullen ervan

242 doet verstercken: geeft kracht aan

244 tsij ... percken: waar dan ook

244-245 Ps. 25:3; verwarring van rwee constructies: wel dengenen die op U betrouwen: Ghij en sultse niet verlaeten, en: dengenen die op U betrouwen en suldij niet verlaten.

248 worden verwaten: komen in de ellende terecht

[p. 93]

Temtatie des geloofs

250

Den hutspot is beseijckt,²⁵⁰

Twijffel der beloften

 

en den pap versouten.

 

Noijt was ick tot meerder gramschap verweckt.

 

Godt schense beije.²⁵²

Temtatie des geloofs

 

Eij, hout u bedeckt:

 

ghij sult nu hooren dat ick u heb voorseijt.

Abraham

 

Loff, Heer der heerschaeren, wiens majesteijt²⁵⁴

255

an Sara, mijn huijsvrou, nu is bewesen.²⁵⁵

 

Gebenendijt sij uwen naem inder eeuwicheijt!²⁵⁶

 

Loff, Heer der heerschaeren, wiens majesteijt

 

al tlant sal worden verbreijt.²⁵⁸

 

Van meerder genade en was noijt gelesen!²⁵⁹

260

Loff, Heer der heerschaeren, wiens majesteijt

 

⁺an Sara, mijn huijsvrou, nu is bewesen

 

in IJsack, mijn lieve soon gepresen.

Temtatie des geloofs

 

Hoordij dat wel, compere?²⁶³

Twijffel der beloften

 

Jae ick, tegen mijnen danck!

250 Den hutspot is beseijckt = den pap is versouten: De zaak is goed bedorven

252 schense: verdoeme hen; bedeckt: verborgen

254 Heer der heerschaeren, vgl. r. 17

255 an Sara, enerzijds op te vatten als meewerkend voorwerp, anderzijds ook als: in de persoon Sara

256 Ps. 113:2

258 al tlant: over de gehele wereld

259 meerder: (ook) groter; was: werd

+ 53v

263 compere, vgl. r. 160; Jae ick: Ja, ik hoor het; tegen ... danck: node, tegen mijn zin

[p. 94]

Temtatie des geloofs

 

Hoe hebdij u nu?²⁶⁴

Twijffel der beloften

 

Ick worde heel cranck,

265

want sulcken sanck ick niet gaern en hoor.²⁶⁵

Temtatie des geloofs

 

En ick heb geheel een luijs in mijn oor.²⁶⁶

 

Eij, arme sloor, wij blijven beschaempt.²⁶⁷

 

Maer hoe heet dat kint?

Twijffel der beloften

 

Tis IJsack genaempt.

 

Ramp heb die moeder diet ter werrelt gebracht heeft.²⁶⁹

Temtatie des geloofs

270

Ick weet wel datse luttel gedacht heeft^270-271

 

op desen soon door mijn temptatije.

Abraham

 

Versterckt mijn soon, Heer, door uwe gratie,

 

opdat U sijn mont mach gebenedijen,²⁷³

 

en geeft hem een salighe dominatije.²⁷⁴

275

Versterckt mijn soon, Heer, door uwe gratije.²⁷⁵

 

Ende sijn zaet binnen swerrelts statije²⁷⁶

264 Hoe ... nu: Hoe voel je je nu

265 sulcken sanck: zoiets

266 ick ... oor: ik ben erg ongerust

267 sloor: viezerik (opmerkelijk is dat Temtatie haar kameraad met dit gewoonlijk voor vrouwen gebezigde woord aanspreekt); blijven beschaempt: raken te schande

269 Ramp heb: Rampspoed treffe

270-271 Gen. 18:12-13

273 U, object, sijn mont, subject

274 salighe dominatije: zegenrijke macht, heerschappij

275 Het is niet uitgesloten dat r. 275 en 276 één zin vormen, zodat achter r. 276 een punt moet worden gelezen

276 swerrelts statije: de wereld

[p. 95]

 

het gelove wilt bewaeren en bevrijen.²⁷⁷

 

Versterckt mijn soon, Heer, door uwe gratije,

 

opdat U sijn mont mach gebenedijen

280

van nu an tot eeuwigen tijen.

Twijffel der beloften

 

Leert hem eerst pap eeten!

Temtatie des geloofs

 

Ende dan strijen!

 

Help, wadt heeft hij al voor met sijnen kinde?

Twijffel der beloften

 

Wadt sal hij daeraff maecken int inde?²⁸³

 

Een coopman, peijns ick, soo mach hij tseewaert vaeren.²⁸⁴

Temtatie des geloofs

285

Ick wed dat hij niet sal sien de baeren:

 

hij is veel te swack en te teer van leden.

 

Ick hoor, twou sterven doent worde besneden.²⁸⁷

 

Dus weest tevreden op dit termijn.²⁸⁸

Twijffel der beloften

 

Ick had wel moet, mocht ghij die minnemoer sijn:²⁸⁹

290

ten sou geen jaer sijn luijeren beschijten.²⁹⁰

Temtatie des geloofs

 

Ick liet hem liever te bersten crijten!

 

Nu, op sulck verwijten can ick niet passen.²⁹²

277 wilt: moge; bevrijen: behoeden

283 daeraff: van hem; int inde: tenslotte

284 tseewaert vaeren: naar zee gaan

287 worde: zou worden (volgens de regels had de besnijdenis van Isaäk plaatsgehad toen hij 8 dagen oud was; vgl. Gen. 20:4)

288 weest tevreden: maak je niet druk; op dit termijn, vgl. r. 134

289 moet: hoop op een goede afloop

290 ten ... beschijten, m.a.w. het zou zijn eerste verjaardag niet halen

292 op ... passen: ik kan me niet bekommeren om

[p. 96]

Twijffel der beloften

 

⁺Maer Agar, dat jonckwijff, sal die binnen der cassen²⁹³

 

noch mogen blijven? Seght mijn daer tbedien off.²⁹⁴

Temtatie des geloofs

295

Wel, waerom vraechdijt mijn?²⁹⁵

Twijffel der beloften

 

Ghij weeter tgeschien off,

 

want vrouwen kennen der vrouwen plegen.²⁹⁶

Temtatie des geloofs

 

Daer haddijt recht, dats te degen.²⁹⁷

 

Niet langer dan Sara is ten tempel gegaen^298298-299

 

om haer te reijnnighen.²⁹⁹

Twijffel der beloften

 

O, wachharmen, wadt segdij?

Temtatie des geloofs

 

Twort so gedaen.

300

Sij blijft veracht, versteecken vroech en laet.³⁰⁰

Twijffel der beloften

 

En haer soon Ismael oock?³⁰¹

+ 54r

293 jonckwijff: dienstmaagd; binnen der cassen: in het huis

294 Seght. ... off: Vertel me dat

295 Ghij ... off: Jij weet dienaangaande wat er gaat gebeuren

296 plegen: manier van doen

297 Daer ... recht: Daar sloeg je de spijker recht op zijn kop; dats te degen: volkomen juist

298 Niet langer dan, t.w.: Sij en sal binnen der cassen niet langer mogen blijven dan totdat

298-299 Volgens de in Lev. 12:4 neergeschreven wet vond de reiniging van de moeder na de gebootte van een zoon plaats op de 41ste dag

299 Twort so gedaen: Het zal zo gebeuren

300 Sij: t.w. Agar; blijft: (ook) wordt; versteecken: verstoten; vroech en laet: altijd

301 jaet: jazeker

[p. 97]

Temtatie des geloofs

 

Ick dencke wel, jaet.

 

Ten salder niet langer mogen verwachten oock.³⁰²

Twijffel der beloften

 

Maer, nichte, so sullen wij slachten oock³⁰³

 

de affgesette santen door dit bestieren.³⁰⁴

Temtatie des geloofs

305

Sorght niet, compeere, tsal noch wel tieren:³⁰⁵

 

ick, Temptaci des geloofs, ben vol practijcken.³⁰⁶

Twijffel der beloften

 

En ick, Twijffel der beloften, ben loos van manieren.³⁰⁷

Temtatie des geloofs

 

Sorght niet, compere, tsal noch wel tieren.

Twijffel der beloften

 

En ick sal noch een anslach versieren³⁰⁹

310

om Abraham vant gelove te doen wijcken.

Temtatie des geloofs

 

Sorght niet, compere, tsal noch wel tieren:

 

ick, Temptacij des gelooffs, ben vol practijcken.

 

In quaetheijt vont ghij noijt mijns ghelijcken.³¹³

302 Ten salder: Hij zal er; verwachten: blijven

303 nichte, vgl. r. 160; slachten: lijken (op)

304 affgesette santen: heiligen die (uit de kerkelijke kalender of, als gevolg van de beeldenstorm (?) uir de kerk) verwijderd zijn; dit bestieren: deze gang van zaken

305 Sorght: Vrees; compeere, vgl. r. 160; tieren: aflopen

306 practijcken: listen

307 loos van manieren: listig van aard

309 anslach versieren: plan bedenken

313 quaetheijt: slechtheid; mijns ghelijcken: de gelijke (wsch. enkelv.) van mij

[p. 98]

Twijffel der beloften

 

Dat sal, hoop ick, aen Abraham blijcken!³¹⁴

Pausa

Agar alleen uuijt

315

Ick, arme dienstmaecht, en weet wadt bedrijven nu.

 

Och, waer sal ick met mijn kinde blijven nu?

 

Want Sara, mijn vrouwe, -noijt meerder abuijsheeft³¹⁷

 

nu in haer ouderdom -ick werde confuijseen³¹⁸

 

soone gebaert, soot is gebleecken.

320

O, Ismael, mijn kint, nu worden wij versteecken:³²⁰

 

ons aenschijn verweckt Sara tot thoren,³²¹

 

want IJsack is nu de liefste geboren.³²²

Sara

 

⁺Hoort, Abraham, heere!³²³

Abraham

 

Wadt beliefft u, vriendinne?

Sara

 

Dees Agar maeckt mijn ontstelt van zinnen³²⁴

325

met haeren soon, die ick dagelijcks anschouwe.³²⁵

314 aen, vgl. r. 255

317 noijt ... abuijs: nooit iets wonderlijkers

318 confuijs: in de war

320 versteecken, vgl. r. 300

321 ons aenschijn: het zien van ons, onze tegenwoordigheid (niet het argument dat Gen. 21:9 vermeldt, namelijk het feit dat Sara ziet dat Ismael Isaak uitlacht, wordt hier gegeven; zie ook r. 325); thoren: woede

322 de liefste geboren: het liefste kind

+ 54v

323 vriendinne: geliefde, beminde

324 ontstelt: verward

325 met haeren soon, bijvoeglijke bepaling bij Agar (r. 324) of op te vatten als: door middel van, in de persoon van haar zoon; die, met Agar (r. 324) en/of soon als antecedent.

[p. 99]

 

Wiltse toch uuijtstooten.^326-329326

Abraham

 

O, mijn wijff getrouwe,

 

ben ick niet de vader, en tmoet mijn kint blijven.

 

Sou ick dat so onnosel verdrijven³²⁸

 

twelck ick als mijn eijgen heb uuijtvercooren?

Sara

330

Neen, u is eenen anderen soon geboren;

 

die sal u erffdeel ontfangen alleen.³³¹

Abraham

 

Tis wel waer, maer Ismael is noch cleen,

 

jonck van jaeren, niet voordachtich noch,³³³

 

en oock sijnen cost niet machtich noch.³³⁴

335

Sal ick hem dan alree verjaegen

 

die nergens en heeft vrienden noch maegen?

 

Door sulck gewaegen beswaerdij mijn harte.³³⁷

Sara

 

Ick willse quijt sijn!³³⁸

Abraham

 

Noijt meerder smarte!

 

Och, wijff, hebt doch een weijnich patientie.

326-329 Abraham is vooral geschokt omdat hij zijn zoon Ismael moet wegzenden; Hagar speelt nauwelijks een rol.

326 uuijtstooten: wegjagen; zie Gen. 21:10

328 dat, vooruitwijzend naar twelck (r. 329); onnosel: onschuldig

331 Gen. 21:10

333 Vgl, r. 217-218; voordachtich: (lett.) bedachtzaam; tot de jaren van verstand gekomen

334 sijnen ... machtich: kan nog niet in zijn levensonderhoud voorzien

337 sulck gewaegen: zulke woorden; beswaerdij: bedroeft ge; vgl. Gen. 21:11

338 Ick ... sijn: Ik wil van ze af

[p. 100]

Sara

340

Ick machse niet langer in mijn presentie

 

sien gaen, want ten staet mijn niet te doghen.³⁴¹

 

Dus hoe eer hoe liever doetse uuijt mijn ogen,

 

want Isack sal besitten al sijns vaders erven³⁴³

 

met sijnen geslachten.³⁴⁴

Abraham

 

Och, so moet ick verwerven

345

een tijtlijck sterven! Hoe sou ick onrvlien?³⁴⁵

 

Sal ick mijn eijgen kint thuijs verbien?³⁴⁶

 

Noijt en was gesien oijt boser daet.³⁴⁷

 

En doe ickt niet, so come ick met Sara inden haet;³⁴⁸

 

en doe ickt, elck sal mijn misprijsen;

350

en laet ickt, so besorch ick twist te rijsen³⁵⁰

 

tusschen mij en mijn wijff Sara. Wadt sal ick beginnen?

Godt spreeckt van boven uuijt

 

O Abraham, verturbeert niet u sinnen!³⁵²

 

Leeft met Sara sonder geschille

 

om dees dienstmaecht en Ismael, luijt en stille.³⁵⁴

355

Doet haeren wille, vreest geen verseren,^355355-356

 

want in IJsack sal noch u saet vermeeren.

 

⁺En al moetij desen Ismael nu versaecken,³⁵⁷

341 ten ... doghen: ik kan het niet verduren

343 erven: bezittingen (m.n. de landstreken, vgl. Gen. 15:18-19); vgl. Gen. 15:43 en 21:10

344 met ... geslachten: met zijn nakomelingen (bijv. bep. bij Isack, r. 343)

345 tijtlijck: vroegtijdig

346 thuijs: het huis

347 was: werd

348 come ... haet: zal Sara mij gaan haten

350 besorch: ben bang; twist te rijsen: dat er ruzie zal ontstaan (acc. cum inf.-constructie)

352 verturbeert ... sinnen: raak innerlijk niet verward

354 luijt en stille: geheel en al; steeds

355 verseren: droefheid

355-356 Gen. 21:12

+ 55r

357 versaecken: ontrouw worden (i.c. vaderlijke plichten niet nakomen jegens)

[p. 101]

 

om uwen wil sal Ick hem groot maecken,³⁵⁸

 

een prinse van veel volcks, hooge geacht.³⁵⁹

Abraham

360

O Heere, u woort moet sijn volbracht,³⁶⁰

 

na uwen wille salt gebeuren.

 

Den geest is bereijt, al moetet vleijs treuren,³⁶²

 

wiens berueren moet wederstaen sijn.³⁶³

 

Och, dit scheijen sal een druckich vermaen sijn.³⁶⁴

Pausa

Abraham wederom uuijt

365

Ick gae overpeijnsen in wadt manieren

 

dat ick eenigen raet sal moogen versieren³⁶⁶

 

om eerlijck te scheijen van Agar, mijn dienstmaecht,³⁶⁷

 

en mijn soon Ismael; dies tharte vertsaecht.³⁶⁸

 

Want bottelijck uuijt te stooten wordt mijn schande.³⁶⁹

370

Waer sal ickse senden, de simpel van verstande,³⁷⁰

 

te waeter off te lande, die niewarts bekent sijn?³⁷¹

 

Om verre te dolen sij niet gewent sijn,

 

maer de Heere, hoop ick, sal in haer wege sijn.³⁷³

Agar, ingaende voor Abraham

 

Goeden dach, heere.

358 Gen. 21:13

359 prinse: vorst; hooge geacht, op te vatten als bijv. bep. bij prinse, of als nevengeschikt aan groot en een ... volcks

360 2 Kron 36:22, Esra 1:1, Dan. 4:33; sijn: worden

362 Varianr op Matth. 26:41

363 wiens berueren: waarvan (t.w. van het vleys, r. 362) het in onrust brengen

364 druckich vermaen: droevig bevel

366 eenigen raet: een of andere manier; versieren: bedenken

367 eerlijck: zonder mijn eer te verliezen

368 dies, t.w. vanwege het scheiden van Agar en Ismael; vertsaecht: beangst is

369 bottelijck: op onbeschofte wijze; wordt mijn schande: wordt mij tor schande

370 simpel van verstande: eenvoudigen van geest

371 niewarts: nergens

373 in ... sijn: bij hen zijn

[p. 102]

Abraham

 

Agar, hoe soudij genegen sijn

375

om u uuijt den oogen van Sara te veijsen³⁷⁵

 

ende met Ismael uuijt den lande te reijsen,

 

twelck mij van Godt so is bevolen?

Agar

 

Och Abraham, waer soud ick gaen dolen

 

met uwen kinde? Wie sal ons susteneren?³⁷⁹

380

Wie sal ons begeren? Wie sal ons logeren,³⁸⁰

 

wij, arme dieren, schamel van staete,³⁸¹

 

eijlacien, niewarts willecoom!³⁸²

Abraham

 

Godt sal tuwer bate

 

vroech en laete u onderstant wesen,³⁸³

 

u leijtsman, en van alle druck genesen,

385

want sijn goetheijt gepresen voor die Hem vresen³⁸⁵

 

alle dinck vermach.³⁸⁶

Agar

 

Och, moet ick dan scheijden? O wij, o wach!

 

Noijt droever dach oijt mensche sach!

 

Dies maeck ick geclach met harten droeve.³⁸⁸

375 te veijsen: te verbergen (te maken dat Sara u niet ziet)

379 susteneren: helpen

380 begeren: bij zich willen opnemen; logeren: onderdak verlenen

381 wij: (wsch. als in r. 386) wee; dieren: ellendigen

382 niewarts, vgl. r. 371

383 u onderstant: uw hulp, of: u tot hulp; gezien het feit dat genesen (r. 384) een object vergt, lijkt de laatste oplossing de meest waarschijnlijke; vroech en laete: steeds

385 vresen: ontzag hebben (voor)

386 wij: wee (zie r. 381)

388 maeck geclach: klaag

[p. 103]

Abraham

 

Siet, daer is broot tot uwen behoeve,^389389-390

390

en een vlessche waters; neempt sonder schamen³⁹⁰

 

tot uwer vramen.³⁹¹

Agar

 

⁺Nu, in Goods namen!

 

Wilt den tijt so raemen, so gaen wij tsaemen.³⁹²

 

Godt behoede ons voor blamen, mijn crancke gesinde,³⁹³

 

⁺o mijn beminde.

Abraham

 

Doet het best metten kinde

395

in aller goedertierenheijt ende niet strange,³⁹⁵

 

maer hout het altijt onder uwen bedwange.³⁹⁶

 

Want alst rijsken groen is, werdt het licht gebogen,³⁹⁷

 

twelck den ouden boom niet en wil gedogen.³⁹⁸

 

Tot alder onderdanicheijt wilt hem leeren

400

van sijn jonckheijt onder tjock des Heeren.⁴⁰⁰

 

Laet hem niet verkeeren, buijten noch binnen,

 

dan bij den genen die Godt vresen en minnen,⁴⁰²

 

om sijnen schepper te kinnen sonder fallatie⁴⁰³

 

tot elcker spatie.⁴⁰⁴

Agar

 

Godt gonne ons gratije.

389 tot uwen behoeve: voor u

389-390 Gen. 21:14

390 vlessche: fles, kruik

391 tot uwer vramen: tot uw nut

+ 55v

392 Wilt ... raemen: Als de rijd het zo wil bepalen; Als het dan zo moer

393 blamen: schandelijke dingen; crancke: zwakke; gesinde: metgezel

+ Sij cust het kint.

395 ende ... strenge: en handel nier gestreng

396 bedwange: macht, toezicht; zie Gen. 21:18

397 alst ... gebogen: een jonge tak valt nog gemakkelijk te buigen

398 twelck, t.w. het buigen

400 van: vanaf; onder ... Heeren, bijvoeglijke bepaling bij onderdanicheijt (r. 399).

402 vresen, vgl. r. 385

403 fallatie: bedrog

404 tot elcker spatie: altijd; gonne: gunne, verlene

[p. 104]

405

Al ben ick een dienstmaecht cleijn van machte,⁴⁰⁵

 

ick soude noode hooren eenigen clachte

 

van mijnen soon dat hem mocht deeren.

Abraham

 

Ende ghij, mijn soone, wilt u doch keeren⁴⁰⁸

 

in de vreese ons Gods, uwen behoeder,⁴⁰⁹

410

en hebt in eeren altijt u moeder.⁴¹⁰

 

Verleent u Godt veele, verheft u niet hoogen.⁴¹¹

 

Op den armen hebt altijt u oge.⁴¹²

 

Godt sal u gebenendijen, tis blijckelijck.⁴¹³

 

Deelt na uwen staet altoos rijckelijck.⁴¹⁴

415

Hebdij weijnich, deelt nae u vermogen.

 

In tijtlijcke substantie wilt u niet verhogen.⁴¹⁶

 

Hebt Godt voor oghen, diet al verleent.⁴¹⁷

 

Wordij van de werrelt benijt off vercleent,⁴¹⁸

 

blijft verduldich: niemant mach u crencken.⁴¹⁹

420

Mijn sone, wilt mijn reden gedencken.⁴²⁰

 

⁺Adieu, mijn kindt, adieu, Agar getrouwe!

Agar

 

Adieu, mijn heere!

Ismael

 

Adieu, mijn vader!

405 Het is mogelijk om een dienstmaecht dat nu dienst doet als kern van het naamwoordelijk deel van het gezegde een ... machte, op te vatten als bijv. bep. bij ick, waarna cleijn van machte naamw. deel van het gezegde wordr.

408 wilt ... keeren: wil toch leven

409 in ... Gods: in ontzag voor onze God

410 Deut. 5:16

411 Verleent ... veele: als God u veel schenkt; Deut. 8:11-14

412 Deut. 15:7

413 blijckelijck: duidelijk

414 na ... staet: in verhouding tot uw omstandigheden, overeenkomstig uw situatie

416 tijtlijcke substantie: vergankelijk bezit; u verhogen (in): u verheugen (over)

417 Hebt... oghen: Zie op naar God; Denk aan God

418 benijt: vijandig behandeld; vercleent: geminacht

419 blijft verduldich: word niet wanhopig

420 reden: woorden

+ Abraham cust Ismael.

[p. 105]

Abraham

 

De Heere sij met u in elcken landouwe.⁴²³

 

Adieu, mijn kint, adieu, Agar getrouwe!

Agar

425

Die blijtschap van Sara die maeckt ons rouwe.⁴²⁵

 

Doort scheijden wring ick mijn handen tegader!

Abraham

 

⁺Adieu, mijn kint, adieu, Agar getrouwe!

Agar

 

Adieu, mijn heere!

Ismael

 

Adieu, mijn vader!

Hier cust Abraham sijn soon, en Agar gaet met Ismael droevich van hem wech.

Abraham

 

Och, in mijn verandert hart, sin en ader,⁴²⁹

430

mits dat ick moet van mijn beminde scheijen,⁴³⁰

 

die nu moeten dolen in wilde weijen,⁴³¹

 

niet wetende waer die plaetse van rusten sal wesen.

423 landouwe: streek

425 maeckt ons rouwe: veroorzaakt bij/voor ons smart

+ 56r

429 ader = sin, ter aanduiding voor het innerlijk: gemoed, verstand etc.

430 mits dat: omdat; als gevolg van het feit dat; beminde, gezien het meervoud in r. 431 meervoudig: geliefden.

431 wilde: onbekende; onherbergzame; weijen: velden, vlakten

[p. 106]

Temtatie des geloofs

 

O, compere, hebdij dat lessgen wel hooren lesen?⁴³³

 

Sulck wesen luijt qualijck in Agars ooren.⁴³⁴

435

Wat gaetse nu maecken?⁴³⁵

Twijffel der beloften

 

Eij, arme sloore,

 

men sal u leeren onder een man duijcken.⁴³⁶

Temtatie des geloofs

 

Dus vaeren de meijsgens die so lichtelijck huijcken,⁴³⁷

 

en schoone woorden so licht geloven.

Twijffel der beloften

 

En sij laten haer van sulcken ouden suffaert verdoven,⁴³⁹

440

sij en vresen schaempt noch verwijten.⁴⁴⁰

Temtatie des geloofs

 

En dan waert van nooden⁴⁴¹

Twijffel der beloften

 

dese packschijten,

 

datse selve gedient worden vroech ende laet.

Temtatie des geloofs

 

Bijloo, Sara hadde dien bal niet quaet:⁴⁴³

433 hebdij ... lesen: heb je dat bevel (aan het adres van Agar) goed gehoord

434 Sulck wesen: Dit lot; Dit; luijt ... ooren: is voor Agar erg onaangenaam om te moeten horen

435 maecken: doen; sloore, vgl. r. 267

436 onder ... duijcken: voor een man uw hoofd te buigen

437 vaeren de meijsgens: vergaat het de meisjes; huijcken: door de knieën gaan; bukken

439 verdoven: het hoofd op hol brengen

440 schaempt: schande

441 dese packschijten: (elders niet aangetroffen scheldwoord)

443 hadde ... quaet: pak het niet slecht aan

[p. 107]

 

al is sij out, sij denckt noch om thoore.⁴⁴⁴

445

Ick geve haer gelijck.⁴⁴⁵

Twijffel der beloften

 

Sij hevet wel voore,

 

want sulcken hoore soude ick oock misprijsen.⁴⁴⁶

Temtatie des geloofs

 

Tis verre tschoonste dat viercant te wijsen,⁴⁴⁷

 

bijsonder als sij conterfeijten de vrouwe.⁴⁴⁸

 

Want Abram mocht wederom gaen opt ouwe⁴⁴⁹

450

en Sara soude dick thaere dan missen,

 

- want sulcks doet die vrientschap splissen⁴⁵¹

 

dick sonder gissen -, niet wetende hoe.⁴⁵²

Twijffel der beloften

 

O wacharmen, tkint compt qualijck toe,⁴⁵³

 

twelck nu moet veel verdriets verwerven,

Temtatie des geloofs

455

⁺en mogelijck van ongemack noch sterven,⁴⁵⁵

 

elendich bederven in swaer verdriet.⁴⁵⁶

Twijffel der beloften

 

Abrahams cuecken sal hun volgen niet.

 

Tvlesschen waeters en tbroot sal haest verteert sijn.⁴⁵⁸

444 thoore: het hare

445 Sij ... voore: Zij heeft het bij het rechte eind

446 hoore: hoer; misprijzen: verachten

447 verre tschoonste: veruit het beste; dat viercant: de deur

448 conterfeijten de vrouwe: doen alsof ze de meesteres zijn; vgl. Gen. 16:4

449 opt ouwe: op de oude manier, t.w. naar Agar, zodat Sara aan liefde, gezag etc. (thaere, r. 450) zou tekort komen

451 vrientschap: liefde; splissen: splitsen, scheuren

452 sonder gissen: zonder rwijfel; niet wetende hoe, t.w. Sara

453 tkint ... toe: het kind zal nauwelijks voldoende hebben

+ 56v

455 ongemack: ellende

456 bederven: te gronde gaan; verdriet: nood

458 haest: spoedig

[p. 108]

Temtatie des geloofs

 

Hoe salt hem vaeren?⁴⁵⁹

Twijffel der beloften

 

Als sij op eenen vreemden heert sijn,

460

alomme ontweert sijn, dan salmer claegen.⁴⁶⁰

Temtatie des geloofs

 

Dan salmer jancken⁴⁶¹

Twijffel der beloften

 

en die oogen vaeghen.

 

Veel droever dagen sijnsij noch verwachtende,⁴⁶²

Temtatie des geloofs

 

troosteloos, sonder vrienden,⁴⁶³

Twijffel der beloften

 

den bedelaers slachtende,

 

droeffheijt verpachtende, avont en morgen.⁴⁶⁴

Temtatie des geloofs

465

Hier sliep sij gerust,⁴⁶⁵

Twijffel der beloften

 

en leeffden sonder sorgen.

 

Maer ick ducht, tsal nu anders int bedorven torden.⁴⁶⁶

459 hem vaeren: hun vergaan; op ... sijn: in den vreemde zijn

460 ontweert: veracht; salmer: zal men er, t.w. zullen ze er

461 vaegen: droogvegen

462 droever: droevige; sijn verwachtende: verwachten (vgl. 2.3)

463 troosteloos: (ook) diep ellendig; vrienden: (ook) verwanten; slachtende: gelijkende op

464 verpachtende: ondervindende; avont en morgen: steeds maar

465 gerust: rustig

466 int bedorven torden: in ellende verkeren

[p. 109]

Temtatie des geloofs

 

Die saffte dagen sullen haer noch uuijtgecorven worden.⁴⁶⁷

 

Maer lijtse wadt armoede, tsal profijt sijn.⁴⁶⁸

Twijffel der beloften

 

Jae ja, de weeldighe dagen moeten gecastijt sijn:⁴⁶⁹

470

naet soet volcht tsuere, tis nu gebleecken.

Temtatie des geloofs

 

Sij souden anders van armoede niet weeten te spreecken.⁴⁷¹

 

Nu salsij van gemack eerst weten.⁴⁷²

Twijffel der beloften

 

Dat hoerenkint heeft oock sijn cooren groen gegeten⁴⁷³

 

en twittebroot vuere als desulcke plegen.⁴⁷⁴

Temtatie des geloofs

475

Och, hoe wasse bedroeft,⁴⁷⁵

Twijffel der beloften

 

hoe wasse versleghen,

 

doense van Abraham moste scheijen!

Temtatie des geloofs

 

Haer schoonheijt, spreecken, haer traenen, haar schreijen en mocht niet baten.

467 saffte: aangename; uuijtgecorven: uitgewist

468 profijt: tot nut

469 de ... worden: de gelukkige dagen (t.w. die van het verblijf bij Abraham) moeten bestraft worden

471 anders: in het andere geval

472 gemack: geluk; eerst: pas

473 heeft ... gegeten: van de hand in de tand geleefd en niets voor kwade tijden opzij gelegd

474 vuere: vooraf; desulcke: dezen

475 hoe: wat; versleghen: bedroefd

[p. 110]

Twijffel der beloften

 

Tverdroot Abraham wel.

Temtatie des geloofs

 

Maer ten ginck hem niet ter haerten.⁴⁷⁸

Twijffel der beloften

 

⁺Dat docht mij oock.⁴⁷⁹

Temtatie des geloofs

 

Ende Isack sal de smerte

480

haest genesen, want tis hem een troost.⁴⁸⁰

Twijffel der beloften

 

Och, hoe soumen jancken, worde hij verroekeloost:⁴⁸¹

 

Goods belofte waer niet weert een jacke.⁴⁸²

Temtatie des geloofs

 

Daer gaeve ick noch meer om dan een placke:⁴⁸³

 

dan mocht Temptatije des gelooffs singen,

Twijffel der beloften

485

en Twijffel der beloften oock vrolijck springen.

 

Door sulcks gehingen mochten wij verheven worden!⁴⁸⁶

478 Maer ... haerten: Maar het deed hem geen diep verdriet

+ 57r

479 de smerte, t.w. bij Abraham

480 haest, zie r. 458; tis: hij is; hem, t.w. Abraham

481 verroekeloost: in het verderf gestort

482 niet een jacke: helemaal niets

483 Daer ... placke: Daar (verwijzend naar r. 482) zou ik nog meer dan een plak (een muntstuk met geringe waarde) voor over hebben

486 Door sulcks gehingen: Doordat dit zou mogen gebeuren

[p. 111]

Temtatie des geloofs

 

Sorcht niet: daer sal noch wadt bedreven worden,⁴⁸⁷

 

want tkint sal noch crijgen eenighen stoot⁴⁸⁸

 

- al lachende worden die kinders niet groot -:⁴⁸⁹

490

sijn kiesen, sijn tanden en andere manieren.⁴⁹⁰

 

En comet ant cautgen, wij sullent voortstieren.⁴⁹¹

Godt spreeckt

 

Want Ick nu Abraham, mijn dienaer gepresen,⁴⁹²

 

door IJsack hebbe belofte bewesen⁴⁹³

 

- want die nu in Mijn betrouwen, die sal Ickt niet laeten -,⁴⁹⁴

495

sijn blijtschap, weet Ick, is boven maeten.

 

Dus wil Ick nochtans sijn gelooff beproeven

 

ende hem in sijn eenigen soon bedroeven,⁴⁹⁷

 

bevelende hem met woorden crachtich beseven⁴⁹⁸

 

dat hij IJsack moet tot een brantoffer geven.

500

Hierdoor sal sijn stantvasticheijt blijcken,

 

want die gelovige sal nimmermeer wijcken.

 

Waer sijdij, Abraham?⁵⁰²

Abraham

 

Noijt diergelijcke! Hier ben ick, Heere!

 

Wadt is u gelieven?^503503-507

487 Sorcht, vgl. r. 305

488 crijgen ... stoot. het moeilijk krijgen

489 lachende, mogelijk een toespeling op Isaäks naam, die in het Hebreeuws met lachen samenhangt.

490 manieren: natuurlijke zaken

491 En ... voortstieren: En komt het eenmaal zover dat het kan kauwen, dan zullen wij het opjagen

492 Want. Omdat; Abraham: aan Abraham

493 belofte bewesen: mijn belofte volbracht

494 -t, het bewijsen van belofte (r. 493); laeten: nalaten

497 bedroeven in: bedroefd maken om

498 woorden ... beseven: krachtige woorden (beseven als stoplap)

502 Gen. 22:1; Noijt diergelijcke: Dat is me zo nog nooit gebeurd (vgl. r. 570)

503 Gen. 22:1; seere: snel

503-507 Gen. 22:2

[p. 112]

Godt

 

Gaet en spoet u seere

 

int lant van Moria. Neempt uwen Isack vercoren,⁵⁰⁴

505

die u van Sara is geboren;

 

offert hem Mij tot een brandoffer aldaer

 

op eenen berch dien Ick u sal wijsen claer.

 

Mijn woort wilt sonder meer terstont volbringen.

Abraham, op sijn knien

 

Och, van weenen can ick mij niet bedwinghen!⁵⁰⁹

510

O swaere mandaet, o lastich gebien!⁵¹⁰

 

O wonderlijcke Godt, o wonderlijck gehingen,⁵¹¹

 

sal dit volstringen van mij geschien?⁵¹²

 

O ogen, hoe suldij dit mogen aensien?

 

O herte, hoe suldijer u toe begeven?⁵¹⁴

515

O doloreuse mensche, waer sal ick vlien?

 

Moet ick mijn kint selver nemen tleven?

 

Van meerder wonder was noijt geschreven!⁵¹⁷

 

⁺Nochtans moet volbracht des Heeren vermanen.⁵¹⁸

 

Ick stel mijn wil in des Heeren wil verheven,⁵¹⁹

520

maer therte dat is vol druckx en d'ogen vol tranen!

 

 

 

Hoe sal ick mijn verstouten mogen tot deser daet⁵²¹

 

en so onnoselijck van mijn soon weder scheijen,⁵²²

 

selffs destrueerende mijn eijgen saet,⁵²³

 

en dat, eijlaes, tot een brantoffer bereijen,⁵²⁴

504 In r. 81 werd de Vulgaattekst gevolgd.

509 mij bedwingen van: me beheersen wat betreft

510 mandaet: bevel; Lastich gebien: moeilijk gebod

511 gehingen: wil

512 dit volstringen: deze moeilijke opdracht; van mij geschien: door mij worden uitgevoerd

514 er ... begeven: ermee instemmen

517 was: werd

+ 57v

518 vermanen: beve

519 Ick ... verheven: (lett.: Ik breng mijn wil in overeenstemming met de verheven wil van de Heer) Ik doe hetgeen de verheven wil van de Heer is

521 mijn ... mogen: moed kunnen krijgen (voor)

522 onnoselijck: zonder dat de schuld bij mij ligt

523 destruerende: dodende

524 en dat: en hoe zal ik dat

[p. 113]

525

twelck vermenichvuldigen soude alle contreijen⁵²⁵

 

- so de Heere heeft gesproocken waerachtich -

 

en sijn saet als tsant des meers verbreijen.⁵²⁷

 

O Heere, weest u belofte gedachtich.

 

Ick weet: Ghij sijt duijsent mael meer machtich.

530

Al moet ick mijn saet nu selve uuijtplanen,⁵³⁰

 

ick betrouwe mijn noch op u woorden crachtich;⁵³¹

 

maer tharte is vol druckx en d'ogen vol tranen!

 

 

 

Ist wonderlijck, wordt het harte bedroeft?⁵³³

 

Ist wonder, al moet ick mijn ogen vagen?⁵³⁴

535

Wat vader heeft oijt sulcken wee geproeft⁵³⁵

 

als ick nu sal, o druckich gewagen?⁵³⁶

 

Den geest is bereijt, maer rvleijs heeft mishagen!⁵³⁷

 

O vaderlijcke harte, wadt moet ghij lijen!

 

Maer wadt ist van noden dit deerlijck claegen!

540

Ick moet mij in Gods wille verblijen

 

die doch geschien moet tot allen tijen^541-542

 

in hemel, in aerde ende in alle banen,⁵⁴²

 

al ist dat reden en natuer te samen strijen:⁵⁴³

 

tharte is vol druckx en d'ogen vol tranen.

Prince

545

O princelijcke Godt, die mijn hebt verleent⁵⁴⁵

 

desen soon, - dies danck ick U menichvuldich -

525 vermenichvuldigen: zich vermeerderen, sterk in aantal toenemen; alle contreijen: in alle streken; Gen. 12:2, 13:15, 15:18-19, 17:4 en 6

527 Vgl. Gen. 22:17, waar deze vergelijking overigens wordt gebezigd in een passage na het offeren van Isaäk, in de tweede toespraak van de engel tot Abraham; heeft gesproocken uir r. 526 is dus qua tijd incorrect wat deze vergelijking betreft; meer. zee. In r. 527 is soude (r. 525) samengetrokken.

530 uuijtplanen: uitschrappen, doden

531 ick ... noch: ik stel toch mijn betrouwen

533 wonderlijck: (= wonder, r. 534) verwonderlijk

534 al moet ... vagen: indien ik mijn ogen droog moet wrijven

535 Wadt vader: Welke vader; geproeft: gesmaakt

536 sal, t.w. sal proeven; druckich gewagen: droevige woorden

537 Vgl. r. 362

541-542 Mat. 6:10, Luk. 11:2

542 in alle banen: overal

543 te samen: onderling

545 verleent: geschonken

[p. 114]

 

al ist dat harte bedroeft is en d'oge weent,⁵⁴⁷

 

ick sal hem vrijmoedich, so ick ben schuldich,⁵⁴⁸

 

weder offeren met harten geduldich,⁵⁴⁹

550

hoewel mijn natuer schijnt te rebelleren.

 

Want goetwillich, bereijt en tuwaerts gehuldich⁵⁵¹

 

moeten wij altijt sijn, o Heer der Heeren.

 

Uwen heijlighen naem moeten wij altijt eeren,

 

en u bevel obedieren sonder wanen.⁵⁵⁴

555

Dus wil ick mijn voegen na u begeeren,

 

al blijft mijn hart vol druckx en d'ogen vol tranen!

Pausa

Twijffel der beloften

 

Hach, hach, hach, haij! Nu roer ick mijn granen,⁵⁵⁷

 

nu moet ick lachen dat ick splijt!⁵⁵⁸

 

Ick en weet van blijtschap wadt beginnen!

Temtatie des geloofs

560

⁺En ick van blijtschap mijn ogen niet uuijtcrijt!

Twijffel der beloften

 

Ha, ha, nu lach ick dat ick splijt!

Temtatie des geloofs

 

Ick peijnse: Godt doet dat tot spijt,⁵⁶²

 

want Abraham moet noch int leste ontsinnen.⁵⁶³

547 dat: dat het

548 vrijmoedich: zonder terughoudendheid, met volle overtuiging; so ... schuldich: zoals ik moet, verplicht ben

549 geduldich: berustend (in mijn verdriet)

551 goetwillich: levend vanuit een goede wil; gehuldich: getrouw

554 sonder wanen: onbevreesd; of (voorafgegaan door een komma): zonder twijfel

557 Nu ... granen: Nu heb ik praatjes (vgl. WNT v, 519: zijn granen opsteken: een hoge toon aanslaan; granen: knevels)

558 splijt: barst

+ 58r

562 tot spijt: tegen zijn (= Abrahams) zin, of: tot zijn (= Gods) eigen nadeel

563 ontsinnen: zijn verstand verliezen

[p. 115]

Twijffel der beloften

 

Hach, hach, nu lach ick dat ick splijt!

565

Ick en weet van blijtschap wadt beginnen.

Temtatie des geloofs

 

En mijn rouwe gaet niet ten diepsten binnen,

 

want in smenschen qualijck vaeren ben ick tevreen.⁵⁶⁷

Twijffel der beloften

 

Ick hoor wel, ghij hebter Godt al om gebeen.

 

Ten viel hondert jaer noijt bedt inden clinck.⁵⁶⁹

Temtatie des geloofs

570

Noijt sulcken dinck!⁵⁷⁰

Twijffel der beloften

 

Noijt beter vinck

 

dan nu voor ons, al siende blint!⁵⁷¹

 

Tis vlack int seijl.⁵⁷²

Temtatie des geloofs

 

Heel voor den wint!

 

Tgeluck is ontrent, noijt bet te passe!⁵⁷³

Twijffel der beloften

 

Al lachende comen wij binnen de casse!⁵⁷⁴

567 smenschen ... vaeren: de rampspoed van de mens

569 Ten ... clinck: In geen honderd jaar was het meer naar mijn zin

570 Noijt ... dinck: Nooit zoiets dergelijks; Noijt ... vinck: Nooit beter vangst

571 al siende blint, t.w. de vinck, nl. Abraham

572 Tis ... seijl: (lett.: onze zeilen staan strak) We hebben de wind in het zeil; Het gaat ons voorspoedig

573 ontrent: in onze buurt; noijt ... passe: nooit waren we er beter aan toe

574 binnen de casse: op een voetstuk (casse: relikwieschrijn)

[p. 116]

Temtatie des geloofs

575

Temptatij des gelooffs sal haest verheven sijn!⁵⁷⁵

Twijffel der beloften

 

Ick, Twijffel der beloften, moet hem oock beneven sijn!⁵⁷⁶

 

Sorcht niet, nichte, dat ick lang beijen sal.⁵⁷⁷

Temtatie des geloofs

 

Ick en weet niet hoe Sara scheijen sal

 

van Isack, haeren zoon; wilt dies merck slaen.⁵⁷⁹

Twijffel der beloften

580

Tsalder noch wonderlijck te werck gaen,

 

want Sara salt bevel noch wederleggen.⁵⁸¹

Temtatie des geloofs

 

Maer mischien salt Abraham haer niet seggen,

 

ist dat hij op Gods bevel wilt letten.⁵⁸³

Twijffel der beloften

 

Hij sal Goods bevel besijen setten:⁵⁸⁴

585

hoe sou een vader sijn kint ter doot bringen?

Temtatie des geloofs

 

En doet hijt, tgelove sal hem zeer groot dwingen.⁵⁸⁶

 

Maer daer moeten wij tegen sijn, sonder cesseren!⁵⁸⁷

575 haest, vgl. r. 480

576 hem, t.w. Temptatij des geloofs

577 Sorcht, vgl. r. 305

579 wilt ... slaen: let daarop

581 wederleggen: bestrijden

583 ist dat hij: als hij tenminste

584 besijen setten: veronachtzamen

586 zeer groot: in hoge mate

587 daer tegen, t.w. tegen het doen, het volvoeren van Gods opdracht krachtens zijn geloof; zonder cesseren: zonder ophouden; stellig

[p. 117]

Twijffel der beloften

 

Ick sal hem so vertwijffelen,⁵⁸⁸

Temtatie des geloofs

 

en ick hem so tempteeren,

 

dat hij sonder ontbeeren Goods hieten staecken sal.⁵⁸⁹

Twijffel der beloften

590

⁺Ick sal hem so vertwijffelen, dat hij versaecken sal

 

sijn gelove - noijt beter dinck! - en fondament!

Temtatie des geloofs

 

So waer tspidt geheel in dasschen gewent⁵⁹²

 

als IJsack doot waer, dat sullen wij hem ingeven.

Twijffel der beloften

 

En IJsmael, die is oock verdreven.

595

Door wien sou dan tsaet vermenichvuldigen?⁵⁹⁵

Temtatie des geloofs

 

Dat en can hij niet ontschuldigen.⁵⁹⁶

 

Een taelman can dat niet beter beleggen!⁵⁹⁷

Twijffel der beloften

 

Nu, wij willen daer niet meer aff seggen,

 

maer laet ons vernemen hoet met hem gestelt is.⁵⁹⁹

588 vertwijffelen: aan het twijfelen brengen; tempteeren: kwellen

589 sonder ontbeeren: zonder mankeren, stellig; hieten: bevel; staecken: nier opvolgen

+ 58v

592 So ... gewent: Dan (nl. als Isaäk dood zou zijn) zou de zaak helemaal verknoeid zijn

595 vermenichvuldigen: toenemen (zie r. 356)

596 ontschuldigen: verweer hebben (tegen)

597 taelman: advocaat; beleggen: inkleden

599 vernemen: gaan zien

[p. 118]

Temtatie des geloofs

600

Ick weet dat hij al deerlijck gequelt is,

 

want sulck sop en heeft hij noijt geproeft.⁶⁰¹

Abraham compt uuijt met gereetschap om hout te cloven.

 

Desulcke schijnt vroolijck, maer is nochtans bedroeft,⁶⁰²

 

emmers die allenen sijnnen last moet draegen.⁶⁰³

 

Och, twee wonden in een sijn harde slaegen!

605

Ismaels scheijden was mijn een smarte,⁶⁰⁵

 

maer Isack doorwont geheel mijn harte,

 

en tswaerste dat mij meest quelen doet,⁶⁰⁷

 

is dat ick voor Sara deese saeck heelen moet.⁶⁰⁸

 

Mijn mont die lacht in haer presentie,

610

omdatse niet mercken sal de intentie,⁶¹⁰

 

want quade tijdinge compt altijt te vroech.

 

Hier is, siet, hout en gereetschap genoch⁶¹²

 

om te bereijen dees offerhande puer.

 

Dus wil ick mij stellen ten labuer.⁶¹⁴

615

Wat baet ist dat ick truer en wringe mijn handen,

 

tharte benauwende in druckighe banden?

 

Tmoet doch geschien na Gods ordinantie van boven.⁶¹⁷

Temptatie des geloofs op enen hoeck, Twijfel op den anderen hoeck vande stellagie.

 

Helpt, duijvel, hij is alree aent cloven!

601 sulck ... geproeft: zulke pap heeft hij nog nooit gegeten, zoiets heeft hij nog nooit meegemaakt

602 Desulcke: Deze, t.w. ik

603 emmers die: die immers, omdat hij, t.w. ik

605 Ismaels scheijden: het feit dat ik van Ismael afscheid moest nemen (vgl. r. 326-329)

607 meest: het meest; quelen: smart gevoelen

608 heelen: verbergen

610 omdat: opdat; de intentie: het plan

612 gereetschap: werktuigen

614 mij stellen ten labuer: aan het werk gaan

617 ordinantie: bevel

[p. 119]

Twijffel der beloften

 

Longeren, hij sal int werck verwortelen!⁶¹⁹

Temtatie des geloofs

620

Daer moet ick bij sijn,⁶²⁰

Twijffel der beloften

 

en ick tegen sportelen,

 

want verlies ick de cans, dat spel is uijt!

Temtatie des geloofs

 

⁺Tsa, rasch uuijt den muijt!⁶²²

 

En roert u snuijt, hij mocht ons ontgaen!⁶²³

Twijffel der beloften

 

Salighe man, soudij sulcken werck bestaen,⁶²⁴

625

hoe menigen traen, soudijer noch om weenen!

Temtatie des geloofs

 

Ghij sout u en al u geslacht verclenen.⁶²⁶

 

Het waer u een eeuwich verwijt!⁶²⁷

Abraham

 

O Godt, ist niet u bevel?⁶²⁸

619 Longeren: (inkorting van bi gans (= Gods) longeren (longen)) Verdomme; int ... verwortelen: verward raken (?)

620 sportelen: tegenstand bieden

+ 59r

622 rasch ... muijt: snel uit de schuilhoek; kom voor de dag

623 roert u snuijt: praat zo goed als je kunt

624 Salighe: Gelukkige, Godvruchtige; bestaen: beginnen; verrichten

626 verclenen: veracht maken

627 verwijt: schande

628 Acht... mijt: Let daar toch helemaal niet op

[p. 120]

Temtatie des geloofs

 

Acht dies niet een mijt!

 

Hij heeft u belooft met vaste woorden⁶²⁹

630

u saet oost, west, zuijen en noorden⁶³⁰

 

te vermenichvuldigen, en dit gebodt⁶³¹

 

luijt heel contrarij; ten is geen slodt.⁶³²

 

Door wien sou doch u saet vermeren?

Twijffel der beloften

 

En ick heb Ismael oock sien passeren.⁶³⁴

635

Hij en sal niet wederkeeren nae mijn vermeten.⁶³⁵

Abraham

 

O Godt, wie kent u verborgen secreten!⁶³⁶

 

U voorsinnighe wijsheijt is niet om gronderen.⁶³⁷

 

Daertoe moet ick mijn hoope keeren:

 

al berooffdij mijn nu van mijnen zade,

640

Ghij sijt noch machtich, vroech en spade⁶⁴⁰

 

ditselve zaet - ick twijffel daer niet aen -

 

weder te verwecken.⁶⁴²

Temtatie des geloofs

 

Jae, pijnt u sulcks te verstaen!

 

Gelooft ghij, dat ick u coop een claeter?⁶⁴³

629 vaste: onverbrekelijke

630 Gen. 13:14-15, waar God Abraham naar alle windstreken laat kijken en hem belooft hem en zijn nageslacht al het geziene land te zullen geven.

631 dit gebodt, t.w. tot de offerande van Isaäk

632 contrarij: tegengesteld; ten ... slodt: dat klopt niet, dat is niet sluitend

634 passeren: weggaan, i.c. afreizen

635 vermeten: mijn mening

636 Vgl. r. 875 en 985

637 voorsinnighe: verstandige; niet om gronderen: ondoorgrondelijk; Jes. 40:28

640 sijt machtich: bent in staat; vroech en spade: altijd

642 verwecken: uit de dood opwekken; pijnt ... verstaen: probeer dat maar eens te begrijpen

643 claeter: rammelaar (als geschenk voor een onnozel kind, i.c. een onnozele hals); dat ... claeter: dat ik je iets op de mouw speld; of moer de komma achter dat worden geplaatst: als je ..., dan koop ik ...

[p. 121]

 

Godt salt Hem wel wachten!⁶⁴⁴

Twijffel der beloften

 

Behout uwen snater!

645

Godt heeft ander werck telcken termijn⁶⁴⁵

 

dan met u en uwen soon gequelt te sijn!

 

U en speelt niet dan fantasije int hoot!⁶⁴⁷

Temtatie des geloofs

 

Ick breng mijn kint niet so licht ter doot

 

sonder cause oft actie, niet wetende hoe.⁶⁴⁹

Twijffel der beloften

650

Ten gaeter voorwaer so licht niet toe.

 

Ick sal mij wel wachten van sulcken verdriet.⁶⁵¹

Temtatie des geloofs

 

Ick had veel liever dat het Godt een ander hiet,⁶⁵²

 

eer ick mij so soude laten verdoven.⁶⁵³

Twijffel der beloften

 

Ja, sij varen selden wel die licht geloven⁶⁵⁴

655

en op ander stellen haer betrouwen.

Temtatie des geloofs

 

⁺Godt can emmer sijn beloften niet houwen,⁶⁵⁶

 

want is Isack doot, so ist al gedaen.

644 Godt ... wachten: God zal er wel voor oppassen; Behout uwen snater: Hou nou toch eens op met je gebazel

645 teicken termijn: altijd

647 fantasije: hersenschimmen; hoot: hoofd

649 sonder ... actie: zonder reden, zo maar

651 verdriet: (ook) onrecht

652 het schoof veelal als onbeklemtoond voornaamwoord in objectsfunctie naar voren, vooral in het Brabants; vgl. ook u in r. 49, 273, 411

653 verdoven: verdwazen

654 Pred. 8:13

+ 59v

656 emmer: in alle geval

[p. 122]

Abraham

 

O Godt, wilt mijn in staden staen!⁶⁵⁸

 

Ontfermt mijn elende in droeven schijnne!⁶⁵⁹

660

Ick moet immers volbringen u godlijck vermaen.⁶⁶⁰

 

Wadt wil ick mijn beraen, o Godtheijt divijnne?⁶⁶¹

 

Ghij moocht mijn genesen van druck en pijnne,

 

mijn medecijne niet om versoeten.⁶⁶³

 

Dus wil ick volbringen uwe doctrijne.⁶⁶⁴

665

Mijn commer ten fijne moechdij nu boeten.⁶⁶⁵

 

U woort wij moeten bekennen waerachtich.⁶⁶⁶

Temtatie des geloofs

 

Eij, so en is Godt immers niet wel machtich⁶⁶⁷

 

dat Hij u belooft heeft, eij, arme welpen,⁶⁶⁸

Twijffel der beloften

 

nu ghij Isack gaet vande werrelt helpen;

670

certeijn, Hij heeft u in dit stuck gelogen.⁶⁷⁰

Abraham

 

Heer, Ghij sijt waerachtich.⁶⁷¹

Twijffel der beloften

 

Bij veel betrouwen worter menich bedrogen,

 

en so suldij oock vaeren, sorch ick, int leste.⁶⁷²

658 in staden staen: helpen

659 Ontfermt mijn ellende: Heb medelijden met mijn verdriet; in droeven schijnne: in droefheid

660 vermaen: bevel

661 mijn beraen: nadenken; divijnne: (stoplap) goddelijk

663 medecijne, vgl. r. 8; niet om versoeten: in zoetheid (aangenaam zijn) niet te overtreffen

664 doctrijne: leer, woorden

665 ten fijne: totaal; boeten: genezen

666 bekennen: ter harte nemen, of; (als waar) erkennen

667 en ... machtich: is God toch niet in staat (tot)

668 welpen: stakker

670 in ... gelogen, wat dit betreft bedrogen

671 waerachtich: oprecht

672 so ... varen: dat zal ook uw lot zijn, dat zult ook gij ondervinden; sorch, vgl. r. 305

[p. 123]

Temtatie des geloofs

 

Spaert doch uwen soon!

Twijffel der beloften

 

Dat dunckt mijn tbeste;

 

so mach u geslacht ten eijnde vermeren.⁶⁷⁴

Temtatie des geloofs

 

⁺Holla, mijn dunckt hij gaet hem thuijswaert keren.

 

Thout is gereet, hij wilder nu aen.⁶⁷⁶

Twijffel der beloften

 

Bijlo, wij mosten hem gadeslaen,

 

want soot valt, ten mach niet qualijck tieren.⁶⁷⁸

Temtatie des gelooft

 

Hij wordt noch versuft door ons bestieren.⁶⁷⁹

680

Als twerck volbracht is, dan salt eerst lucken.⁶⁸⁰

Twijffel der beloften

 

Non forts, waer IJsack slechs aen twe stucken,⁶⁸¹

 

dan sullen wij eerst onse conste baeren!⁶⁸²

Abraham

 

⁺Met blijden gelate wil ick gaen verclaren⁶⁸³

 

Sara, mijn huijsvrou, de waerde persoon,

674 ten eijnde: ren slotte; vermeren: zich uitbreiden

+ Abraham neemt sijn hout op.

676 hij ... aen hij wil nu aan de slag

678 soot... tieren: hoe het ook uitpakt, het kan (of mag) geen slechte afloop hebben

679 versuft: van de wijs gebracht; bestieren: bedriegen

680 dan ... lucken: dan zal de (t.w. onze) opzet pas geslaagd zijn

681 Non forts: Het doet er niet toe

682 conste baeren: onze misleiding laten zien

+ Abraham heeft sijn hout op ende tsamen gebonden ende spreeckt.

683 verclaren: vertellen

[p. 124]

685

hoe ick den Heere wil, so ick ben gewoon,

 

een offerhande doen met vierijgen gebeden.

 

O Sara, wie sal u doch stellen te vreden⁶⁸⁷

 

als ick IJsack, die met mijn moet reijsen,

 

sal achterlaeten? Och, dit overpeijsen⁶⁸⁹

690

vernieuwt mijn druck, en tharte grieff heeft:⁶⁹⁰

 

⁺want een mensche scheijt node van dat hij lieff heeft.

⁺Abraham compt uut met Isack, met twe cnapen en eenen esel, ende Sara volcht ende seijt:

Sara

 

Och, Abraham, ghij maeckt mijn herte onblij.

 

Het dunckt mij te wesen sotternij

 

dat ghij met desen kinde, noch jonck van daegen,

695

so verre wilt reijsen. Tmoet mijn mishaegen,

 

want hij is te teer, dees jonge jeucht.⁶⁹⁶

Abraham

 

Neen, Sara, men moet de kinderen tot deucht

 

in haer jonckheijt leren

 

haeren Schepper te kennen, te beminnen, te eeren,

700

om deucht te vermeren, dus laet doch u greijen.⁷⁰⁰

 

Ick sal hem inde wille des Heeren leijen.

 

Geen van ons beijen sal niemant hinderen,⁷⁰²

 

hoop ick aen Godt.⁷⁰³

Sara

 

Mijn vreucht moet minderen

 

als ick sijn presentie sal moeten derven.

687 stellen te vreden: troosten, kalmeren

689 dit overpeijsen: het overdenken hiervan

690 grieff: verdriet
tekst boven 692. Zie Gen. 22:3

+ Binnen.

+ 60r

696 te: (ook) zeer; jonge jeucht: kind

700 greijen: schreien

702 Geen van ons beijen, object; niemant, subject. Vgl. voor de onlogische dubbele negatie Stoett 1923, 166; hinderen: tot nadeel zijn

703 hoop ... Godt: (wat dat betreft) stel ik mijn bettouwen op God

[p. 125]

705

Want misquaem hem ijet, ick sout moeten besterven.⁷⁰⁵

 

Mijn opsien, mijn vreucht onder tfirmament,⁷⁰⁶

 

hoe lange suldij wech sijn?⁷⁰⁷

Abraham

 

Ses dagen ontrent.

 

Tis den Heere bekent, die ons convoijeren sal.⁷⁰⁸

Sara

 

Nu, wilt u toch spoen sonder cesseren al,⁷⁰⁹

710

want nae u compste sal ick nacht en dach haecken,

 

sorgende voor ongeval dat u mach naecken,⁷¹¹

 

want den reijsenden crijcht dick tegenspoet.

Abraham

 

Blijft toch gerust, Sara, want de Heer is goet.⁷¹³

 

Hij sal ons beschermen voor ongeval.

Sara

715

Och, dese reijse beswaert mijn hart en mijn moet!⁷¹⁵

Isack

 

Blijft doch gerust, moeder, want de Heere is goet.

Sara

 

Ick moet u omhelsen, och, mijn soone soet,

 

want u absentie mijn doen treuren sal.

705 besterven: met de dood bekopen

706 opsien: zorg, toevertrouwde

707 Gen. 22:4. Van Beërsjeba, waar Abraham nu is, naar de berg Moria (in het latere Jerusalem) is ongeveer 75 km. Met drie dagreizen (3 voor de heen- en 3 voor de terugreis) wordt in de Bijbel echter vaak een onbepaalde tijd aangeduid.

708 convoijeren: begeleiden

709 sonder cesseren: (vgl. r. 587) zonder ophouden, talmen

711 sorgende: vrezend

713 gerust: kalm

715 moet: gemoed

[p. 126]

Abraham

 

Blijft doch gerust, Sara, want de Heere is goet!

720

Hij sal ons beschermen voor ongeval.

 

Nu, laet ons gaen reijsen over berch ende dal

 

ter plaetse daer Godt wil aengebeden sijn.⁷²²

 

O Sara, hoe qualijck soudij tevreden sijn,⁷²³

 

wist ghij dat uwen soon IJsack gepresen

725

selve den brantoffer sal moeten wesen!

 

Mijn begint te vresen en mijn druck te vermeren!^726.

 

Hoe sal ick mij verstouten nae huijs te keeren,

 

achterlaetende de liefste die Sara bemindt?

Pausa.

⁺Temptatie op deenen hoeck ende Twijfel op een anderen hoeck.

 

Jae, jae, dats nu wel ten tijden versint!⁷²⁹

730

Ick geeff van u wellecomst gheen drie mijten.⁷³⁰

Twijffel der beloften

 

Dan suldij eerst in eenen sueren appel bijten⁷³¹

 

en snottighe tranen crijten, een elle lanck.⁷³²

Temtatie des geloofs

 

Hoe sal Sara singhen⁷³³

Twijffel der beloften

 

een hellen sanck

 

int vertellen, cranck als versouten suijvel!⁷³⁴

722 ter plaetse: naar de plaats

723 tevreden: rustig

726. Mijn ... vresen: Bij mij begint vrees te ontstaan

+ 60v

729 ter tijden: bijtijds; versint: overwogen

730 Ick ... mijten: Ik geef (er) geen cent voor dat je vriendelijk zult worden ontvangen bij je terugkeer

731 Ick ... bijten: een hoop onaangenaamheden te verduren hebben

732 snottighe: met snot; een elle lanck: flink war

733 singhen ... sanck: schreeuwen alsof ze door helse kwellingen wordr geteisterd

734 int vertellen: wanneer Abraham haar vertelt (van het offeren van Isaak); cranck ... suijvel: (lett.) slecht eraan toe als door teveel zout bedorven zuivel; volledig van de kaart

[p. 127]

735

Hoe salse baeren⁷³⁵

Temtatie des geloofs

 

als eenen verwaten duijvel,

 

want een gestoort wijff is - hoor hoe ickt schatte -⁷³⁶

 

gelijck een rasende, verwoede catte.⁷³⁷

 

Hoe dick sal hijt noch moeten ongecaut eeten,⁷³⁸

Twijffel der beloften

 

en eeuwichlijck metten sout eeten,⁷³⁹

740

want vrouwen sijn ongeschickt om swijgen.⁷⁴⁰

Temtatie des geloofs

 

Nemmermeer en sal hij paijs gecrijgen,

 

want de doot van IJsack sal haer seer beswaeren.⁷⁴²

Twijffel der beloften

 

Hoe salse snorpen!⁷⁴³

Temtatie des geloofs

 

Hoe salse gebaeren!

 

Een mach vervaeren die daer compt ontrent.⁷⁴⁴

Twijffel der beloften

745

‘O, mijn lieve IJsack!

735 baeren: tekeer gaan; verwaten: vervloekt (vgl. r. 42)

736 gestoort: verstoord, boos; -t schatte: er tegenaan kijk

737 rasende = verwoede: dolle

738 ongecaut eeten: in alle hardheid onder zijn neus gewreven krijgen (= r. 739). Of is er bedoeld ‘ongecout’: ongekoeld, heet, heet van de naald?

739 metten sout eeten: ingezouten (zonder dat het zout eruit is) eren

740 sijn ongeschickt: deugen niet voor, kunnen niet

742 beswaeren: bedroeven

743 snorpen: te keer gaan; gebaeren: misbaar maken

744 Een: Iemand; vervaeren: angstig worden

[p. 128]

Temtatie des geloofs

 

Eijlacij, mijn lieve kint,

 

hebdij so onnoselijck gelaten u leven?⁷⁴⁶

Twijffel der beloften

 

Is dit de belofte

Temtatie des geloofs

 

die ons was gegeven?

Twijffel der beloften

 

Heb ick hierom een soon in mijn ouderdom gebaert,

Temtatie des geloofs

 

om dus te scheijen eer hij was voljaert?’⁷⁴⁹

750

Dit blijft ongespaert eeuwelijck haer clachte.⁷⁵⁰

Twijffel der beloften

 

⁺En selver sal hij leven als den onsachte,⁷⁵¹

 

bij dagen, bij nachte met druck en verdriet.

Temtatie des geloofs

 

Noch seg ick: de belofte compt tot niet.

 

Ons en was geschiet noijt beter avontuer.⁷⁵⁴

Twijffel der beloften

755

⁺Holla, roept niet luijde, hij gaet hierveur!⁷⁵⁵

 

Twaer noot dat wij ons elckx quansuijs veijsden.⁷⁵⁶

746 onnoselijck: jong

749 voljaert: volwassen geworden

750 ongespaert: zonder ophouden

+ Abraham uuijt met Isack.

751 als de onsachte: in verdriet (vgl. 2.3.3)

754 geschiet: ten deel gevallen; avontuer: lot

+ 61r

755 gaet hierveur: passeert hier

756 noot: noodzakelijk; ons ... veijsden: ons ieder anders voordeden dan we zijn

[p. 129]

Temtatie des geloofs

 

Tis huijden den derden dach dat hij van huijs reijsde.⁷⁵⁷

 

Ick hoope tsalder nu gedijen saen.⁷⁵⁸

Twijffel der beloften

 

Tsa, laet ons een weijnich besijen staen,

760

so mogen wij mercken dit wonderlijck feijt.⁷⁶⁰

Abraham

 

Hoe naerder de plaetse, hoe meerder droeffheijt!

 

Och, ick heb den berch van verre gekeecken.⁷⁶²

 

Dus de tranen over mijn wangen leecken⁷⁶³

 

als vloeijende beecken, o bitterheijt swaer!

Abraham neempt thout vanden eesel en gevet Isack op den hals, ende Abraham draecht tmes met tvier, ende spreeckt:

765

Ontbeijt, mijn cnapen, blijft ghij daer!^765-767765

 

Ick ende mijn soon sullender gaen alleen

 

om te aenbeden den Heere reijn.⁷⁶⁷

 

Dan sullen wij gemeijn weder tot u comen.⁷⁶⁸

 

Dus wacht met patientie sonder schromen.

Pausa

Dene knecht

770

Beijt, best soeck ick een plaetse tot mijnder vromen,⁷⁷⁰

 

en neme een sluijmken hier achter dit haechgen!⁷⁷¹

757 Gen. 22:4; vgl. ook r. 707

758 gedijen: in de goede richting gaan, zich ontwikkelen naar een goede afloop

760 mercken: zien

762 Gen. 22:4; gekeecken: gezien

763 leecken: druppelen, vloeien

765-767 Gen. 22:5
tekst boven 765. Gen. 22:6

765 Ontbeijt: Wacht; cnapen: dienaren, knechten

767 aanbeden: aanbidden; reijn: voortreffelijk

768 gemeijn: samen

770 Beijt: Wacht; tot mijnder vromen: waar ik iets aan heb, plezierig

771 neme een sluijmken: doe een dutje; haechgen: haagje

[p. 130]

Dander knecht

 

Wie sal tbeest bewaeren?⁷⁷²

Dene knecht

 

Bijloo, ghij maechgen,

 

het hoort u toe, want ick ben doutste.⁷⁷³

Dander knecht

 

En ick de jongste, maer wel de stoutste!⁷⁷⁴

775

Slaept off en wilt, ick gheeff u een teecken.⁷⁷⁵

Dene knecht

 

Nu, om vrede te houden, ginder staen groote eecken;⁷⁷⁶

 

bindt hem daeraen, so mogen wij wadt dromen.

Dander knecht

 

Daer sal ickt aen ghaen thomen,⁷⁷⁸

 

want Abrahams gebedt is gemenlijck lanck:⁷⁷⁹

780

hij heeft veel noten in sijnen sanck.⁷⁸⁰

Isack

 

Hoort toch, Abraham, mijn lieve vaere!^781-790

Abraham

 

Isack, mijn soon, wadt wilt ghij openbaeren?⁷⁸²

772 bewaeren: bewaken; maechgen: vriendje

773 het, t.w. het bewaken van de ezel; hoort u toe: is jouw taak

774 stoutste: dapperste

775 off en wilt: of slaap niet

776 eecken: eiken

778 -t, het beest (r. 772); thomen: vastmaken

779 gemenlijck: gewoonlijk

780 hij ... sanck: hij heeft altijd veel te zeggen of te wensen

781-790 Gen. 22:7-8

782 openbaeren: zeggen

[p. 131]

Isack

 

Een wonderlijcke zaeck wilt mijn verclaeren.⁷⁸³

 

Ghij hebt vier ende mes - hoort wadt ick gewaege -,

785

en ick het hout op mijn schouderen draege,

 

maer ick verneem hier nergens omtrint⁷⁸⁶

 

⁺datmen tot den brantoffer is gewent⁷⁸⁷

 

te offeren nae doude zeden!

Abraham

 

Gaet voort, mijn soon, en weest tevreden.⁷⁸⁹

790

Verstaet wel mijn reden, hoort wat ick mien:⁷⁹⁰

 

sorcht voor geen offrande, Godt salt versien.⁷⁹¹

 

Tsal so geschien, tverstant weest smaeckende.⁷⁹²

 

O Isack, Isack, wadt is u naeckende!⁷⁹³

 

Wij sijn ontrent den berch, so ick beschouwe.⁷⁹⁴

795

O Moria, o Moria, o wreede landouwe,⁷⁹⁵

 

o ongenadighe plaetse, o wreede contreijen,

 

sal ick op u van mijn kint moeten scheijen?

 

Och, ick mach wel schreijen, tis meer dan tijt!

 

Mijn soone, dat is de plaetse daer Godt gebenendijt^799-800

800

wil gelooft sijn met ootmoedighe offerhande.⁸⁰⁰

 

Dus sal ick hier na mijnen verstande⁸⁰¹

 

⁺een altaer gaen maecken, Gode ter eeren.

 

Mijn sone, dit is den wille des Heeren,

 

dat Hij u tot dese offerhande heeft uuijtvercoren.

Abraham neempt sijn soon ende oncleet hem en bint hem en leijt hem op den altaer.

783 verclaeren, vgl. r. 683

786 verneem: zie

+ 61v

787 datmen: wat men, iets dat men

789 tevreden: gerust

790 Verstaet: Luister (naar); reden, vgl. r. 420; mien: wil zeggen

791 sorcht: maak je bezorgd; -t versien: ervoor zorgen; Godt... versien. In Gen. 22:14 noemt Abraham de plaats van het offer: Jahweh zal er in voorzien

792 tverstant weest smaeckende: begrijp dit goed (vgl. 2.3.3)

793 is naeckende: nadert (vgl. 2.3.3)

794 beschouwe: zie; so: zoals

795 landouwe, vgl. r. 423

799-800 Godt ... sijn: de gezegende God verheerlijkt wil zijn

800 ootmoedighe: nederige

801 na mijnen verstande: zo goed als ik kan
Toneelaanw. na 804. Gen. 22:9

+ Abraham maeckt een altaer.

[p. 132]

Isack spreeckt

805

O mijn lieve vader, ben ick hiertoe geboren?

 

Mijn ogen versmoren van tranen nadt nu.⁸⁰⁶

Twijfel, op deen eynde met thooft buijten de gardijnen, Temptatie, op dander hoeck, oock also.

 

Siet uuijt, Temptatij!⁸⁰⁷

Temtatie des geloofs

 

Tis al fijat nu!

 

Wacharmen IJsack, hoe laet ghij u seggen!⁸⁰⁸

Twijffel der beloften

 

Siet, siet, nu sal hij hem op den altaer leggen.

810

O Isack, Isack!

Temtatie des geloofs

 

Eij eij, daer compt den slach!

Twijffel der beloften

 

Hij sal hem eer vernemen dan den dach!⁸¹¹

 

Noijt mensche en sach noijt stilder gevecht!⁸¹²

Den engel met sijn hant uuijt het gardijn, en hout het swaert, seggende:

 

Abraham, steeckt u hant niet aen uwen knecht^813-818813

 

om hem te dooden, aenhoort mijn wel.⁸¹⁴

806 versmoren: verdrinken; nadt, bijv. bep. bij ogen of tranen

807 Siet... uuijt: Kijk naar buiten; fijat: dik in orde

808 seggen: vonnissen

811 vernemen: merken, ervaren; dan den dach: dan hij de dag zal vernemen (gewaar worden)

812 Noijt mensche ... noijt. Nooit zag iemand ooit (vgl. Stoett 1923, 166)

813-818 Gen. 22:12

813 steeckt. sla; knecht: jongen

814 aenhoort: luister (naar)

[p. 133]

815

Godt weet dat ghij vreest sijn bevel⁸¹⁵

 

ende is u gehoorsaemheijt me bekinnende,⁸¹⁶

 

midts dat ghij uwen soon, die ghij sijt beminnende,⁸¹⁷

 

om sijnent wille niet en hebt gespaert.⁸¹⁸

Abraham knielende

 

⁺O onbegrijpelijcke Godt, die U openbaert!

820

mij, ellendige; hoe sal ick U ten vollen loven

 

mij bewijsende uwen goedertieren aert?⁸²¹

 

O onbegrijpelijcke Godt, die U openbaert!

 

O salighe bootschap, in mij verclaert⁸²³

 

vanden alderhoochsten tot mij, arme, verschoven.⁸²⁴

825

O onbegrijpelijcke Godt, die U openbaert!

 

mij, ellendighe; hoe sal ick mij ten vollen loven:⁸²⁶

 

alle swaericheijt ben ick nu te boven!⁸²⁷

 

Mijn beminde soon, wilt prijsen nu⁸²⁸

 

ende laet ons inden Heer verjolijsen nu,⁸²⁹

830

sijn goetheijt prijsen nu met vierige gebeden.

Isack

 

Mijn vader, ick wil altijt al mijn leden⁸³¹

 

tot Goods loff besteden sonder respijt.⁸³²

Abraham

 

Siet, soon, wadt Godt gebenendijt

 

ons nu verthoont: meer wonders noijt ogen aensagen!

815 vreest: respecteert (vgl. r. 385)

816 is me bekinnende: ziet ook (vgl. 2.3.3)

817 midts dat: doordat; sijt beminnende: vgl. 2.3.3

818 sijnent, t.w. Gods

+ 62r

821 mij bewijsende: nu U mij laat zien

823 verclaert: bekendgemaakt

824 verschoven: rampzalige

826 mij, bedoelde variatie op r. 820, of verschrijving voor U?

827 swaericheijt: ellende

828 prijsen heeft geen object; mogelijk is het (incorrect) samengettokken in inden Heer (r. 829)

829 verjolijsen: verheugd zijn

831 al mijn leden: heel mijn lichaam, heel mezelf

832 sonder respijt: beslist

[p. 134]

835

Hier hangt een bock, verwart inde hagen⁸³⁵

 

aen sijn hoornen, des wij wel mogen verblijt sijn,⁸³⁶

 

want dit sal dofferhande op desen tijt sijn,

 

en voor u den doot sterven; dus hem aenvaert, siet,⁸³⁸

 

en gheeft hem mij, dat ick hem met mijn swaert, siet,⁸³⁹

840

mach dooden, ende offeren den Heer der Heeren.

Isack neempt den bock

 

Neempt, vader, en doet na u begeeren

 

om Gods eer te vermeren. Wilt beginnen snel,

 

en laet ons Godt loven met bliden sinnen wel.

Abraham nempt den bock ende doot hem, leggende op den altaer, knielende, ende seijt:

 

O Godt uuijtgelesen, int hoochste gepresen,⁸⁴⁴

845

gebenendijt midts desen, die mijn druck hebt genesen,

 

wie en sou niet vresen uwe groote cracht,⁸⁴⁶

 

die meeste van macht?⁸⁴⁷

Isack

 

U goetheijt overvloedich, die mij is behoedich,⁸⁴⁸

 

blijckt nu seer spoedich; dies wij ootmoedich⁸⁴⁹

850

dees offerhandt bloedich als die welbedachten⁸⁵⁰

 

offeren sonder clachten.⁸⁵¹

Abraham

 

Wie sou van u wijcken off door svijants practijcken⁸⁵²

835 Gen. 22:13; hagen: (ook) kreupelhout, doornstruiken

836 des: waarover, waarom

838 aenvaert: (van aenvaren) ga (naar), of (van aenvaerden) vang. Gen, 22:13 vermeldt dat Abraham zelf de ram ging halen

839 dat: opdat, zodat

844 uuijtgelesen: voortreffelijk

846 vresen, vgl. r. 385

847 die ... macht: de krachtigste die er is

848 is behoedich: behoedt (zie 2.3.3)

849 spoedich: nadrukkelijk, uitdrukkelijk (?; vgl. Mak 1959, 397)

850 als die welbedachten: verstandig als we zijn

851 dachten: klagen

852 svijants practijcken: de listen van de duivel (vgl. r. 306)

[p. 135]

 

U mogen beswijcken, want u Trou laet Ghij blijcken⁸⁵³

 

aen arm en rijcken; dit sien wij waerachtich,

855

o Heer almachtich.

Den engel

 

Abraham, hoort andermael Goods woorden crachtich!

 

Weest niet meer clachtich, wilt vreucht orboren.⁸⁵⁷

 

Godt seijt: ‘Ick heb in mijn gramschap gesworen:^858-873

 

omdat ghij sonder verstoren off eenich geschil⁸⁵⁹

860

dit hebt gedaen, en om mijnnen wil

 

⁺u enigen soon, Isack, niet hebt gespaert,

 

so sal Ick u gebenendijen - twerdt u verclaert -,⁸⁶²

 

en u maecken vermaert aen allen sijen.

 

U zaet sal ick vermeren tot allen tijen

865

als de sterren des hemels - tsij u geseijt -

 

en als tsant aen de zee. Dus wilt u verblijen⁸⁶⁶

 

en hooren wadt u noch sal worden verbreijt:⁸⁶⁷

 

u zaet sal besitten met goedt bescheijt⁸⁶⁸

 

die poorten van u vijanden, sonder falen,⁸⁶⁹

870

ende in uwen saet - hoort nae mijn verhaelen -⁸⁷⁰

 

sullen gebenendijt worden en groot van faem⁸⁷¹

 

alle geslachten der aerden met soeter taelen,⁸⁷²

 

omdat ghij mijn stemme geweest hebt gehoorsaem.

Abraham rijst op met verwonderinge

 

Wonderlijck sijn u wercken en heijlich is uwen naem,⁸⁷⁴

853 beswijcken: afvallen; Trou blijcken, vgl. r. 150

857 Weest clachtich: Klaag; orboren: smaken

858-873 Gen. 22:15-18

859 sonder verstoren: onverstoord, zonder onrust; geschil: onzekerheid

+ 62v

862 verclaert, vgl. r. 683

866 Vgl. r. 527

867 verbreijt: bekendgemaakt

868 met goet bescheijt: met recht

869 die ... vijanden. Het bezitten van de vijandelijke poorten betekende de volledige overwinning op de vijand. sonder falen: stellig

870 verhaelen: mededeling

871 groot van faem, nevengeschikt aan gebenendijt

872 met soeter taelen: met woorden die aangenaam zijn om te horen

874 Ps. 139:14 en Openb. 15:3; Ps. 99:3 en 111:9

[p. 136]

875

o Godt, en verborgen sijn al u secreten!⁸⁷⁵

 

Wie sou U mogen volprijsen met woorden bequaem,⁸⁷⁶

 

off wie sou u loff terecht mogen uuijtmeten,⁸⁷⁷

 

off wie sou tegen U staen - laet mij dat weeten -,⁸⁷⁸

 

als Ghij u macht thoont en den mensch wilt crencken?

880

Daerom, mijn soon, wilt al u dagen gedencken

 

dit goddelijck werck, aen u gebleecken.⁸⁸¹

 

Laet u niet bedriegen door tsvijants wencken,⁸⁸²

 

noch niet verleijden door duijvels listege treecken.⁸⁸³

Isack

 

Ick hoop hierin nemmermeer te sijn in gebreecken,

885

maer Gods loff uuijtspreecken dach ende nacht⁸⁸⁵

 

naer mijn vermogen, off Hij mocht op mijn wreecken⁸⁸⁶

 

sijn goetheijt, die Hij aen mij heeft gewracht,

 

en sijn beloften, die Hij heeft volbracht

 

aen mij, arme dracht, nu sonderlinge.⁸⁸⁹

Abraham

890

Nu, het is tijt dat wij ons haesten geringen⁸⁹⁰

 

na huijs te reijsen, om alle dees dingen

 

u moeder te vertellen, die als den bangen leeft,⁸⁹²

 

want ick weet dat sij nae ons groot verlangen heeft.

Temtatie des geloofs

 

Hoe geneucht u dar?⁸⁹⁴

875 Vgl. r. 636 en 985

876 volprijsen: ten volle prijzen (vgl. r. 36); bequaem: geschikt

877 terecht uuijtmeten: op de juiste wijze ten volle vermelden; vgl. Ps. 106:2

878 tegen U staen: U weerstaan

881 gebleecken: vertoond

882 tsvijants wencken: het lokken van de duivel

883 listege treecken: bedriegelijke listen (vgl. voor de onlogische negatie ook r. 702)

885 uuijtspreecken: (ik hoop) uit te spreken, te verkondigen

886 off: of anders

889 dracht: schepsel; sonderlinge: in het bijzonder

890 geringen: spoedig, weldra

892 als den bangen: in vrees (vgl. 2.3.3)

894 geneucht: bevalt

[p. 137]

Twijffel der beloften

 

Hoe clincket in u oore?

895

Van pijne mij tharte uuijt den lijve scheurt.

Temtatie des geloofs

 

Eij, povere prat!⁸⁹⁶

Twijffel der beloften

 

Eij, arme sloore!

Temtatie des geloofs

 

Hoe geneucht u dat?

Twijffel der beloften

 

Hoe clinckt u dat in u oore?

Temtatie des geloofs

 

⁺Solang so meer ick mij op u verstoore.⁸⁹⁸

Twijffel der beloften

 

Noijt was ons meerder spijt gebeurt!⁸⁹⁹

Temtatie des geloofs

900

Hoe geneucht u dat?

Twijffel der beloften

 

Hoe clinckt dat in u oore?

 

Van pijne mijn thart in stucken scheurt!

896 povere prat: armetierige opschepper; sloore: sloerie (vgl. r. 267)

+ 63r

898 Solang so meer: Hoe langer hoe meer; mij verstoore: maak me boos

899 spijt: smaad; gebeurt: ten deel gevallen

[p. 138]

Temtatie des geloofs

 

Ist nu niet wel gelapt?⁹⁰²

Twijffel der beloften

 

Ist nu niet wel geleurt?

 

Ramp heb den boom en oock het zaet!⁹⁰³

Temtatie des geloofs

 

Mij dunckt ick ontsinne!⁹⁰⁴

Twijffel der beloften

 

En ick ben desperaet!

905

Mach men ons aldus opt ijs leijen?⁹⁰⁵

Temtatie des geloofs

 

Tmach ons wel verdrieten!⁹⁰⁶

Twijffel der beloften

 

Dat wij sonder prijs scheijen

 

en inde rijs weijen, twort ons verweten!⁹⁰⁷

Temtatie des geloofs

 

Och, hoe salmen ons nu die rebben meten⁹⁰⁸

 

dat wij hebben versleten onsen tijt voor niet!⁹⁰⁹

902 Ist... gelapt: = Ist ... geleurt: Is het nou niet schitterend voor elkaar gekomen

903 Ramp: Onheil; den boom, t.w. Abraham; het zaet, t.w. Isaäk en alle nakomelingen van Abraham

904 ontsinne: raak mijn verstand kwijt (vgl. r. 563)

905 opt ijs leijen: misleiden

906 verdrieten zou ook gevolgd kunnen worden door een komma, waarna achter weijen (r. 907) een dubbele punt zou komen; prijs: overwinning, goed resultaat

907 inden rijs weijen: (lett.: in het rijshout voedsel zoeken) vruchteloze inspanning leveren

908 die rebben meten: pak rammel geven

909 versleten: verkwist

[p. 139]

Twijffel der beloften

910

Wie macht nu keeren, tis al geschiet.⁹¹⁰

 

Al sou hem den moort steecken, den ouden grijser!⁹¹¹

Temtatie des geloofs

 

Ten baet gheen vloecken, uwe trompet slaet ijser.⁹¹²

 

Dus steeckt uwen bijser, ghij hebt cleijne macht.⁹¹³

Twijffel der beloften

 

Sijn sterck gelooff verwon onse cracht.

915

Bij daege, bij nacht noijt dies gelijcken!

Temtatie des geloofs

 

Want alle onse list en groote practijcken⁹¹⁶

 

en heeft ons niet mogen helpen.

 

Noijt dus versuft!⁹¹⁸

Twijffel der beloften

 

Wee mij, arme welpen:

 

ick weet niet off ick voor oft affter leve⁹¹⁹

920

door dit bestieren!⁹²⁰

Temtatie des geloofs

 

En ick staen en beve

 

van gramschap, noijt dus onstelt.⁹²¹

910 keeren: veranderen

911 Al... steecken: Mocht de dood hem treffen (de al-zin heeft hier de betekenis van een verwensing); grijser: brompot (wsch., gezien den ouden: een bijstelling bij hem)

912 uwe ... ijser: je spreekt wartaal (gebruikelijker is: uwen tromp (= tong)), je kraamt onzin uit

913 steeckt... bijser: pak je biezen

916 practijcken, vgl. r. 306

918 versuft: verslagen (zie r. 230); welpen, vgl. r. 668

919 voor ... leve, zie r. 231

920 staen en beve: sta te beven; in de zin kan de komma, nu achter gramschap (r. 921) geplaatst, ook na beve worden gedacht.

921 ontstelt: van mijn stuk gebracht

[p. 140]

Twijffel der beloften

 

Ja, al ons hoope

Temtatie des geloofs

 

is heel gevelt,

 

ons schiet gewelt: ten baet snorcken noch kijven.⁹²³

Twijffel der beloften

 

Wadt gaen wij maecken, wadt sullen wij bedrijven?

925

Wij staen te comen in eenen soberen, poveren staet.⁹²⁵

Temtatie des geloofs

 

⁺Tsa, grijpt een moet, ick weet ons raet.⁹²⁶

 

Men moet met schande off met schade leeren.⁹²⁷

 

Dus laet ons uuijt den landen keeren,⁹²⁸

 

want meerder gelooff was noijt ghebleecken.

Twijffel der beloften

930

Dat dunckt mij best.⁹³⁰

Temtatie des geloofs

 

Ick weet noch treecken

 

die de menigen met smeecken noch bringt in smarten⁹³¹.

Twijffel der beloften

 

Ick, Twijffel der belofften, varriabel van harten,⁹³²

 

ick sal u bijblijven gelijck een clisse.⁹³³

923 schiet: geschiedt; snorcken: te keer gaan

925 staen te: zullen weldra; staet: toestand

+ 63v

926 grijpt een moet: vat moed

927 Men kan zich afvragen of schande en schade niet moeten worden omgewisseld, zodat een dubbelrijm ontstaat.

928 keeren: heengaan

930 treecken: listen

931 de menigen: menigeen; smeecken: vleien, mooipraten

932 varriabel: veranderlijk

933 u bijblijven: bij u blijven; clisse: klis, klit

[p. 141]

Temtatie des geloofs

 

Tsa, vertreckt, ghij hebt een misse,⁹³⁴

935

ghij meucht gaen elders bedrijven u cuere.⁹³⁵

 

Ick sal de werrelt oock so berueren,⁹³⁶

 

geestelijck en waerlijck subtijlijck betraepen.⁹³⁷

 

Die thuijs verloren heeft, moet spijckers raepen.⁹³⁸

Pausa.

Abraham

 

Die den Heere vreest, wie sal hem crencken?⁹³⁹

940

Mijn soone, wilt alle dagen gedencken

 

dit goddlijck werck, aen u gebleecken.⁹⁴¹

Isack

 

Hoe sou mijn tonghe ten vollen uuijtspreecken

 

sijn loff, Die alleen moet sijn gepresen,⁹⁴³

 

Die mijn vader heeft vant verdriet genesen

945

en mijn jonge weesen vander doot gespaert noch?⁹⁴⁵

Hier toontmen een bock, verwert in de haegen. Abraham spreeckt:

 

Siet wadt Godt hier openbaert noch^946-950

 

Dusdanighe misterie noijt ogen en saegen.

 

Hier hanght een bock, verwert inde haegen

 

aen sijn hoornen. Dies mijn thart verblijt.⁹⁴⁹

950

Dit sal de offerhande sijn op desen tijt,

 

en voor u den doot sterven onsachtich.⁹⁵¹

934 een misse: tegenslag

935 cuere: taak

936 berueren: aanpakken

937 geestelijck en waerlijck: iedereen; betraepen: in de val lokken

938 Die ... raepen: Wie bij een grote onderneming alles verloren heeft, moet zien dat hij ergens anders zijn schade herstelt

939 Ps. 31:20-21, 115:11

941 gebleecken, vgl. r. 881

943 sijn loff, Die: de lof van Hem, Die

945 weesen: leven

946-950 Vgl. r. 833-838

949 mijn: bij mij

951 onsachtich: droevig, onaangenaam

[p. 142]

Den engel

 

Abraham, hoort andermael Goods woorden crachtich!^952-964

 

Godt heeft bij Hemselven geswooren:

 

Nu ghij uwen eenigen soon gebooren⁹⁵⁴

955

niet gespaert hebt, so sal Hij u gebenendijen

 

ende u zaet vermeren aen allen zijen

 

als de sterren des hemels - tsij u geseijt -

 

en ghelijck dat sant dat aen den oever leijt.

 

U saet sal besitten alle landen

960

ende die poorten van haeren vijanden,

 

en door uwen zaet, hooge van waerden,

 

sal gebenendijt worden al dat volck der aerden.

 

Omdat ghij nu sonder faelen⁹⁶³

 

mijn stemme gehoort hebt, so sal ick verhaelen⁹⁶⁴

965

de misterie van desen bock - hoort wel tbediet -,⁹⁶⁵

 

⁺inden doren verwert, so ghij hier siet.⁹⁶⁶

 

Hij beteijckent de menscheijt Christij saechtmoedich,⁹⁶⁷

 

Die naemaels sou hangen aenden cruijce bloedich⁹⁶⁸

 

met de dooren, wreet van aerde,⁹⁶⁹

970

der goddloosen, die als de onvervaerde⁹⁷⁰

 

sijn goddlijck woort sullen wederstaen.

 

Die hoornen beteijckenen - hoort mijn vermaen -⁹⁷²

 

die cracht sijns woorts waerachtich en bloot;⁹⁷³

 

want so den bock met sijn hoornen stoot,

975

so sal een waerachtich predicant tallen stonden⁹⁷⁵

 

niemant vreesen door swerrelts vermonden,⁹⁷⁶

952-964 Vgl. r. 856-873

954 eenigen soon gebooren: eniggeboren zoon

963 sonder faelen: zonder mankeren

964 gehoort: geluisterd (naar)

965 tbediet: de betekenis, verklaring

+ 64r

966 doren: doornen

967 menscheijt: mens zijn, menselijke natuur

968 sou, t.w. vele eeuwen na Abraham; deze Augustijnse explicatie is dus sterk gericht op het zestiende-eeuwse publiek, niet op de in r. 952 aangesproken oudtestamentische Abraham

969 aerde: aard

970 als de onvervaerde: onvervaard, zonder vrees (zie 2.3.3)

972 vermaen: woorden

973 bloot: duidelijk

975 waerachtich predicant: plichtsgetrouw, oprecht verkondiger van Gods woord

976 door swerrelts vermonden: omwille van hetgeen de wereld (men) zal zeggen

[p. 143]

 

stooten en straffen de wijse deser werrelt.⁹⁷⁷

 

Door desen hoornen sal blijven verkerlt⁹⁷⁸

 

die valsche Pharazeeusche generatie,⁹⁷⁹

980

die Christum, den bock, telcken spatie⁹⁸⁰

 

vervolgen sullen met loosse practijcken.⁹⁸¹

 

Maer die Christum beminnen, sullen niet wijcken

 

vanden bock, maer sijn stooten goetwillich verdragen.

Abraham

 

O wonderlijcke Godt, wat hoor ick gewaegen?

985

Sijn dit u groote, verborgen secreten?⁹⁸⁵

Den engel

 

En gelijck ghij den bock naer u vermeten⁹⁸⁶

 

hier verwert siet in de doornen hangen,

 

die ghij sult offeren midts sdoots verstrangen,⁹⁸⁸

 

so sal Christus oock worden gevangen claer

990

van den Sijnen openbaer.

Abraham

 

O Godt, sal dit noch worden waer?

 

Gheen menschen verstant mach dit gronderen!⁹⁹²

 

Hoe! en soude ick dan mijnen soon niet presenteren⁹⁹³

 

als Ghijselve den doot noch sult moeten besueren!⁹⁹⁴

Den engel

995

Ghelooft, Abraham, dit sal al gebueren;⁹⁹⁵

 

en gelijck ghij IJsack, uwen soon, hebt gebracht

977 stooten: aanpakken

978 verkerlt: veracht

979 die ... generatie: de valse Farizeeërs

980 telcken spatie: steeds

981 loose practijcken: kwaadaardige streken

985 Vgl. r. 636 en 875

986 naer u vermeten: zoals u ziet

988 midts sdoots verstrangen: met de kwelling van de dood

992 gronderen: doorgronden

993 Hoe: War; presenteren: (aan God als offer) aanbieden

994 besueren: ondergaan, verduren

995 dit, t.w. hetgeen in r. 967 e.v. is verteld

[p. 144]

 

tot in sijn doot, en was oock doot geacht

 

van u ende van hemselven mede,

 

so sal Christus oock door sijn goethede⁹⁹⁹

1000

totter doot gebracht worden voor allen menschen,

 

daer alle u zaet nae sal wenschen,

 

want sijn doot sal u dat leven bringen,¹⁰⁰²

 

tserpent vertreden, den vijant bedwinghen.¹⁰⁰³

 

Dit sal Godt ghehingen om smenschen verschonen.¹⁰⁰⁴

1005

Slaet op, ick sal u toonen¹⁰⁰⁵

 

fijguerlijck daer ick u aff hebbe verhaelt.¹⁰⁰⁶

Hier thoontmen een aent cruijs

 

Siet, aldus sal die schuit worden betaelt

 

door de Missiam, mijn gesalffden en soone gepresen,¹⁰⁰⁸

 

die toffer voor de sonden der werrelt sal wesen.¹⁰⁰⁹

Abraham

1010

⁺O Godt uuijtgelesen, int hoochste gepresen,^1010-1013

 

gebenendijt midts desen, die ons wil genesen,

 

wie soude U niet vresen, uwe groote cracht,

 

die meeste van macht.

Isack

 

Dies sijdij gebenendijt dach ende nacht

1015

van elck geslacht in hemel en aerden,

Abraham

 

Die mij u belofte hebt ingebracht.¹⁰¹⁶

 

Dies sijdij gebenendijt dach ende nacht.

999 door: als gevolg van

1002 2 Kor. 5:15

1003 Gen. 3:15; vijant: duivel; bedwinghen: overweldigen, onderwerpen

1004 gehingen: laten geschieden; om ... verschonen: om de mens te redden (lett.: om wille van de verbetering van de mens)

1005 Slaet op: Trek open (het gordijn)

1006 fijguerlijck: door middel van een toog

1008 Missiam: Messias

1009 1 Joh. 2:2

+ 64v

1010-1013 Vgl. r. 844-847

1016 ingebracht: ingelost

[p. 145]

Isack

 

Loff, eeuwighe Godt, alderhoochste geacht

 

van elck geslacht in hemel en aerde.

1020

Hiermede uwen oorloff.¹⁰²⁰

Abraham

 

Die const begaerden:

 

dit is tslodt ons spels, gestelt opt ronste.¹⁰²¹

Den engel

 

Al isset simpel en cleijn van conste,

 

aenmerckt ons jonste en willech besueren,¹⁰²³

 

hoewel twerck is van cleijnen labueren¹⁰²⁴

1025

tot deser uuren van ons bedreven.

 

Godc wil ons csaemen t'eeuwijge leven geven.¹⁰²⁶

Het eijnde vant spel, lang 950. regulen. Volcht de conclusie vant spel.
Conclusie. Goet onderwijs eerst.

 

Wel, Lust om weeten, hoe stont u dat spel aen?

Lust om weten

 

Voorwaer dat was een lustich vermaen.¹⁰²⁸

 

Mijn hert is sonder waen inden geest verheucht.

1020 Hiermede uwen oorloff: Hiermee vaarwel. Een niet ongebruikelijke, wat abrupt aandoende omslag; Die const begaerden: Degenen die op (rederijkers)kunst uit waren

1021 opt ronste: zo ongekunsteld als (ons) mogelijk was

1023 aenmerckt ons jonste: hebt aandacht voor ons blijk van vriendschap; willech besueren: bereidwillig handelen

1024 van cleijnen labuere: geringe inspanning

1026 wil: moge

1028 lustich vermaen: aangename, mooie aansporing

[p. 146]

Goet onderwijs

1030

Uuijt dese historie raepen wij geneucht,¹⁰³⁰

 

die uuijt goeder deucht ons nu is geopenbaert.¹⁰³¹

Lust om weten

 

Wij mogen wel segghen dat Godt ons heeft bewaert,

 

en door gelooff verclaert des vijants listen.¹⁰³³

Goet onderwijs

 

Twijffel en Temptatij, die loose arthisten,¹⁰³⁴

1035

die hier weijnich op gisten, mosten wel swichten.¹⁰³⁵

Lust om weten

 

Jae, twaeren twee quade neven en nichten;¹⁰³⁶

 

hadden sij ijet connen uuijtrichten off brouwen,¹⁰³⁷

Goet onderwijs

 

sij hadden Abraham gaern gebrocht int benouwen,

 

maer sijn sterck gelooff quam hem te baten.

Lust om weten

1040

Doe mosten die twee ruijmen de straeten¹⁰⁴⁰

 

en Abraham verlaeten, want sij hadden geen troeff.¹⁰⁴¹

1030 Toespeling op het devies Wij rapen gheneucht van De Rapenbloem uit Delft

1031 die, verwijzend naar historie (r. 1030); uuijt goeder deucht: uit goedheid

1033 verclaert, vgl. r. 823; vijant, vgl. r. 1003. Men kan zich afvragen of des vijants listen ook als oorzakelijk voorwerp bij bewaert (r. 1032) fungeert, behalve als lijdend voorwerp bij verclaert.

1034 arthisten: kunstenaars en geleerden; loose: onbetrouwbare

1035 gisten: bedacht waren

1036 neven en nichten, vgl. r. 160

1037 brouwen, vgl. r. 95

1040 ruijmen de straeten: verdwijnen

1041 hadden geen troeff: hadden geen sukses, verloren het spel

[p. 147]

Goet onderwijs

 

⁺Deen was een hoer en dander een boeff;

 

dan men moet de Heer nemen voor sijn sterckheijt.¹⁰⁴³

Lust om weten

 

Nu heeft Godt sijn loff door Abraham verbreijt.

1045

Dies wij hem dancken van sijn goetheijt goedertieren.

Goet onderwijs

 

Op Hem moeten wij bouwen in alle manieren,

 

en eeuwichlijck metter harten dancken.¹⁰⁴⁷

Lust om weten

 

Ick twijffele niet off als wijngaertrancken¹⁰⁴⁸

 

heeft Hij ons, crancken, tot sijn erffdeel vercoren.

Goet onderwijs

1050

Nu, laet ons als Pellicaennisten niemant verstoren,¹⁰⁵⁰

 

maer met behooren met eeren van hier wijcken.

Lust om weten

 

Tis recht, want ons Trou moet blijcken.¹⁰⁵²

 

Des dancken wij gelijcken die hier sijn gecomen.

Goet onderwijs

 

Sijnder fauten gesien, wiltse u niet beromen,¹⁰⁵⁴

1055

wiltse sonder schromen in dasschen begraven.¹⁰⁵⁵

+ 65r

1043 voor sijn sterckheijt: om zich te versterken (zie o.a. Ps. 18:2, 28:7-8, etc.)

1047 Object Hem is (onjuist) samengetrokken in Op Hem (r. 1046).

1048 wijngaertrancken, vgl. r. 145 (vgl. Joh. 20:1-6)

1050 Pellicaennisten, vgl. r. 150; verstoren: in onrust brengen

1052 Trou moet blijcken, vgl. r. 150

1054 wiltse ... beromen: geef er niet hoog van op (zie ook r. 157)

1055 Denckt... begraven: niet meer spreken (over)

[p. 148]

Lust om weten

 

Denckt, tsijn goe paerden die uuijt haerselven draven,¹⁰⁵⁶

 

want tgeschiet uuijt jonst tot consten fier.¹⁰⁵⁷

Goet onderwijs

 

Wij dancken ons mebroeders, den soeten Negelentier,¹⁰⁵⁸

 

die, goet van manier, altijt is in Lieft bloeijende.¹⁰⁵⁹

Lust om weten

1060

En datse al blijven in Jeucht groeijende,¹⁰⁶⁰

 

die van vert sijn gecomen, daer lieft is fondement.¹⁰⁶¹

Goet onderwijs

 

Tavent te seven uuren salmen spelen een esbatement,¹⁰⁶²

 

alle borgers en vreemden tot een recreatie.¹⁰⁶³

 

Hiermede bevolen Goods milde gratie.¹⁰⁶⁴

Het spel met de prologe ende de conclusie is lang tsaemen 1150. regulen.

1056 Denckt ... draven: Bedenk: paarden die zonder aansporing in draf gaan, zijn goed (wie zonder prikkel van buitenaf flink werk verzet, mag je niets kwalijk nemen)

1057 jonst: genegenheid

1058 Negelentier, de oude Amsterdamse kamer, met het devies In liefde bloeijende (vgl. r. 1059)

1059 goet van manier: goed wat zijn handel en wandel betreft

1060 in Jeucht groeijende, devies van de Alkmaarse kamer 't Groen lauwerier.

1061 lief is fondement, devies van De witte accoleije uit Leiden

1062 esbatement: eig. ontspannend spel, later vooral klucht, i.r.t. spel van sinne. Gespeeld werd Een boertige cluijt van den vloijvanger (Hummelen 1968, 1 OG 4; zie Koster 1970, 59); de ons bekende tekst werd in Leiden opgevoerd.

1063 recreatie: verpozing

1064 Hiermede bevolen: Wees hiermee bevolen; milde: overvloedige