Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1985-1986

[p. 45]

De Goudbloem en haar factor Jeronimus van der Voort ^* door Dirk Coigneau

Precies vandaag 409 jaar geleden, op 8 november 1576 dus, werd in Gent de overeenkomst ondertekend die in de geschiedenis bekend staat als de Pacificatie van Gent. De ondertekenaars waren, enerzijds, het opstandige Holland en Zeeland onder leiding van de Prins van Oranje, en, anderzijds, de meeste andere gewesten van de Nederlanden, deze laatste dan wel niet in openlijk verzet, maar toch vanuit de Staten-Generaal op eigen initiatief handelend, buiten de wil van de koning om. Met het Pacificatieakkoord wensten de Nederlandse gewesten zelf tot een onderlinge overeenstemming te komen in een conflict dat naar de mening van velen reeds al te lang deze landen en hun bewoners in last had gebracht. Eén van de eerste eisen was wel het onderhouden van wat men noemde ‘eene vaste ende onverbrekelicke vrintscap ende vrede’ om gezamenlijk de muitende Spaanse soldaten te verdrijven⁽¹⁾. Hoe dringend dit laatste was, was nog maar eens gebleken uit de gruwelijke Spaanse furie die net vier dagen vóór de ondertekening van het vergelijk hier te Antwerpen was voorgevallen. Dat het de opstellers en ondertekenaars van de Pacificatie ernst was met hun streven naar rust en verzoening, blijkt bijvoorbeeld uit het generaal pardon, een amnestie zonder restricties, dat in het eerste artikel werd afgekondigd, uit artikel 4 dat het vrije verkeer van personen en goederen waarborgde, uit artikel 5 dat de plakkaten tegen de ketters schorste en uit artikel 10 dat bepaalde dat alle ballingen naar hun woonplaats terug konden keren en in het bezit van hun ‘goede naam en faam’ en hun in beslagge-

* Lezing gehouden op vrijdag 8 november 1985 voor de v.z.w. ‘Rederijkers van Antwerpen’ op uitnodiging van de rederijkerskamer De Goudbloem. De voordracht had plaats in het Osterriethhuis te Antwerpen waar in het kader van de Herdenking 1585 tevens de tentoonstelling ‘De geschiedenis van de Goudbloem sedert de 15e eeuw’ was ingericht.

(1) Artikel 2 van de Pacificatie-tekst: zie Opstand en Pacificatie in de Lage Landen. Bijdrage tot de studie van de Pacificatie van Gent, Gent 1976, p. 354.

[p. 46]

nomen goederen zouden worden hersteld⁽²⁾. Het spreekt vanzelf dat de afkondiging van de Pacificatie goed nieuws was voor velen die om politieke en/of religieuze redenen in 1567 of later voor Alva waren gevlucht en sedertdien vanuit Engeland, Duitsland, Frankrijk of, later, Holland en Zeeland met aandacht de gebeurtenissen volgden. Na 1576 keren in ieder geval honderden emigranten naar hun vaderland en dat is voor velen in de eerste plaats hun geboortestad of -streek⁽³⁾, terug.

Zo kwam ook, een jaar na de Pacificatie, Jeronimus Vervoirt of Van der Voort naar het Zuiden weer. Niet naar zijn geboortestad Lier maar naar het toch ook weer niet ver daarvandaan gelegen Antwerpen. Misschien waren er in Antwerpen voor hem als schilder, want dat was zijn beroep, meer mogelijkheden⁽⁴⁾. Misschien heeft hij zich na al zijn wederwaardigheden ook beter in een metropool als Antwerpen thuisgevoeld dan in een kleinere stad als Lier. Van der Voort had inderdaad enkele beroerlijke en avontuurlijke jaren achter de rug. Het was begonnen in 1568: samen met Ambrosius van Molle was hij in maart van dat jaar te Lier voor de schepenbank moeten verschijnen op beschuldiging van strafbare feiten die zij in 1566, het onrustige jaar van de beeldenstorm, gepleegd zouden hebben⁽⁵⁾. Op 26 september 1566 zouden beide mannen namelijk, samen met andere hervormingsgezinden en een predikant, de schepenen gedwongen hebben, tegen het formele verbod van de gouverneur in, de stadspoorten te openen om buiten een preek te kunnen houden; op

(2) Ibid., pp. 354-356; M. Baelde en P. van Peteghem, ‘De Pacificatie van Gent (1576)’, in Opstand en Pacificatie..., pp. 26-29; J. Scheerder, ‘De werking van de Inquisitie...’, in Opstand en Pacificatie, p. 164; J. Decavele, Eenheid en Scheiding in de Nederlanden 1555-1585, Gent 1976, pp. 208-211 en G. Janssens in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, Haarlem 1979, Deel 6, p. 234.

(3) Baelde en Van Peteghem, a.art., p. 47; J. Briels, ‘De emigratie uit de zuidelijke Nederlanden omstreeks 1540-1621/30’, in Opstand en Pacificatie, p. 186, 192 en R. van Roosbroeck, Emigranten. Nederlandse vluchtelingen in Duitsland (1550-1600), Leuven, pp. 348-351.

(4) ‘Einde 1577, begin 1578’: L. van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort een Zestiendeeuwsche Liersche Rederijker’, in Tijdschrift voor Geschiedenis en Folklore VI (1943), p. 14. Van Boeckel situeert Van der Voorts geboorte ‘in de jaren 1535 à 1540’ (p. 8). Over Van Boeckels fundamentele Van der Voort-artikel: A. van Elslander in Jaarboek De Fonteine 1945, pp. 150-152. Over Van der Voort nog: Van Elslander in Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur, Weesp/Antwerpen 1984, deel 10, p. 183 of De Nederlandse en Vlaamse auteurs. Van middeleeuwen tot heden... (red. G.J. van Bork en P.J. Verkruijsse), Weesp 1985, pp. 615-616.

(5) Uitvoerig over deze zaak: Van Boeckel, ‘Een zestiendeeuwsche Liersche Rederijker, Ambrosius van Molle’, in Tijdschrift voor Geschiedenis en Folklore IV (1941), pp. 92-96 en 129-136.

[p. 47]

8 november 1566 zouden ze bovendien deel hebben genomen aan een poging om de toegang tot de stad te beletten aan door de landvoogdes naar Lier gestuurde vendels. Op de pijnbank werden hen nog andere bezwarende getuigenissen afgedwongen. Zo zouden ze bijvoorbeeld ook geholpen hebben bij de bouw van een of andere ‘hutte’, een afdak om de predikant tijdens de hagepreken tegen wind, regen en sneeuw te beschermen.

Merkwaardig is wel dat het hier om twee gevangen rederijkers gaat en nog wel de twee belangrijkste dichters van Lier op dat moment. Jeronimus van der Voort was namelijk factor van ‘Den Groeyenden Boom’, de oudste rederijkerskamer van Lier, en Ambrosius van Molle was factor van de jongere Lierse kamer, de ‘Jenettebloem’ of de ‘Ongeleerde’⁽⁶⁾. In zijn verdediging wees de advocaat dan ook onder meer op hun verdiensten als rederijker: had de kunst van beide beschuldigden, zo redeneerde hij, de stad niet ‘tot decoratie’, tot verfraaiing en verheerlijking, gediend, waren beide mannen niet vol verlangen om ook in de toekomst nog als rederijker voor hun stad nuttig te kunnen zijn en werden zij niet in heel Brabant voor hun kunst geacht⁽⁷⁾? Hoe de verdediging ook probeerde, het mocht niet baten: de strafeis bleef de doodstraf en confiscatie van goederen.

Hoe beide dichters hun treurig lot hebben afgewacht, kan men lezen in een lied dat ze samen in de gevangenis hebben geschreven en dat begint met de verzen:

Met bangicheden groot,
jn ons benaude muijte,
roepen wij inder noot:
‘O heer, helpt ons hier wte’⁽⁸⁾.

(6) Over Van Molle als rederijker (spreuk: Scientie verheft): Ibid., pp. 97-126. Verder, o.m.: A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Ledeberg Gent 1953, p. 258 en D. Coigneau, Refreinen in het zotte bij de rederijkers, Gent 1980-1982, deel I, p. 95 en II, p. 453 (DB 10).

(7) Vgl.: ‘soe sal hen nochtans believen consideratie te nemen midts dat sy ... hen gedragen hebben ende alnoch hen soude gherne begeven te dragene tot decoratie ende onderdanige dienaers vande stadt alhier die oic binnen brabant al omme over sulcx syn geacht / wyens conste sonder blamatie gesproeken nyemant en excedeert’: Van Boeckel, ‘Een zestiendeeuwsche Liersche Rederijker, Ambrosius van Molle’, pp. 134-135.

(8) Uitgegeven en besproken door Van Boeckel, ‘Een zestiendeeuwsche Liersche Rederijker, Ambrosius van Molle’, pp. 111-124 (ook uitgegeven door J.F. Willems in Oude Vlaemsche liederen ten deele met de melodieën, Gent 1848, p. 85; door J.F.J. Heremans in Nederlandsche Dichterhalle, Gent 1858, deel I, pp. 66-68 en A. Bergmann in Geschiedenis der stad Lier, Lier 1873, p. 234). Van Boeckel maakt aannemelijk dat de eerste zestien strofen door Van Molle, de zeven volgende door Van der Voort zouden zijn geschreven: a.art., pp. 115-116. Het lied is overgeleverd in het handschrift B. Boecx (Brussel, Kon. Bibl. hs. 14275): zie Zr. H. van de Wijnpersse, ‘De rederijker Bertelmeus Boecx’, in Tijdschrift voor Taal en Letteren 28 (1940), pp. 60-61 (nr. 10); H. Thys, ‘Berthelmeus Boecx en zijn Lierse gedichten’, in 't Land van Ryen 10 (1960), pp. 69-70 en ‘Het verzamelhandschrift Berthelmeus Boecx. Het auteurschap’, in 't Land van Ryen 14 (1964), pp. 75-77 (nr. 12). In het laatste artikel meent H. Thys ook lied nr. 31 (Ick arm schapken aender heyden) aan Jeronimus van der Voort toe te kunnen schrijven: enkele verzen zouden herinneren aan Van der Voorts gevangenschap en Van Molle's executie in 1568 (zie pp. 78-80). Het lied is echter ouder: de eerste strofe is al te vinden in Het ierste musyck boexken van Tielman Susato (Antwerpen 1551) en de gehele tekst in de Veelderhande Liedekens gemaeckt vvt den ouden ende nieuwen Testamenten (Oosterhout 1556): zie Philipp Wackernagel, Lieder der niederländischen Reformierten aus der Zeit der Verfolgung im 16. Jahrhundert, Frankfurt a. Main 1867 (repr. Nieuwkoop 1965), p. 103, nr. 30 (ook in het Duits vertaald: vgl. R. Wolkan, Die Lieder der Wiedertäufer. Ein Beitrag zur deutschen und niederländischen Litteratur- und Kirchengeschichte, Berlin 1903 (repr. Nieuwkoop 1965), p. 97); F.C. Wieder, De Schriftuurlijke Liedekens. De liederen der Nederlandsche Hervormden tot op het jaar 1566. Inhoudsheschrijving en Bibliographie, 's-Gravenhage 1900, p. 133; R. Lenaerts, Het Nederlands polifonies lied in de zestiende eeuw, Mechelen/Amsterdam 1933, pp. 37-38, nr. 5.

[p. 48]

Verlatenheid, vernederingen, folteringen en valse beschuldigingen waren hun deel. En dit ondanks de eer die ze de stad als rederijkers hebben bewezen: ook hier, in het lied, inderdaad herinneringen aan hun rederijkerij (strofe 6 en 7):

's Nachts als wij soecken rust,
gaet men ons tormenteren
...
Mij dunckt wij sijn bijnaes
jn een helsche taveerne
...
Wij sijn beter gewent,
camers der retorijcken,
daer wij menich present
wonnen in alle wijcken.

Lier creech lof prijs en eer
al door ons const weldadich.
Dies clagen wij te meer
dat men ons is versmadich.

Hoe men ons ook van muiterij en samenzwering beschuldigt, het is, zo menen ze, eigenlijk om Gods woord en waarheid dat we worden vervolgd, of, met de woorden van het lied (strofe 20):

Tis omdat wij den smaeck
wt dwoort hebben gesogen
en over langen tijt

[p. 49]

 

bels boeuerije wisten

 

...

 

dat sij tegen ons twisten.

- dat wij over lange tijd Bels boeverije wisten, wil zeggen dat ze sedert lange tijd het bedrog doorhadden van de afgodendienaars en daarmee bedoelen ze, in calvinistische zin, de katholieke priesters -.

In het lied hadden de dichters gebeden: ‘O heer, helpt ons hier wte’. Welnu, op 9 juli 1568 weet Van der Voort, samen met twee andere gevangenen, te ontsnappen, op klaarlichte dag nog wel⁽⁹⁾. ‘Twas Gods werck’ zal hij later in een van zijn boeken schrijven⁽¹⁰⁾. Ambrosius van Molle daarentegen had minder geluk; hij wordt op 11 augustus op de markt te Lier, samen met twee anderen, onthoofd⁽¹¹⁾. Van der Voort echter was ‘voort’⁽¹²⁾: zijn goederen werden verbeurdverklaard en hijzelf werd ‘ten eeuwigen daghen vuyt allen den landen ende heerlicheyden van zynder Majesteyt’ verbannen⁽¹³⁾. Waarschijnlijk is hij naar Duitsland gevlucht, maar al in oktober 1568 dient hij als ‘soldaat van Oranje’ in de troepen waarmee de Prins bij Stockum de Maas overstak en Alva verrastte⁽¹⁴⁾. Toch werd deze inval een mislukking en Van der Voort raakt met Oranje's onbetaalde en tuchteloze troepen in Frankrijk verzeild. Ook bij de tweede tocht van Oranje, in 1572, was Van der Voort betrokken, meer bepaald in het leger

(9) Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, p. 11.

(10) In de laatste strofe van zijn Benauden Christen, voor het eerst uitgegeven bij Andries Verschout te Leiden in 1577 (Bibliotheca Belgica... par F. vander Haeghen, 2de uitg. o.l.v.M.T. Lenger, deel V, p. 747: V 39). Ik maakte gebruik van Een schoon profijtelik Boeck / ghenaemt den benauden / veriaechden / vervolchden / Christen..., in 1612 uitgegeven te Haarlem ‘Voor Daniel Keyser’ (Universiteitsbibl. Gent, Res. 1026²; Bibl. Belg. V, p. 747: V 40). Zie aldaar op fol. E 8v: ‘Wt hare banden / tooch my die Heer ghenadich / Alsmen vijftien hondert achtensestich dicteerde / Julij neghen / twas Gods werck ghestadich / Dat ic tdaechs wt mijn cot / deur de wakers passeerde / VVaer god een aenslach drijft, noyt yet en faelgeerde’.

(11) Van Boeckel, ‘Een zestiendeeuwsche Liersche rederijker...’, p. 96.

(12) Naar het grappige versje ‘Van Molle is mollen, Van der Voort is voort’: Thys, ‘Het verzamelhandschrift Berthelmeus Boecx...’, p. 79 (noot 33).

(13) Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, p. 12.

(14) Ibid., p. 12. Zoals bekend vormt Oranje's Maastocht de historische achtergrond van het Wilhelmus. Asselbergs voegt Van der Voort dan ook toe ‘aan de lijst van candidaten voor het auteurschap van het Wilhelmus’: W.J.M.A. Asselbergs (A. van Duinkerken), Het Wilhelmus, een lezing (met een voorwoord door Drs. M. Kohnstamm), Amsterdam (1948), pp. 49-52. Door Ad den Besten wordt deze suggestie niet serieus genomen: Wilhelmus van Nassouwe. Het gedicht en zijn dichter, Leiden 1983, p. 5, noot 10 (‘Asselbergs kwam met de naam van een nóg onmogelijker rederijker, Jeronimus Van der Voort uit Lier, aandragen’).

[p. 50]

dat Bergen in Henegouwen wilde ontzetten. Ook hier echter moest men na de capitulatie van Bergen op 21 september de aftocht blazen. Van der Voort volgde Oranje dan naar Holland waar hij zal blijven tot na de Pacificatie⁽¹⁵⁾, steeds, zoals hij zelf in een later werk zegt, ‘als een goet soldaet’ ‘in dienst’. ‘Daer na heeft hy zijn ampt als Schilder weer gaen exerceren’, zo lezen we nog⁽¹⁶⁾ en komt hij, zoals we weten, naar Antwerpen - misschien ook hier in het veilige spoor van Oranje die op 18 september 1577 voor het eerst weer naar de Scheldestad komt⁽¹⁷⁾ -. Op 2 januari 1579 wordt Van der Voort hier in het poortersboek ingeschreven als ‘Jeronimus Vervoert schildere franchoiss. geboren van Lier’ en op 24 december 1580 koopt hij een huis op de Rozier, ‘Den Scilt van Liere’ genaamd⁽¹⁸⁾. Hij wordt er, en dat interesseert ons hier wel het meest, ook factor van de rederijkerskamer ‘De Goudbloem’, een kamer die zich op sociaal vlak als de meest aristocratische van de drie belangrijke Antwerpse kamers - de twee andere zijn ‘De Violieren’ en ‘De Olijftack’ - zou hebben onderscheiden⁽¹⁹⁾. Afgaand op hun beider devies of kenspreuk zou men kunnen zeggen dat de Goudbloem en Van der Voort als het ware voorbestemd waren om elkaars wegen te kruisen: het devies van de Goudbloem was - en is - immers ‘Groeyende in deuchden’⁽²⁰⁾, dat van Van der Voort ‘In deuchden voort’⁽²¹⁾, wat ge-

(15) Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 12-14. ‘Ter tijt toe / als wel een Jaer na de Pacificatie’, heb ik me bij ‘de Hoochgheboren Orangische Prince’ ‘geuoecht in alle Tochten / voor Maestricht / in Vrancrijck / voor Berghen Henegou / oock so in Hollant’, zo vat Van der Voort zijn militaire carrière zelf in de opdracht van Het Heerlick Bewijs van des Menschen ellende (zie hierna noot 63) samen.

(16) In de opdracht (‘Den Autheur tot de Ouerheyt’) van Het leven en steruen ben ick genaemt..., fol. A lv. Ik maakte gebruik van de Rotterdamse editie van 1597: zie hierna noot 79.

(17) F.H. Mertens en K.L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen sedert de stichting der stad tot onze tijden, Antwerpen 1846 (repr. 1976), Vyfde Deel, pp. 65-66.

(18) Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 8 en 14. ‘Den Rosier’ behoorde tot de St. Jorisparochie (derde wijk): Flor. Prims en Mich. Verbeeck, Antwerpsch Straatnamenboek, Antwerpen 1938², p. 274.

(19) F. Puts, ‘Geschiedenis van de Antwerpse rederijkerskamer De Goudbloem’, in Jaarboek De Fonteine XXIII-XXIV (1973-74), p. 32; A. Keersmaekers, ‘De rederijkerskamers te Antwerpen: kanttekeningen in verband met ontstaan, samenstelling en ondergang’, in Varia Historica Brabantica VI-VII (1978), p. 177 en M. Vinck-Van Caekenberghe, ‘Het leven van Cornelis van Ghistele, rederijker en humanist (1510/11-1573)’, in Jaarboek De Fonteine XXXIII (1982-83), p. 76.

(20) Zie A. van Elslander, ‘Lijst van Nederlandse rederijkerskamers uit de XVe en XVIe eeuw’, in Jaarboek De Fonteine XVIII (1968), p. 33 of Rederijkersstudiën V, Uit het Seminarie voor Nederlandse Literatuurstudie van de Rijksuniversiteit te Gent XII (1969), p. 25.

(21) Op grond van deze spreuk kan aan Van der Voort een rederijkersspel worden toegeschreven waarin de bijbelse geschiedenis van Jozef (de dromer) gedramatiseerd is. Dit spel, overgeleverd in een 17de-eeuws handschrift uit het archief van ‘De Fiolieren’ van 's Gravenpolder, heeft als tiende laatste vers: ‘En volcht hem naer in deuchden voort’: zie ‘Joseph, een historiaalspel van Jeronimus van der Voort (?). Een tekstuitgave, ingeleid en van aantekeningen voorzien door’ G.R.W. Dibbets en W.M.H. Hummelen, in Jaarboek De Fonleine XXIII-XXIV (1973-74), p. 161, v. 2227. Vanwege de scherpe kritiek op graanprijs-opdrijvers en uitspraken over de honger die aan de winter van 1565-66 doen denken, zijn Dibbets en Hummelen geneigd het ontstaan van het spel in Van der Voorts Lierse tijd en niet in zijn Antwerpse periode te situeren (zie pp. 46-47). Dit wordt mijns inziens bevestigd door het gemak waarmee in dit spel Jozefs gevangenisleven wordt ‘overgeslagen’ (vgl. spel tussen v. 619 en 682, pp. 106-109) en Sijmeons gevangenisleed slechts in enkele algemene bewoordingen wordt samengevat (vgl. v. 1484, 1488-1494 en 1505-1506: pp. 136-137), een probleemloze soberheid die men zich na Van der Voorts persoonlijke ervaringen in 1568 nog moeilijk voor kan stellen.

[p. 51]

makkelijk te contamineren zou zijn tot ‘Groeyende in deuchden voort’. Maar goed, Van der Voort vond als rederijker dus onderdak bij de Goudbloem, voor hem waarschijnlijk ook een welkome bijverdienste, want bij de Goudbloem kon de factor, naast afzonderlijke betalingen voor bijzondere prestaties, contractueel ook van een vast jaargeld - een ‘gagie’ - genieten⁽²²⁾. In de opdracht van zijn later leerdicht Het leuen en steruen ben ick genaemt waaruit we al een paar keer citeerden, lezen we dan ook dat hij na zijn soldatendienst niet alleen ‘zijn ampt als Schilder’ weer is ‘gaen exerceren’, maar dat hij hem ‘daer beneffens... oock’ heeft ‘laten gagieren / In Antwerpen, van der Rhetorijcker Camer reyn / Dienende als Fakteur t' Goutbloemken na begheeren’⁽²³⁾.

In de geschiedenis van de Goudbloem is de periode tussen 1566 en 1577 wel een heel stille tijd⁽²⁴⁾. Niets is me over literaire activiteiten van de kamer in deze periode bekend. Zeker, de tijden waren niet gunstig voor de rederijkerij in het algemeen, maar juist dan mocht men toch verwachten dat elke gelegenheid om zich retoricaal te uiten te baat zou worden genomen. Zo'n gelegenheid deed zich namelijk voor in 1574 toen hier te Antwerpen ten voordele van de bouw en het herstel van de St. Jacobskerk een loterij werd georganiseerd. Daar werden ook de rederijkers bij ingeschakeld: er werd namelijk een achttal vragen gesteld waarop in rijm een antwoord moest worden gegeven, antwoorden die dan in verschillende bundeltjes werden bijeengebracht en in

(22) Vgl. F. Donnet, ‘Un manuscrit de la chambre de rhétorique anversoise “De Goudtboemen”’ in De Gulden Passer II (1924), p. 13; Puts, a.art., p. 11 en Vinck-Van Caekenberghe, a.art., pp. 78-79.

(23) Het leuen en steruen..., fol. A Iv. Ook Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, p. 15.

(24) Puts, a.art., p. 19 en Vinck-Van Caekenberghe, a.art., p. 76, 82.

[p. 52]

de loop van 1574 en 1575 werden gedrukt⁽²⁵⁾. Het titelblad diende daarbij als loterijbriefje: er waren duizend gulden en zilveren koppen en schalen mee te winnen. Bij de gestelde vragen was er voor elk wat wils - de bedoeling was immers zoveel mogelijk bundeltjes en dus zoveel mogelijk verschillende teksten bijeen te krijgen -. Zo had de eerste vraag - ‘Hoe noodich en profijtelyck de kercke is’ - concreet met het doel van de loterij te maken, maar met de tweede vraag, veel ruimer en algemener, namelijk ‘Wat ons hier alder noottelycxste is’, kon men zeer verschillende kanten uit. De meeste respons kregen echter twee vragen over huwelijks- en opvoedingsproblemen, namelijk ‘Hoe schadelick en deuchdelick d' exempel der ouders haren kinderen is’ en ‘Waer deur d' oprechte liefde int houwelyck groeyt’. Welnu, er kwamen op de verschillende vragen tal van antwoorden binnen, van Vlaamse zowel als van Brabantse rederijkers, waaronder ook hervormingsgezinden, antwoorden ook van de Antwerpse Olijftack en de Violieren, maar van de Goudbloem geen spoor⁽²⁶⁾. Waren er toch principiële bezwaren of ontbrak het de kamer gewoon aan een geschikte dichter op dat moment? Dit laatste is zeker niet onwaarschijnlijk: een jaar eerder, in 1573 (na 24 juni), was de toenmalige factor van de Goudbloem, Cornelis van Ghistele, overleden⁽²⁷⁾ en er is ons uit de geschiedenis van de kamer geen factor tussen Van Ghistele en Van der Voort bekend⁽²⁸⁾. Pas in december 1577 laat de Goudbloem ons weer iets op literair gebied van zich horen: toen werd namelijk, waarschijnlijk op initiatief van de Goudbloem zelf, ter gelegenheid van de begrafenis op 16 december van Niklaes Rockox, burgemeester van Antwerpen en hoofdman van de Goudbloem, door elk van de drie Antwerpse kamers een kort memoriegedicht geschreven⁽²⁹⁾. December 1577:

(25) Bij Gielis vanden Rade als Diuersche Refereynen ende Liedekens of Deuchdelijcke Solulien... Over deze bundeltjes vooral: F. Kossmann, ‘Rederijkersgedichten voor de loterij der Sint Jacobskerk te Antwerpen 1574’, in De Gulden Passer IV (1926), pp. 1-18; Van Elslander, Het refrein in de Nederlanden..., pp. 33-34 en 220-221 en Coigneau, Refreinen in het zotte..., deel I, pp. 157-160.

(26) Zeer waarschijnlijk zijn niet alle bijdragen overgeleverd, maar het blijft toch merkwaardig dat van de 114 teksten die wél bekend zijn géén aan de Goudbloem kan worden toegeschreven: vgl. Kossmann, a.art., pp. 10-15.

(27) M. Vinck-Van Caekenberghe vermoedt dat Van Ghistele tot aan zijn dood factor is gebleven: a.art., p. 84.

(28) Donnet, a.art., pp. 10-11 en Puts, a.art., pp. 16-19.

(29) Niklaas Rockox overleed op 9 december 1577 (Mertens en Torfs, a.w., p. 60 en H. van Cuyck, ‘Nikolaas Rockox de Jongere, burgemeester van Antwerpen in de XVIIde eeuw’, in Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique XXXVII 3e Série, Tome VII (1881), pp. 346-347); zijn uitvaart had plaats op 16 december (niet 19 december: Puts, a.art., p. 19). De drie gedichten worden door Van Even en Puts ten onrechte ‘rouwklachten’ genoemd (E. van Even, ‘Rouwklagten der drie rederykkamers van Antwerpen by den dood van den burgemeester Nicolaes Rockox, A^o 1577’, in Mengelingen voor de Geschiedenis van Braband, Antwerpen 1871, pp. 33-36 en Puts, a.art., p. 19); het gaat om ‘memorie’-gedichten waarin, zonder geweeklaag, de betekenis en de faam van de overledene worden herdacht. Dat de Goudbloem het initiatief tot deze herdenking nam, lijkt waarschijnlijk omdat Rockox hoofdman van deze kamer was en het gedicht van de Goudbloem als enige ook zelf aan het initiatief refereert, met name in de verzen 2 en 3: ‘Soo comen wy Dry Bloemkens Elck volheerdich is, Elclyck hem een Memorie doen als Poeten’ (Van Even, p. 35).

[p. 53]

in principe zou Van der Voort bij deze herdenking van een man die net als hij in de jaren zestig was moeten vluchten, al betrokken geweest kunnen zijn⁽³⁰⁾. Het laatste vers van het gedicht van de Goudbloem - ‘Nut ist dat elck in syn leven het sterven leere’⁽³¹⁾ - doet ons in ieder geval denken aan Van der Voorts latere werk Het leuen en steruen ben ick genaemt, een gedicht waarin ook steeds weer de woorden ‘leven’ en ‘sterven’ als omwisselbare en elkaar insluitende termen naast elkaar worden geplaatst⁽³²⁾.

(30) Ongewild suggereert Van Boeckel door een ietwat ongelukkige schikking van gegevens op p. 15 van zijn Van der Voort-artikel dat Van der Voort ‘vanaf 1580’ factor van de Goudbloem zou zijn geworden. Bij Puts (a.art., p. 20) wordt dit als een feit gepresenteerd. Ten onrechte: het jaar ‘1580’ heeft alléén betrekking op de koop van Van der Voorts huis ‘Den Scilt van Liere’ (Van Boeckel, p. 14); voor een precieze datering van het begin van Van der Voorts factorschap bij de Goudbloem is daarentegen geen concreet gegeven voorhanden. L. Roose vermeldt in dit verband het jaar 1579: zie ‘De Letterkunde’ in Antwerpen in de XVIde eeuw, Antwerpen 1975, p. 337 (meer over Van der Voort aldaar op p. 344).

(31) Het gedichtje telt twaalf verzen (dat van de Olijftack en de Violieren resp. tien en zestien verzen) die samen het acrostichon ‘Onsen Hootman’ vormen; het is ondertekend met ‘G.J.D.G.’, dit is ‘Groeyende Jn Deuchden Goutbloeme’ en luidt, naar de editie van Van Even (p. 35) in zijn geheel als volgt: ‘Om dat de Duecht alder Eeren weerdich is / Noch meer is dan Tvat daer wy haer Cracht deur weten, / Soo comen wy Dry Bloemkens Elck volheerdich is, / Elclyck hem een Memorie doen als Poeten; / Niet haest en wort syn Liefde van ons vergheten, / Hoe wel d' lichaem nu maer en is eenen aerdschen schyn, / Overdenkt wat Geest dat het heeft beseten, / Och ghy bevint dat Discoort hem was een groote pyn / “Theeft synen Tyt vercort subyt deur 's doots fenyn. / Maer synen Roep was soo versien vanden Heere. / Altyt waeckt en bidt dan” die noch in d'wesen syn / Nut ist dat elck in syn leven het sterven leere’.

(32) Vgl. op het titelblad: ‘Het leuen en steruen ben ick genaemt / Want wy moeten al steruen om namaels te leuen’ en ‘Wel leuen doet wel steruen’. Verder: ‘Wat is dleuen... anders dan een steruen? / En het steruen / een begin van een ander leuen’ (fol. A 2v), ‘... En leeren steruen / hier in dit aertsche dal / om also een ander leuen aen te vaten’ (fol. A 3v), ‘Siende dat het leuen een steruen is...’ (fol. A 4r), ‘Coemt laet ons een bewijs van dit leuen maken / Dwelck nutter een steruen heet dan een leuen’ (fol. A 4v), ‘... al leuende hy sterft’ en ‘So dat elcx leuen mach worden ghenoemt tallen tijden / Een verdrietich steruen’ (fol. A 6r), ‘Daerom is d'leuen, onghebleuen een eenich steruen’ (fol. A 7r), ‘Hy en leeft niet / die niet en weet wat hy leeft / En het steruen tot een ander leuen niet en bekent’ (fol. A 7v), ‘Die moet eerst van hem seluen scheyden om verweruen / Een nieu leuen / en tot steruen hem bereyden’ (fol. B 4r), ‘na d'ellendich leuen, een ellendich steruen’ (fol. B 5v), ‘Want ons leuen moeten wy al steruende wt vueren’, ‘Want leuen en steruen is in hem alleen conqueste’, ‘ ... Dat wy duerende dit leuen altijt wat hebben te steruen’ en ‘ ... die langhe leeft, die sterft seer langhe’ (fol. B 7v), ‘Leert lieuer wel steruen (l. leuen?) / om wel te steruen hier’ (fol. C 1r), ‘Die dleuen en steruen ghelijck gilt int aertsche dal’ (fol. D 3r), enz... Vgl. ook in Het Heerlick Bewijs (zie hierna noot 63): ‘Die verschricklick leuen, verschricklick steruen’ (fol. E 7v) en reeds in zijn Brussels ‘Liedeken’ uit 1562 (zie hierna noot 34): ‘Sterft hier v seluen / en den Heere leeft’ (fol. 114r).

[p. 54]

Hoe dan ook, het is, denk ik, niet onredelijk te veronderstellen dat Van der Voort als ‘nieuwe factor’ voor de Goudbloem een welkome gast is geweest. Zijn reformatorische gezindheid zal wel geen bezwaar zijn geweest⁽³³⁾. Van der Voort was verder als dichter ook geen onbekende. In dé twee grote, belangrijke edities van de produkten van zuidnederlandse rederijkerswedstrijden uit de vroege jaren zestig, de jaren vóór de troebelen dus, konden de leden van de Goudbloem, naast de bijdragen van hun eigen en van andere kamers, ook nog steeds die van Van der Voort voor de Groeyende Boom van Lier aantreffen. Deze bijdragen waren alleen ondertekend met ‘In deuchden voort’, maar het voordeel van dit devies is wel dat men er ook gemakkelijk de naam van de auteur in herkent en mee onthoudt. De bedoelde werken zijn de toen aan iedere rederijker wel bekende edities van de Spelen van sinne van het Antwerpse landjuweel van 1561 - de uitgave zelf is van 1562 - en van de Refereynen ende Liedekens in 1562 ‘ghelesen ende ghesonghen op de Corenbloeme Camere’ in Brussel, verschenen in 1563⁽³⁴⁾. Tijdens het memorabele landjuweel

(33) Vgl. Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, p. 15. Voor reformatorische tendenzen in de Goudbloem, zie Puts, a.art., pp. 17-18 en 34 en Vinck-Van Caekenberghe, a.art., pp. 76-78 en 80-81.

(34) Men zie: 1. de Spelen van sinne // vol scoone moralisacien wtleggingen ende bediedenissen op alle loeflijcke consten..., Antwerpen, Willem Siluius, 1562 (Bibl. Belg. V, pp. 191-195, S 224; W.M.H. Hummelen, Repertorium van het rederijkersdrama 1500 - ca. 1620, Assen 1968, p. 168 e.v., meer bepaald voor Van der Voort: pp. 175-176, 3 C 30 - 3 C 32) - Van der Voorts bijdragen (Spelen, fol. 3 M 2r-3 R 2r: Presentatie, Punt, Spel, Prologhe, Factie en Factielied) werden bij wijze van licentiaatsverhandeling uitgegeven door Jan van der Cruyssen, Rijksuniversiteit Gent, 1979-; 2. de Refereynen ende Liedekens van diuersche Rhetoricienen wt Brabant / Vlaenderen / Hollant / ende Zeelant... Brussel, Michiel van Hamont, 1563 (Bibl. Belg. IV, pp. 874-876, R 34). De bijdragen van Van der Voort zijn te vinden onder nr. XLIX op fol. 112r-114v; het refrein moest een antwoord geven op de vraag ‘Wat dat de Landen can houden in rusten’; het antwoord van Van der Voort op de stok ‘Godts vreesende Wet voor elck ghegheuen // hier’, valt tussen de 64 andere bijdragen op door zijn bijzondere aandacht voor de betekenis van Gods ‘Wet’ en het wel zeer nadrukkelijk (alleszins on-luthers) gebruik van deze term (vgl. C. de Baere, ‘De Brusselse Refereynen en Liedekens van 1562’, in Verslagen en Meded. Kon. Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1948, pp. 128-141). In 1975 werden de Refereynen ende Liedekens bij wijze van licentiaatsverhandeling door acht studenten aan de Rijksuniversiteit Gent uitgegeven (de nummers 43-50 meer bepaald door Eliane Derde): zie E. de Freyne - De Moor en A. Frits-Gelaude, ‘Lijst van verhandelingen op het gebied van de rederijkersstudie...’, in Opstellen voor A. van Elslander. Jaarboek De Fonteine XXXII (1980-81. Deel II), pp. 16-18. Over de Lierse bijdragen tot de twee feesten - ook die van Van Molle voor de Jenettebloem -, zie: Van Boeckel, ‘Letterkundig leven te Lier in de 15e-16e-eeuw: II. De Liersche Rederijkers op de Landjuwelen’, in Lier Vroeger en Nu 3 (1929), pp. 180-220.

[p. 55]

van 1561 had Van der Voort trouwens samen met Cornelis van Ghistele en dertien anderen in de jury gezeten die op 25 augustus moest beslissen welke kamer de hoofdprijs van zeven zilveren schalen voor het beste esbattement zou krijgen. Uit het verslag van de stemming blijkt dat de beide factors het, samen met Jan Gherartss uit Bergen op Zoom, direct met elkaar eens waren dat de kamer van 's Hertogenbosch de eerste prijs verdiende. Na een tweede stembeurt is het ook inderdaad deze kamer die de zeven schalen wint⁽³⁵⁾. De Groeyende Boom heeft geen prijs voor het esbattement behaald, maar haar prestaties zijn op het landjuweel toch niet onopgemerkt gebleven: zij ontving er de eerste prijs voor de mooiste intrede van de kleinere steden, de eerste prijs voor de kerkgang, de tweede prijs voor de beste acteur en de tweede prijs ook voor het beste spel van zinne⁽³⁶⁾, prijzen dus die zowel het regisseurstalent als de literaire kwaliteiten van de factor eer aandoen.

Het is bekend dat het spel van zinne in Antwerpen een antwoord moest geven op de vraag ‘Dwelck den mensche aldermeest tot Consten verwect’, wat de mens dus het meest tot kunsten aanzet, waarbij met ‘kunsten’ ook en in de eerste plaats aan wetenschap werd gedacht, aan de zogenaamde ‘artes liberales’⁽³⁷⁾. We vinden in de veertien antwoorden natuurlijk verschillende oplossingen voor het gestelde probleem. Sommige auteurs zagen als belangrijkste prikkel tot kunstvaardigheid ‘Gods geest’, anderen het ‘menselijk verstand’, nog anderen legden nadruk op ‘liefde’, nut of loon of op het verlangen naar kennis en waarheid⁽³⁸⁾, maar

(35) E. van Autenboer, Het Brabants Landjuweel der Rederijkers (1515-1561), Middelburg 1981 (Leuvense studiën en tekstuitgaven, Nieuwe Reeks 2), pp. 70, 72, 76, 96, 99-100.

(36) Van Autenboer, a.w., pp. 64, 67-68; p. 71; pp. 79 en 104 - de eerste prijzen voor de ‘personagien’ en het spel van zinne gingen resp. naar de Mechelse Lisbloem en de Leuvense Roose. Het spel van Van der Voort werd op 25 maart 1563 nog eens opgevoerd in Lier: Van Autenboer, a.w., p. 80.

(37) L. Roose, ‘Dwelck den mensche aldermeest tot consten verwect. De poëtica der Brabantse rederijkers in 1561’, in Hulde-album Prof. Dr. J.F. Vanderheyden, s.d., pp. 93, 94-99.

(38) G. Jo Steenbergen, Het landjuweel van de rederijkers, Leuven (1950), pp. 177-179; H.E. Enno van Gelder, Erasmus, schilders en rederijkers. De religieuze crisis der 16e eeuw weerspiegeld in toneel- en schilderkunst, Groningen 1959, pp. 78-82 en Roose, a.art., pp. 106-107.

[p. 56]

het zal de aandachtige lezers en leden van de Goudbloem wel niet zijn ontgaan dat het spel van Leuven dat de eerste prijs won, en het spel van Van der Voort, de tweede prijs-winnaar, ongeveer hetzelfde antwoord als hun eigen kamer hebben gegeven, namelijk het streven naar roem, faam, lof en eer, een antwoord waarin een nieuwe mentaliteit blijkt door te breken, de mentaliteit van de renaissance-mens met zijn verlangen naar een onsterfelijke naam. Wat in het licht van Van der Voorts latere ontwikkeling opvalt, is inderdaad het geheel positief-humanistische, nog volkomen onreformatorische karakter van zijn bijdragen⁽³⁹⁾. Er wordt hier aan de mens en het menselijk kunnen ongeremd veel kracht toegeschreven. In zijn spel van zinne heeft Van der Voort wel het hoogst gegrepen: wat de mens het meest tot kunst drijft, is volgens hem ‘Hope naer glorie’, de hoop op aardse én vooral hemelse, onsterfelijke glorie. Deze glorie, ook de hemelse dus, is volgens dit spel door studie en de beoefening van de kunsten, die Van der Voort dan ook hemelse kunsten noemt⁽⁴⁰⁾, te verwerven. Vooral de filosofie leidt tot de zuivere kennis van God⁽⁴¹⁾. Het hoogtepunt van het spel is dan ook het moment waarop de mens door bemiddeling van het personage ‘Conste’ tot de aanschouwing van de ‘onsterfelijkheid’ zelf wordt geleid, de aanschouwing m.a.w. van God, hier in een ‘toog’ gepresenteerd in de vorm van de Hebreeuwse godsnaam, ‘inde wolcken’ omringd door Cherubijnen⁽⁴²⁾. Niet genade dóór en geloof in Christus dus, maar natuurlijke aanleg, studie en kennis en de beoefening van kunsten openen hier de weg naar de hemelse glorie⁽⁴³⁾. Verder

(39) Vgl. J.J. Mak, ‘Vroeg-calvinistisch toneel in Nederland’, in Uyt Ionsten Versaemt, Zwolle 1957, p. 158.

(40) Zie Spelen van sinne, fol. 3 O 3r - 3 O 3v, 3 O 4v, 3 P 2r - 3 P 2v (vgl. 3 O 3r: ‘Want alle consten van bouen ghedaelt / Worden naer tsmenschen doot weer op ghehaelt / In glorien onsterflyck’); als hemelse kunsten worden hier de ‘vrije’ kunsten, waartoe ook de schilderkunst gerekend wordt, beschouwd; daartegenover staan de ‘ciuile consten’ die ‘al verganckelyck’ zijn (fol. 3 O 3v).

(41) Vgl. Spelen van sinne, fol. 3 O 2r, 3 O 4r, 3 P 1r, 3 P 2v, 3 P 3r - 3 P 3v (‘Conste’ noemt zichzelf ook een ‘spieghel daerment al in kent’).

(42) Spelen van sinne, fol. 3 P 3r.

(43) In het optreden van, achtereenvolgens, ‘Treck der natueren’ (fol. 3 N 2r e.v.), de studerende mens en ‘Neerstich vseren’ (fol. 3 O 2r) zijn wel de aristotelische begrippen ‘natura’, ‘ars - doctrina’ en ‘exercitatio’, de drie hoofdvoorwaarden voor de goede kunstenaar, te herkennen: vgl. M. Vinck-Van Caekenberghe, Een onderzoek naar het leven, het werk en de literaire opvattingen van Cornelis van Ghistele (1510/11-1573), rederijker en humanist. Onuitgegeven doctorsproefschrift Rijksuniv. Gent 1981-82, deel II, pp. 424-425; Karel van Mander, Den grondt der edel vry schilder-const uitgegeven en van vertaling en commentaar voor-zien door H. Miedema, Utrecht 1973, deel II, p. 315.

[p. 57]

vinden we zowel in het spel voor het landjuweel als in het refrein voor het Brusselse feest de opvatting uitgesproken dat de mens, ik citeer het refrein, ‘hier eenen wille vrij // tot Goet en Quaet’ gegeven is⁽⁴⁴⁾. Het is wel voldoende bekend hoe juist de reformatie zich fel tegen de opvatting verzette dat de mens zich vóór God op een neutraal punt terug zou kunnen trekken en vandaaruit vrij tussen goed en kwaad zou kunnen kiezen. Neen, volgens de reformatie - men vindt dit o.m. bij Luther, Zwingli en Calvijn - is de mens schuldig voor God en is de menselijke wil in de slavernij van de zonde gekluisterd⁽⁴⁵⁾. Van deze slavernij kan men slechts door Christus worden bevrijd, maar ook deze bevrijding is geheel het werk van Góds genade en niet van menselijke verdiensten of een menselijke vrije wil.

Na zijn bekering, na de smaak uit het Woord te hebben ‘gezogen’, zoals Van der Voort het in het gevangenislied formuleerde, klinken in zijn werk dan ook heel andere geluiden op, met name in een geschrift dat in 1577 te Leiden het licht zag met als titel Een schoon profijtelick Boeck / ghenaemt den benauden / veriaechden / veruolchden Christen / wt den ouden ende nieuwen Testamente / in een maniere van een tsamensprekinghe gemaect in Rethorijcke⁽⁴⁶⁾. Het is dus een werk geschreven in zijn Hollandse tijd en nog net of althans niet lang vóór zijn komst naar Antwerpen uitgegeven. In een woord vooraf speciaal tot de rederijkers gericht, maakt hij al direct een onderscheid tussen vroeger en nu: vroeger, sommigen herinneren zich dat wellicht nog, zo schrijft hij, zocht en vond ik lof en eer bij de mensen door op twee ‘syden’, nl. op ‘Gods woort en boerde’ te ‘hincken’⁽⁴⁷⁾; nu wil hij met zijn

(44) Refereynen ende Liedekens, fol. 112r: ‘God wiens wonder wercken zijn om gronden niet / Heeft gegheuen elck mensch hier eenen wille vrij / Tot Goet en Quaet’; Spelen van sinne, fol. 3 O 2r: ‘De mensche op wien God door liefde blies / Synen gheest wonderlyck met diueersche gauen / Oock vryen wille naer der natueren verkies’; zie ook Van Gelder, a.w., p. 86.

(45) O.a.: G.C. Berkouwer, De Voorzienigheid Gods, Kampen 19752, pp. 169-189; H. Geurs, Te bevrijden Vrijheid. Een dogmenhistorische beschouwing over het vrijheidsbegrip bij Augustinus, Bernard van Clairvaux en Luther, Assen/Amsterdam (Van Gorcum's Theologische Bibliotheek, nr. LI), p. 91 e.v.

(46) Zie noot 10.

(47) Vgl. editie 1612, fol. A 3r (Tot den Rethoricien): ‘Ick en wil niet dat menschen my prijsende mellen / Ghelijck ick eertijts socht / tmach v lieden gedincken / Doen ick Gods woort en boerde cost tsamen vertellen / Doen creech ick lof / silveren schalen om drincken / Doen quamen stoopen / potten / mijn tresoor doen blincken / Niet dat ict tot lof segge / want ict my schame / Doen cost ick aen bey die syden hincken / Gelijcker daer meer doet / ick kense by name / Maer gheen leelijcker cleet dan een quade fame’.

[p. 58]

gaven en zijn pen alleen nog stichten in dienst van Gods eer en Gods Woord in het besef dat, ik citeer, ‘tsmenschen vernuft’ ijdel is en ‘Gods woort’ sterk⁽⁴⁸⁾. Het eigenlijke gedicht bestaat uit twee delen: in het eerste, bestaande uit vijftien strofen van veertien regels elk, klaagt de benauwde, vervolgde gelovige over zijn treurig lot: in al zijn ellende - bespot, vernederd, vervolgd en verbannen, ‘dolende langs velden en straten’, door familie, vrienden en al wie hem lief zijn, verlaten -, vraagt hij zich, net als Job, af waarom hij eigenlijk het levenslicht aanschouwde en of hij niet beter in de moederschoot was gestorven. Het meest kwelt hem daarbij nog de vraag waarom het hém in de wereld zo slecht en de goddelozen en godslasteraars zo goed moet gaan (fol. A4r - A4v). In een tweede, veel uitgebreider gedeelte - het telt niet minder dan 115 strofen van 14 regels - geeft een instantie - een personage kan men het eigenlijk niet noemen -, ‘der Schriftueren troost’ genaamd, antwoord op de kwellende vragen van de benauwde Christen. ‘Tis dwaeslic gesproken’, het zijn ‘onnutte reden’, zo meent ‘der Schriftueren troost’, te denken dat men beter niet geboren was. Wat God geordineerd heeft, moet nu eenmaal gebeuren, ook het lijden dat Hij voor de zijnen heeft bestemd (fol. A8v). Men moet zichzelf niet met eigen gedachten treurig maken (fol. B7r), maar zich in geloof en vertrouwen geheel op Gods ondoorgrondelijke maar rechtvaardige wil en predestinatie verlaten (fol. A8v, B4v, B5r, D7v). Daarbij moet men altijd Christus voor ogen houden en zich als een moedig en dankbaar soldaat in leven, lijden én sterven in zijn genadedienst laten gebruiken. ‘Want die met Christo sterft, sal met Christo verrijsen’, is het besluit (fol. E7v). Daarom ook heeft ‘der Schriftueren troost’ wél in kunnen stemmen met de mening van de benauwde Christen dat de sterfdag, ‘den dach des doots’, veel nuttiger is dan de geboortedag (fol. D2r)⁽⁴⁹⁾.

Vermelden we tenslotte nog dat men Van der Voorts naam ook voluit kon tegenkomen onder een lied in het Geuzenliedboek. Dit vlot geschreven lied schetst in felle anti-clericale bewoordingen het bedrog van ‘Paus’, ‘papen’ en ‘Alva’, de opstand en

(48) Fol. A 3r: ‘Wel hem die zijn ghave tot stichtinghe vseert’; fol. E 8r-E 8v (‘Generalen Oorlof’ en ‘Tot de verachters der Const’).

(49) Naar Prediker 7:1 (de dag des doods is beter dan de dag van iemands geboorte).

[p. 59]

het verzet onder leiding van Willem van Oranje en de verovering van Holland en Zeeland, waarbij de auteur zich ook triomfantelijk over de verdrijving en executie van geestelijken door wraakzuchtige geuzenleiders verheugt⁽⁵⁰⁾. Het ontstaan van het lied moet gesitueerd worden tegen het eind van 1572 toen Van der Voort met Oranje in het vers veroverde Holland aankwam. Het oudste ons overgeleverde Geuzenliedboek dateert van 1581, maar Van der Voorts gedicht zou ook al in de vroegste, vanaf 1574 verschenen, maar nu verloren edities te vinden zijn geweest⁽⁵¹⁾.

Maar het wordt tijd om te bezien wat Van der Voort in zijn Antwerpse tijd heeft uitgericht. Er kunnen hier drie prestaties worden gememoreerd⁽⁵²⁾. Als eerste is daar zijn bijdrage voor de Goudbloem aan een refreinfeest dat op 4 september 1581 in Brussel door de Corenbloem (‘Jeucht sticht vreught’) werd georganiseerd. De opdracht was een refrein te schrijven op de vraag ‘Wat die misse is en hoe veelderhande’. Er kwamen op deze vraag zestien antwoorden binnen: één daarvan is ondertekend met ‘In deuchden voort, Goubloeme. Par Anvers’, een refrein van Van der Voort dus, waarmee hij trouwens de derde prijs, een beker of kan van een halve pint, heeft gewonnen. Alle antwoorden - ze werden door Jan van Brecht in Brussel uitgegeven⁽⁵³⁾ - zijn

(50) ‘Een Liedeken van den gantschen handel der Nederlanden, ende vanden val Babylons’: Het Geuzenliedboek naar de oude drukken, uit de nalatenschap van Dr. E.T. Kuiper uitgegeven door P. Leendertz Jr., Zutphen 1924, Eerste Deel, pp. 130-134, nr. 58. Vgl. Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 30-31.

(51) Vgl. editie Leendertz, Eerste Deel, p. 130 en Tweede Deel (Zutphen 1925), pp. 369-370.

(52) De opvatting dat Van der Voort in de jaren 1580-85 voor de Goudbloem het anonieme apostelspel ‘De Bekeeringe Pauli’ zou hebben vervaardigd, een opvatting verdedigd door L. Willems in de Verslagen en Meded. Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 1933, p. 667 en bijgetreden door J.J. Mak in De rederijkers, Amsterdam 1944, p. 170, werd weerlegd door Van Boeckel in ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 18-21 en G. Jo Steenbergen in zijn editie van De Bekeeringe Pauli, Zwolle 1953, pp. 9-14, 16-19.

(53) Samen met vijftien refreinen die een antwoord geven op de vraag ‘Wie hier meest betrouwen / op menschen hantwerck’, onder de titel Een schoon Boecxken, vol schoone ende stichtelijcke Refferynen, ghedicht op zekere twee vraghen byden Rethorisijnen van Bruessel vuytghegeuen, ende by dieuerssche Steden daerop solutie ghesonden (in -8^o). Van deze uitgave waarover F.J. Mone (Uebersicht der niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit, Tübingen 1838 (repr. Amsterdam 1970), pp. 254-255, nr. 359) en P. van Duyse (‘Verhandeling over den drievoudigen invloed der rederijkkameren’ in Mémoires couronnés et autres mémoires, publiés par l'académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Tome XI, Bruxelles 1861, pp. 154-156) nog enkele bijzonderheden wisten mee te delen, was geen enkel exemplaar meer bekend (zie A. van Elslander, ‘Een hervormingsgezind refreinfeest te Brussel in de XVIe eeuw’, in De Gulden Passer XXII (1944), pp. 62-63 en Hel refrein in de Nederlanden..., pp. 34 en 225-226) totdat er een in de Bibliothèque Nationale te Parijs onder het nummer Yi 1612 werd aangetroffen door R.J. Resoort en H. Pleij (‘Nieuwe bronnen en gegevens voor de literatuurgeschiedenis van de zestiende eeuw uit Parijse Bibliotheken’, in Spektator 5 (1975-76), p. 641). De refreinen uit deze bundel werden in 1978 bij wijze van licentiaatsverhandeling aan de Rijksuniv. Gent uitgegeven door Paul Segers (fol. B lr-C 8r), Danny van Driessche (fol. C 8r-E 5v) en Robert van Hamme (fol. E 5v-G 3v). Uit het Schoon Boecxken leren we o.m. dat de tweede reeks refreinen, de antwoorden op de vraag ‘wie die gene sijn die hen aldermeest op smenschen hantvverck sijn betrouwende’ (naar de formulering op het titelblad), de produkten zijn van een refreinfeest dat ‘op onser vrouwen / dach’, dit is op 8 september (feest van Maria-Geboorte), vier dagen later dus dan de wedstrijd van de Corenbloem, door de andere Brusselse kamer, ‘Den Boeck’ of de ‘tyelooskens’, werd georganiseerd (zie ‘die quaerte’ op fol. A 3v). Aan dit feest heeft Van der Voort of de Antwerpse Goudbloem kennelijk niet meer deelgenomen. Het refreinfeest van de Corenbloem - over de ‘mis’ - werd ingericht op initiatief van Lauwereys Leeuwerickx: deze was op 23 juli 1581 tot deken van de kamer verkozen; in een ‘Prologue’ begroet Leeuwerickx o.a. ‘Aert van Ynatten’, een ‘joncker’ die eveneens op 23 juli 1581 tot hoofdman van de kamer was aangesteld (zie C. De Baere, ‘Rhetoricale feesten te Brussel’, in Miscellanea J. Gessler, 1948, deel 1, pp. 153-154 en vooral 158, noot 40). Op grond hiervan mag het refreinfeest van de Corenbloem wel in 1581 worden gesitueerd en niet in 1580, al dragen drie van de vijf gedateerde antwoorden het jaartal 1580 (fol. B 2v, C 1r en C 1v; de twee andere zijn gedateerd: ‘28. Augusty A^o.81.’ en ‘4. Septembris. 1581.’: fol. B 4r en B 7v). Uit de kaart van het Corenbloem-feest (fol. A 3r) blijkt dat de bijdragen vier strofen van 17 regels moesten omvatten, dat ze ingediend moesten worden op vier september tegen tien uur 's morgens (‘voer noene’) en dat de eerste, tweede en derde prijs uit resp. ‘pot / pinte / en halff pinte’ bestond. Zes bijdragen waren afkomstig uit Breda, acht uit Brussel (vier van Den Boeck en vier van de Corenbloem) en twee uit Antwerpen (één van de Goudbloem en één van de Olijftack). De prijzen gingen resp. naar ‘Vreest den Schepper’ van Den Boeck, ‘Wy vaten ghenuchte’ van de ‘Vreughdendal’ van Breda en ‘In deughden voort’ van de Goudbloem (fol. A 4r).

[p. 60]

fel anti-katholiek. Dat was natuurlijk ook de bedoeling van dit calvinistische refreinfeest geweest. De vraag wat de mis is en hoeveel soorten missen er wel zijn, gaf de auteurs de gelegenheid een vinnig protest te laten horen tegen wat de reformatie en vooral het calvinisme zag als een ongehoorde vorm van afgoderij en als een verloochening van Christus' zoenoffer voor de mensen. Ongeveer met deze woorden wordt ook in de Heidelbergse Catechismus (1563) de aard van, wat daar genoemd wordt, de ‘Paepsche Misse’ tegenover het eigen ‘Avondmaal’ omschreven⁽⁵⁴⁾. Afgoderij werd de mis genoemd omdat de sacramentele tekenen van het brood en de wijn er niet, zoals in het avondmaal der gereformeerden, elementen bleven binnen een reëel en geestelijk met en in Christus' lichaam en bloed verenigend geloofshandelen, maar zelf, na de consecratie, substantieel en blijvend, als het

(54) Met name in vraag LXXX: zie J.N. Bakhuizen van den Brink, De Nederlandse Belijdenisgeschriften in authentieke teksten met inleiding en tekstvergelijkingen, Amsterdam 1976², p. 195. Over ontstaan en ontwikkeling van deze vraag, zie U. Beyer, Abendmahl und Messe. Sinn und Recht der 80. Frage des Heidelberger Katechismus, Neukirchen 1965 (Beitrage zur Geschichte und Lehre der Reformierten Kirche, Band XIX), pp. 13-39.

[p. 61]

lichaam en bloed van Christus werden beschouwd en als dusdanig vereerd en aanbeden. Als een verloochening van Christus' offer werd de mis gezien, omdat men er niet slechts Christus' lijden gelovig herdacht, maar het ook telkens opnieuw ten bate van levenden en doden door de priester aan God op wilde dragen alsof, zo vond men, Christus' eenmaal op Golgotha gebrachte offer geen volkomen voldoening zou hebben geschonken⁽⁵⁵⁾. Over deze kwestie had Van der Voort zich ook al eerder in zijn gedicht over Den benauden Christen opgewonden: ergernis over zoveel ondankbaarheid tegenover Christus' offer was één van de kwellingen waarmee de benauwde Christen oprecht werd geplaagd. ‘Der Schriftueren troost’ wist hem echter te verzekeren dat lasteraars die, ik citeer, ‘de voldoeninge Christi... versaken’ en ‘om tsondtoffer... noch altaren decken’ alsof Christus te kort zou zijn geschoten, de helse straf niet zullen ontgaan⁽⁵⁶⁾. In de stokregel van zijn refrein geeft Van der Voort als antwoord dat de mis ‘een godloos offer’ is, ‘dat wech / waerheijt’ en ‘leuen mist’, met een - toen wel meer gebruikelijke - woordspeling⁽⁵⁷⁾ dus. De mis wordt er verder om de twee reeds genoemde redenen vervloekt en met verschillende in het Oude Testament genoemde voorbeel-

(55) Zie Beyer, a.w., p. 44 e.v.; ook de artikels XXI en XXXV van de Nederlandse Geloofsbelijdenis: Bakhuizen van den Brink, a.w., pp. 105-107 en 137-141 en P. Jacobs, Theologie reformierter Bekenntnisschriften in Grundzügen, Neukirchen 1959, pp. 113-114, 116-118; verder o.m.: J. Calvijn, De Artikelen van de faculteit der heilige godgeleerdheid te Parijs... met de remedie tegen het venijn (1544) (Nedl. bewerking van Jan Wit), Nijkerk, pp. 31-36, artikels 5 en 6; De Catechismus van Calvijn (1545), vertaald door J.J. Buskes Jr., Baarn, pp. 67-69, zondag 52 en 53; Marten Micron, Een claer bewijs, van het recht gebruyck des Nachtmaels Christi, ende wat men van de Misse houden sal (1552), opnieuw uitgegeven door S. Cramer en F. Pijper in Bibliotheca Reformatoria Neerlandica, Eerste Deel, 's-Gravenhage 1903, vooral pp. 469-476 en 524-532; Calvijns Institutie (1559), vooral Boek IV, hoofdstuk 17 en 18 (Nedl. vertaling W. Corsmannus / J.H. Landwehr, Utrecht 1977, pp. 792-831 en 831-842); Nicasius vander Schuere, Een cleyne / of corte Institutie / dat is onderwysinghe der Christelijcker Religie, Gent 1581, fol. 110-122; Het Schatboek der verklaringen over de Heidelbergse Catechismus. Uit de Latijnse lessen van Dr. Zacharias Ursinus opgemaakt door Dr. David Pareus... (ed. J. van der Haar), deel II, Dordrecht 1978, pp. 91-153, zondag 29 en 30; G.C. Berkouwer, Het Werk van Christus, Kampen 1953, pp. 85-89 en De Sacramenten, Kampen 1954, pp. 294-326 en 345-370, enz...

(56) Zie Een schoon profijtelik Boeck / ghenaemt den benauden / veriaechden / vervolchden Christen (ed. 1612), fol. A 7r (‘... om tschandelic verwijt / Van uwen lieven Sone / dat zijn doot / bloet en sweet / Niet ghenoech en is’) en E 6v (daar ook nog: ‘de godloose / die seggen dat tsoons sweet en bloet / Niet genoech en is ... Tot salicheyt der ghelooviger... En tot verdoeminge der godlooser’ en ‘Tschijnt Christus quam te cort / sy willent volmaken’).

(57) Vgl. bijv. Lucas d'Heeres gedichtje ‘Van de misse’ (1580) (M. Rudelsheim, ‘Lucas d'Heere’, in Oud-Holland 21 (1903), p. 110) en WNT IX 797 (C. Huygens).

[p. 62]

den van afgodendienst op één lijn gezet. Als illustratie van de grote verscheidenheid aan missen presenteert het refrein ons tenslotte een opsomming waarin men onderscheidt: de lange en de korte, de stille en de gezongen mis, de ziele-, kerst- en gulden mis, de natte en de droge, de St.-Jacobs- en St.-Jansmis en allerlei Mariamissen en tenslotte nog de sacramentsmis, huwelijksmis, lichtmis en kruismis⁽⁵⁸⁾.

Aan Van der Voorts anti-roomse standpunt hoeft men dus niet te twijfelen. Dit standpunt heeft hem echter niet belet op politiek vlak trouw te blijven aan Oranje, ook wanneer deze het met zijn Anjou-politiek bij vele strenge calvinisten verbruit. In 1582 hadden de meesten van hen zich nog wel, met gemengde gevoelens weliswaar, in de komst van de katholieke hertog van Anjou als in een nu eenmaal onvermijdelijk onderdeel van Oranje's beleid geschikt. Op 19 februari had men de nieuwe landsheer plechtig te Antwerpen ingehaald⁽⁵⁹⁾. Als factor zal Van der Voort wel een aandeel hebben gehad in het tableau-vivant dat bij die gelegenheid door de Goudbloem werd vertoond. Op een fraai opgesmukt toneel had men er de toepasselijke bijbelse geschiedenis van de verwerping van Saul - versta koning Filips - en de verkiezing van David - versta Anjou - uitgebeeld⁽⁶⁰⁾. Na de mislukte aanslag van Anjou op Antwerpen, de zogenaamde ‘Franse furie’ op 17 januari 1583, was de situatie en de stemming natuurlijk geheel anders. In de pamflettenstrijd rond deze zaak tekenen zich grofweg drie verschillende standpunten af: de spaansgezinden willen natuurlijk koning Filips in zijn gezag en mét hem de katholieke kerk in haar eer en vrijheid hersteld zien; de Oranjepartij, deerlijk door Anjou's eedbreuk gecompromitteerd, erkent diens schuld, maar pleit ervoor om het toch maar weer voorzichtig met de hertog te proberen; de radicale calvinisten tenslotte, voor wie het behoud van de gereformeerde religie het belangrijkste

(58) Het refrein wordt hierna in bijlage uitgegeven.

(59) Vgl. Mertens en Torfs, a.w., V, pp. 127-138.

(60) Een beschrijving van de intrede met fraaie illustraties van wat vertoond werd is te vinden in La ioyeuse & magnifique entrée de Monsieur Francoys, fils de France... en sa très-renommée ville d'Anvers, Anvers (Chr. Plantin), 1582; voor de bijdrage van de Goudbloem: fol. D 2r-D 2v. Zie in facsimile: La Magnifique Entrée de François d' Anjou en sa ville d' Anvers. Anvers, Christofle Plantin, MDLXXXII. A Facsmile with an Introduction by H.M.C. Purkis, Amsterdam/New York, pp. 27-28 en plaat VI. Verder: Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 16-18 met tegenover p. 12 een reproduktie van het Goudbloemtoneel; J. Landwehr, Splendid ceremonies. State-Entries and Royal Funerals in the Low Countries, 1515-1791. A Bibliography, Nieuwkoop/Leiden 1971, pp. 80-81.

[p. 63]

streefdoel is, vonden het beter zich noch met Spanje noch met Anjou te verzoenen, maar zich op eigen kracht tegen de vijand te verzetten, eventueel met Duitse protestantse vorsten en rijkssteden als bondgenoot⁽⁶¹⁾. Ook Van der Voort nu leverde een bijdrage aan deze pamfletliteratuur; van zijn hand circuleerde op losse bladen een lied dat gedateerd is op 30 januari 1583 en waarin het treffen tussen de Franse soldaten en Antwerpse burgers tijdens de Franse furie, vrij zakelijk en afstandelijk, als het verloop van een kaatsspel beschreven wordt⁽⁶²⁾. Politiek ligt het lied geheel in de zojuist aangeduide Oranje-lijn. De dichter erkent wel de schuld van de ‘Noble Franchoos’, maar dit leidt bij hem kennelijk niet tot verontwaardiging, woede of wrok, maar veeleer tot een meewarig schudden van het hoofd om zoveel Franse nonchalance (strofe 1). De dichter houdt de hertog nog steeds aan zijn eed, een eed waarin deze had beloofd met het zwaard het leed te zullen wreken dat de stad Antwerpen en, ruimer, de Nederlanden, door Spanje was aangedaan. ‘Hoe ruymt ghy nu de bane’, hoe wil je dan nu vertrekken, vraagt hij de hertog bijna naïef, waarna een verzoenende uitnodiging volgt om ‘met vreucht’ terug te keren, zich weer bij ‘Neerlandts Noblesse’ te voegen en land en volk bij te staan (strofe 2). In de laatste strofen merkt de dichter, troostend en enigszins sussend, op, dat de materiële welvaart onder het ‘kaatsen’ niet geleden heeft, dat ook de Prins, ‘hooch van namen’, Oranje dus, behouden bleef en dat de Antwerpse burgers die als slachtoffers vielen voor een goede zaak gestorven zijn en eervol begraven werden.

In Antwerpen, en hiermee komen we aan het derde van Van der Voorts te memoreren werkzaamheden, schreef onze dichter ook zijn hoofdwerk dat de titel draagt: Het Heerlick Bewijs / van des Menschen ellende ende miserie onderworpen / van het begin der Menscheyt / tot dat hy wederom coemt tot den graue / Oock

(61) Vgl. P.A.M. Geurts, De Nederlandse opstand in de pamfletten 1566-1584, Nijmegen 1956 (repr. Utrecht 1978), pp. 117-120, 135-136, 201, 223-226, 283-284, 286-287 en D. Coigneau, ‘Literatuur en pennestrijd’ in Het eind van een rebelse droom. Opstellen over het calvinistisch bewind te Gent (1577-1584) en de terugkeer van de stad onder de gehoorzaamheid van de koning van Spanje (17 september 1584) (red. J. Decavele), Gent 1984, p. 98.

(62) In facsimile afgebeeld bij Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, tegenover p. 28 (en in Vlaanderen door de eeuwen heen, Amsterdam 1913, dl. II, p. 15). Over het lied: Van Boeckel, pp. 31-33 en vooral J.J. Mak, ‘Tcaetspel der Franchoysen van Jeronimus Van der Voort’, in Uyt Ionsten Versaemt. Retoricale Studiën 1946-1956, Zwolle 1957, pp. 192-201.

[p. 64]

hoe ongeluckich hy is buyten alle andere Dieren / aengaende de Natuere: Getrocken wt alle oude Philosophen / ende stichtelick in Rethorijcke ghestelt / door leronimus vander Voort: Seer nut ende profijtelick / oock lustich / voor alle Menschen om lezen. Het werd voor het eerst, ook hier in Antwerpen, bij Mattheus Mesens uitgegeven. Deze editie draagt de datum van 23 november 1582⁽⁶³⁾. Zijn hoofdwerk kunnen we dit Heerlick Bewijs van des Menschen ellende noemen, ten eerste, omdat het het langste van Van der Voorts grote leerdichten is, het telt niet minder dan 3.348 verzen, verdeeld over 168 strofen⁽⁶⁴⁾; ten tweede, omdat het ook inhoudelijk het meest gevarieerde en het rijkst met allerlei motieven en wetenswaardigheden gestoffeerde werk van hem is, en ten derde, omdat het zijn meest succesrijke publikatie is geworden. Na 1582 is het Heerlick Bewijs inderdaad, niet meer in het Zuiden, maar in het Noorden vele malen herdrukt en zelfs tot in de achttiende eeuw op scholen als lees- en leerboek gebruikt⁽⁶⁵⁾. Het is niet onbelangrijk hierbij op te merken dat Van der Voort zichzelf als auteur van dit nochtans zelfstandige, niet voor een of andere rederijkerswedstrijd geschreven gedicht, duidelijk als lid en factor van de Goudbloem blijft presenteren. In zijn opdracht aan de leden van de Antwerpse magistraat beveelt Van der Voort zichzelf precies in hun gunsten aan op grond van zijn ‘Dienaers ofte Facteur’-schap bij de Goudbloem. Een ‘Gout-bloemken’ dat uit liefde voor en ter ere van Antwerpen over de mens heeft ‘ghephilosopheert’, zo omschrijft hij er ook nog het ontstaan en de bedoeling van zijn boek (fol. A1v), en tenslotte heeft Van der Voort zijn gedicht op het eind ondertekend met ‘In Deuchden Voort, Goutbloem: Anuers’ (fol. F7v), een ondertekening die in de latere drukken behouden bleef⁽⁶⁶⁾.

(63) Zie Bibl. Belg. V, p. 748: V 57. Ik maakte gebruik van de ongedateerde Rotterdamse editie, omstreeks 1597 bij Dierck Mulm verschenen (Universiteitsbibl. Gent, Res. 1026; Bibl. Belg. V, p. 749: V 46).

(64) Namelijk vier inleidende strofen van 17 (rijmschema abaabbcbccdcddede) en 164 strofen van 20 regels (rijmschema abaabbcbccdcddedeeff). De Benauden Chisten bestaat uit 137 strofen van 14 regels (rijmschema abaabbcbccdcdd), samen dus 1.918 verzen, en Het leuen en steruen ben ick genaemt uit 125 strofen van 20 regels (rijmschema abaabbcbccdcddedeeff), samen dus 2.500 verzen.

(65) Bibl. Belg. V, pp. 748-750; Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 58-59, noot 135; P.A. de Planque, Valcooch's Regel der Duytsche Schoolmeesters. Bijdrage tot de kennis van het schoolwezen in de zestiende eeuw, Groningen 1926, pp. 103-110; J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630, Nieuwkoop 1974, pp. 55-56.

(66) We controleerden de uitgaven van 1601 (Tot Rotterdam, By Jan van Waesberghe - Bibl. Belg. V:V 43; ex. Universiteitsbibl. Gent nr. B 7493 -, fol. F 7v), 1638 (Tot Middelburgh, by de weduwe ende Erffgenamen van Symon Moulert - ex. Universiteitsbibl. Gent nr. Acc 9109 -, fol. F 3v) en 1676 (Amsterdam, by Michiel de Groot - Bibl. Belg. V:V 44; ex. Universiteitsbibl. Gent nr. BL 6364 -, p. 86). De ondertekening is nog te vinden in de Amsterdamse editie van 1701, ‘t' Amsterdam, By de Weduwe van Gysbert de Groot’ (Bibl. Belg. V:V 45), p. 86 (zie De Planque, a.w., p. 104, noot 1), maar niet (meer?) in de ongedateerde uitgave ‘Tot Gouda, by de Wed. J. vander Kloes’ (Bibl. Belg. V:V 135; ex. Universiteitsbibl. Gent nr. Al 9136¹).

[p. 65]

In Het Heerlick Bewijs is Van der Voort enigszins naar zijn oude liefde, de filosofie, teruggekeerd; de filosofie die hij ooit in zijn spel van zinne op het landjuweel een ‘const alder consten’ had genoemd⁽⁶⁷⁾. Terwijl zijn boek over de ‘Benaude Christen’ geheel schriftuurlijk was uitgewerkt en dus boordevol bijbelcitaten zat, is Het Heerlick Bewijs, zoals het op het titelblad heet, ‘ghetrocken wt alle oude Philosophen’. Niet dat de dichter zou ontkennen dat het ‘Woort Gods’ rijker en beter is dan ‘al wat Philosophen oyt met monde spraken’, daarover, aldus Van der Voort in zijn inleiding, mag geen misverstand bestaan. Maar in dit boek wil hij het hebben over de aard en de natuur van de mens en daar ook hebben de oude, klassieke schrijvers lezenswaardige dingen over gezegd (fol. A2v).

Zoals de Benaude Christen begonnen was met de bedenking van Job dat hij maar beter niet geboren was, zo opent Het Heerlick Bewijs met de legendarische filosoof en misanthroop Timon van Athene⁽⁶⁸⁾ die, ‘na diepe contemplatie’ over 's mensen nietswaardigheid, liever een dier dan een mens wenste te zijn (fol. A3r). Nog tal van andere filosofen worden opgevoerd die allen het leven als één groot verdriet en de mens als een vat vol ellende hebben gezien. 132 strofen lang blijken deze filosofen gelijk te krijgen. Deze strofen zitten immers propvol met allerlei voorbeelden die laten zien hoe de mens van zijn geboorte tot het graf en in alle standen en staten door lasten, zorgen, angsten en pijn, ziekten, verderf, rampen, dwaasheden en boosaardigheden wordt achtervolgd⁽⁶⁹⁾. De titel van het boek luidt ook niet voor niets

(67) Spelen van sinne, fol. 3 O 2r.

(68) Vgl. Der Kleine Pauly, Lexikon der Antike... her. von K. Ziegler, W. Sontheimer u.H. Gärtner, München 1975, dl. V, pp. 846-847 (2). De belangrijkste literaire bronnen over hem zijn Plutarchus' Levens (in leven van Marcus Antonius en van Alcibiades), Diogenes Laërtius en de dialoog ‘Timon de misanthroop’ van Lucianus. De meest bekende bewerking van het ‘thema’ is Shakespeare's Timon of Athens.

(69) Na de bespreking en illustratie van het grotere geluk van dieren vanwege hun meer dan de mens door de natuur begenadigd-zijn (fol. A 3r-B 2v), volgen beschouwingen over de zwakheid, smart en ellende bij 's mensen levensbegin, geboorte en opvoeding (B 3r-B 6v), opmerkingen over de lasten van zeelieden (B 7r), boeren (B 7r-B 7v), kooplieden (B 7v-C 1r), prinsen (C 1v-C 3v), hovelingen (C 4r-C 4v), krijgslieden (C 4v-C 6r), de geestelijkheid (C 6v-C 8v) en de wereldlijke overheid (raadslieden en rechters) (C 8v-D 4r), uitweidingen over de ‘miserien’ van het huwelijksleven (D 4v-E 1v), van ziekten (E 1v-E 2r), hongersnoden (E 2v-E 3r), vergiftigingen (E 3v) en natuurrampen (E 4r-E 5r), over kwellingen van de geest (ondeugden en begeerten) (E 5r-E 6v) en over de ellende van het ouder worden en sterven (E 7r-E 7v).

[p. 66]

‘Het heerlick Bewijs’ - wat zoiets betekent als ‘het grootse, machtige, overtuigende vertoon’ -, het heerlijk bewijs dus, ‘van des Menschen ellende ende miserie’. Toch dekt deze titel niet het hele boek. Na de 132ste strofe waarin de mens wordt beschreven als prooi van de wormen in het graf - een walgelijk monster, zo heet het, met een lichaam opgepuild van de wormen, vol stank, slijm en stof (fol. E7v) -, na déze beschrijving dus, gaat de dichter ineens over tot de bespreking van wat genoemd wordt ‘smenschen excellentheyt’, 's mensen heerlijkheid. In de nog overblijvende strofen kan men inderdaad een lofzang vinden op de goddelijke oorsprong van de menselijke ziel, op de schoonheid, doelmatigheid en nuttigheid van het menselijk lichaam, op de vermogens van de menselijke geest en op de waarde van 's mensen kunstvaardigheid (fol. E8r - F5v). Het is dus niet één en ál kommer en treurigheid in Het Heerlick Bewijs van des Menschen ellende ende miserie. Na en naast een bijna overweldigend negatief en pessimistisch mensbeeld, klinkt daar op het eind toch ook een krachtige, positieve waardering voor diezelfde mens en zijn mogelijkheden op. Ik heb de indruk dat Van der Voort zich in zijn Heerlick Bewijs inderdaad ook, rechtstreeks of onrechtstreeks op twee heel verschillende bronnen heeft geïnspireerd. Enerzijds voor 's mensen miserie en ellende, op het bekende middeleeuwse traktaat van Lothario di Segni (later paus Innocentius de derde), getiteld De contemptu mundi (1194-95), ook De miseria humanae conditionis (of vitae) genoemd⁽⁷⁰⁾; anderzijds, voor 's mensen

(70) Men vergelijke Het Heerlick Bewijs (zie noot 69) met verschillende kapittels uit Innocentius' traktaat - of de Nederlandse bewerking ervan door Andries vander Meulen: Een zuuerlic boucxkin vander ketyuigheyt der menschelicker naturen (Gent 1543) - over 's mensen ‘ketyuigheyt’ in de moederschoot en bij de geboorte, over de kortheid van het leven en de lasten van de ouderdom, over de zorgen en problemen bij het studeren en in het ambachtsleven, over de ‘ketyuigheyt’ van armen en rijken, knechten en heren, gehuwden en ongehuwden, goeden en kwaden, over ziekten, rampen, ongevallen, allerlei ondeugden en de dood. Vgl. Lotharii Cardinalis (Innocentii III), De Miseria humane conditionis, edidit Michele Maccarrone (Thesaurus Mundi), Lucani 1955; ook J. Vanderheijden, Het Thema en de Uitbeelding van den Dood in de Poëzie der Late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden, Ledeberg Gent (1930), pp. 83-86. Anders dan de De Contemptu Mundi behandelt Het Heerlick Bewijs niet de straffen van verdoemenis en hel; bovendien ontbreekt hier de verachting en walg waarmee in het middeleeuwse traktaat over het menselijk lichaam wordt gesproken. Vgl. nog Vanderheijden, a.w., pp. 89-93.

[p. 67]

‘excellentheyt’, op een geschrift - een typisch renaissanse-produkt - van de Florentijnse humanist Gianozzo Manetti (1396-1459)⁽⁷¹⁾, getiteld De dignitate et excellentia hominis. Libri III (Bazel 1532). Het merkwaardige is wel dat dit laatste traktaat o.m. bedoeld was als een kritiek op en een weerlegging van het eerste⁽⁷²⁾. Van der Voort daarentegen heeft de twee tegengestelde visies complementair samengebracht: de tweede heft de eerste visie niet op, 's mensen ‘excellentheyt’ doet niets af van de realiteit van 's mensen ellende en omgekeerd. Hoe kunnen die twee zo samengaan? Om dit te verklaren, kan Van der Voort niet langer alleen op zijn filosofen steunen. Om 's mensen ellende én héérlijkheid te kennen, zo legt hij uit, moet men de mens niet enkel, zoals de filosofen deden, van zijn natuur uit, maar ook van God uit bekijken (fol. E8v). Hoewel God de mens volmaakt had geschapen, is dit schepsel door zijn zonden tot een ellendige staat vervallen. Alle menselijke rampspoed en kwellingen ziet Van der Voort inderdaad als vruchten der zonde (fol. F6r - F6v). Maar, niet geheel en niet voor altijd is de mens van zijn oorspronkelijke ‘excellentheyt’ beroofd. Dat filosofen ooit zorgeloze dieren gelukkiger dan mensen hebben geacht, komt, zo verklaart Van der Voort, omdat zij niet konden zien wat de mens zo bijzonder van de dieren onderscheidt, namelijk de door God in de mens ingeblazen, onsterfelijke ziel waardoor de stervende mens geestelijk verrijst en op de hemelse zaligheid kan hopen (fol. E8r -

(71) Terwijl Van der Voorts spel van zinne voor het landjuweel van 1561 met zijn grote waardering van de kunsten en vooral van de filosofie als mystieke wegen die de vrije mens naar ‘Elisius dal’, de hemelse, cherubijnse vreugde en de aanschouwing der goddelijke onsterfelijkheid kunnen leiden (Spelen van sinne, vooral fol. 3 P 2v - 3 P 3v) zeer sterk herinnert aan Pico della Mirandola's Oratio (de hominis dignitate) (1486), lijken mij de strofen die in Het Heerlick Bewijs 's mensen ‘excellentheyt’ prijzen, vooral op Manetti (eventueel ook op B. Fazio's De excellentia et praestantia hominis?) geïnspireerd te zijn. Zoals in Het Heerlick Bewijs gebeurt, prijst Manetti de mens als kroon van de schepping voor wie de hele kosmos geschapen is, looft hij de alles doordringende kracht en de creativiteit van de menselijke geest, bewondert hij de goddelijke natuur van de menselijke ziel en de schoonheid van het menselijk lichaam, waarbij vooral de bijzondere eigenschappen van hoofd en gelaat en de fijne functionaliteit van verschillende van hun onderdelen aandacht krijgen. Vgl. W. Zorn, Gianozzo Manetti. Seine Stellung in der Renaissance, Endingen 1939, pp. 16-23, 26, 80. Voor Pico: The Renaissance Philosophy of Man. Ed. by E. Cassirer, P.O. Kristeller, J.H. Randall, jr., Chicago/Illinois 1948, vooral pp. 218-220, 225-233.

(72) Vgl. Zorn, a.w., pp. 31-32, 38-41; P.O. Kristeller in The Renaissance Philosophy of Man, p. 219 en A. Eyffinger in Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur, Haarlem/Antwerpen 1982, deel 6, p. 85.

[p. 68]

E8v, F6v)⁽⁷³⁾. We weten dat Van der Voort indertijd op het Antwerps landjuweel op de vraag ‘wat den mensch aldermeest tot conste verwect’ heeft geantwoord. Ook hier in zijn Heerlick Bewijs vormt ditzelfde antwoord - het streven naar of hopen op onvergankelijke hemelse glorie - de kern en inhoud van wat men, variërend op de Antwerpse vraag, kan formuleren als dat wat de mens het meest tot ‘excellentheyt’ wekt.

Vanaf augustus 1584 breken, met het beleg van Antwerpen door Alexander Farnese en, op 17 augustus 1585, de capitulatie van de stad, weer moeilijke tijden aan. Toch deed Farnese bij de terugkeer van Antwerpen onder de gehoorzaamheid van de koning van Spanje aan de calvinistische inwoners bepaalde toegevingen. Zo kregen zij die hun geloof wilden blijven belijden, vier jaar de tijd om de stad met hun have en goed te verlaten⁽⁷⁴⁾. Er waren dus twee mogelijkheden: men bleef en paste zich, althans uiterlijk, aan het katholieke regime aan, of men nam, omwille van het geloof, afscheid van de stad en van verwanten, vrienden of kennissen die achterbleven. Aan elk van deze twee mogelijkheden heeft Van der Voort een gedicht - het zijn twee refreinen - gewijd. Het eerste is vol afschuw en ergernis over hen die de huik naar de wind willen hangen, die, zoals het gedicht het formuleert, nu weer hun rok omkeren⁽⁷⁵⁾. Afschuw en ergernis over hen die, aldus de dichter, net als Petrus uit schrik Christus verloochenen, ja, hem als Judas verraden. Onbegrijpelijk én onvergeeflijk - want een zonde tegen de Heilige Geest - is het voor de dichter dat men wetens en willens de eens erkende waarheid verlaat en, zoals een hond naar zijn eigen braaksel, weer naar de afgodendienst terug wil keren. De stokregel herhaalt dan ook telkens onheilspellend: ‘Och wee sulck mensche / want hy leuende doot is’. Het tweede refrein is een droevige klacht over het gedwongen vertrek van velen⁽⁷⁶⁾. Nu de bloedhonden bassen,

(73) De overgang van (antieke) filosofie naar theologie vindt men ook bij Manetti, met name bij de behandeling van de onsterfelijkheid van de ziel: Zorn, a.w., p. 19. Het meer synthetische standpunt van Van der Voort vindt dus zijn theologische basis in de behandeling van zowel de onsterfelijkheid van de ziel als de zonde; Manetti bespreekt alleen het eerste.

(74) Zesde artikel van het verdrag (zie ook nog paragrafen 18 en 20): Mertens en Torfs, a.w., V, pp. 255-256.

(75) Opgenomen in Het Heerlick Bewijs: fol. F 8r - F 8v. Het gedicht telt vier strofen van 18 regels (de derde en zesde regel zijn halfverzen) op het rijmschema aabaabbcbccdcddede. Zie de uitgave door prof. Roose in dit Jaarboek.

(76) Opgenomen in Het leuen en steruen ben ick genaemt: ed. 1597, fol. D 10r - 10v. Het gedicht telt vier strofen van 21 regels op het rijmschema aabaabbcbccdc ddedeeff. Het gehele refrein is uitgegeven door P. Fredericq, Het Nederlandsch proza in de zestiendeeuwsche pamfletten uit den tijd der beroerten..., Brussel 1907, pp. 396-398 en in dit Jaarboek door prof. Roose. Vgl. verder nog Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 34-36 en J. Briels, Zuidnederlanders in de republiek 1572-1630. Een demografische en cultuurhistorische studie, Sint-Niklaas 1985, pp. 78-79.

[p. 69]

zo lezen we, en de jagers klaar staan om onschuldige schapen op te jagen, moeten velen zuchtend en klagend afscheid nemen van wie hen dierbaar zijn. De dichter beschrijft het als volgt (strofe 3):

Hoe menich Adieu met omvanghende ermen
Suchtende omhelsing en kermen
Heb ick ghesien bedroeft met ooghen aen
D' een riep Adieu vrient / vader / met ontfermen
D' ander Adieu suster / moeder / om tsleuens beschermen
Moet ick v verlaten / niet hebbende misdaen:
Och Adieu / maer de Heere sal met ons gaen
Die daer is den wech / de waerheyt en dleuen:
D' een liet zijnen Vrient / d' ander Bruer met natte ooghen staen
Segghende: gheluckighe reyse wil God v gheuen
Biddende: laet gheen brief ongheschreuen /
Op dat wy van v reyse en woonplaets hooren
Daer met zijnse op Gods ghenade vant lant ghedreuen.

Ook van Antwerpen zelf nemen de vertrekkenden afscheid, waarbij ze de stad in Gods hoede bevelen. Om bescherming bidden ze natuurlijk ook voor zichzelf, met name in de stokregel die telkens herhaalt: ‘Adieu, Adieu, zijt ons Leytsman Heere’.

Ook Van der Voort moet tenslotte afscheid nemen van Antwerpen, een stad die hij in de proloog van zijn spel van zinne op het landjuweel in 1561 beschreven had als:

... vroomste stadt in Brabant
Antwerpia schoon doorluchtichste prieel.

Een peerle loflyck / hooftstadt triumphant
Vol alder consten / O costelyckste iuweel
Wiens naem ouer al de werelt gheheel
Is verbreyt meer dan landen oft steden⁽⁷⁷⁾.

Van der Voort heeft zijn vertrek uit deze ‘peerle’ zo lang mogelijk uitgesteld en is dan, in 1589, naar Walcheren gevaren waar hij zich in Vlissingen vestigde. Daar werd hij factor van de

(77) Spelen van sinne, fol. 3 N 1r.

[p. 70]

kamer ‘De Blaeu Acoleye’ en schreef hij zijn laatste grote leerdicht, Het leuen en steruen ben ick genaemt⁽⁷⁸⁾ dat in 1597 werd uitgegeven⁽⁷⁹⁾. In de opdracht van deze uitgave stelt de oude Van der Voort het boek voor als zijn testament. Na 1597 weten we niets meer van hem⁽⁸⁰⁾.

In Van der Voorts geestelijk ‘testament’ kan inderdaad een zekere afronding, een synthetisch afsluiten worden gevonden van een llevenslang zoeken naar inzicht in wat de mens en het mensenleven eigenlijk zijn. Het gedicht is filosofisch én schriftuurlijk opgevat⁽⁸¹⁾. In een eerste, algemeen-filosofisch deel (fol. A2r-C4r), worden de onrust, de pijn en het verdriet die volgens Van der Voort dit leven blijvend beheersen, fundamenteel vanuit de menselijke lust om ‘het toecomende te attraperen’ verklaard (fol. B6v); de voortdurende ontevredenheid van de mens met het beperkte en onvolkomen hier en nu is het gevolg van de uitdrukking van het menselijk streven naar een verder en een ander leven, het - platonische - verlangen van de ziel naar haar hemels vaderland (fol. B6v, B8r, C2r)⁽⁸²⁾. Dit leven kan volgens de dichter dan ook beter ‘sterven’ en het sterven beter ‘leven’ worden genoemd. Het leven zelf is immers een gestadig sterven én een verlangen naar het einde van alle kwelling en strijd, naar de rust en de stilte die in de dood worden gevonden, een dood die door Van der Voort dan ook als liefelijk en zoet wordt gepre-

(78) Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 21-23 en P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende eeuw en de eerste helft der zeventiende eeuw, Amsterdam 1943, pp. 90-92, 141 (noot 157).

(79) Te Dordrecht bij Peeter Verhaghen en te Rotterdam bij Dierck Mulm (Bibl. Belg. V, pp. 750-751: V 48-49); ik maakte gebruik van de Rotterdamse editie (ex. Universiteitsbibl. Gent Res. 1026¹).

(80) Van der Voort draagt Het leuen en steruen vanuit ‘het Vlissingsche pleyn’ op aan de overheid van Leiden ‘die hy (d.i. “den Autheur”) schuldich is te eeren, / Soo hy goetionstich daer noch hoept te verkeeren / In alder vroomheyt, naer zijnen sobren staet’ (fol. A 1v). Uit deze verzen is af te leiden dat Van der Voort nog graag - vanwege de universiteit aldaar? - in Leiden wou verblijven en er misschien wel wou gaan wonen.

(81) Over Het leuen en steruen vooral: Van Boeckel, ‘Jeronimus Van der Voort...’, pp. 43-47; Vanderheijden, a.w., pp. 170-177; Meertens, a.w., pp. 91-93 en, als bron voor Van Nieuwelandts Poema vanden Mensch (1621): A.A. Keersmaekers, De dichter Guilliam van Nieuwelandt en de senecaans-classieke tragedie in de zuidelijke Nederlanden. Bijdrage tot de studie van de Zuidnederlandse literatuur der zeventiende eeuw, Gent 1957, pp. 200-204, 210-226.

(82) Dit verlangen doet sterk denken aan Marsilio Ficino's idee van de ‘appetitus naturalis’, het inherente streven waardoor alle geschapen dingen en vooral de menselijke geest naar hun finale en ideale eindbestemming worden voortbewogen: vgl. The Renaissance Philosophy of Man, pp. 188-192 en vooral pp. 198-199, 201-202, 211-212. Voor de dood als ‘fullness of life’ zie daar ook nog Pico, p. 232.

[p. 71]

zen (fol. A2r - A2v, A4r, A7v, C2r)⁽⁸³⁾. Verder is het sterven het begin van het ware geestelijke leven: door de dood immers wordt ‘die reyn wercking des gheests’ van ‘d'onsuyuer begheerte’ van het vlees bevrijd (fol. B4v). In het tweede, meer theologische en schriftuurlijke deel (fol. C4v - D8v), doemt naast het eeuwige leven echter ook de donkere schaduw op van de eeuwige dood, de hel. Hoe zal de mens deze ontgaan, of beter, hoe zal hij het eeuwige leven verwerven? Door, zo leert Van der Voort heel reformatorisch, niet z'n eigen in zonden gebonden wil, vernuft, kunst en wetenschap te volgen, maar door zich geheel ‘ledich’, ‘willeloos’ en ‘consteloos’, aan Christus te geven en geheel Gods wil in zich te laten werken (fol. C6v-D1v). Dan zal ‘Gods kennis’ hem met wijsheid begiftigen, een wijsheid die de wereld zotheid noemt, maar die de mens tot zaligheid bereidt (fol. D5r - D6r, D8r). Ver zijn we hier af van Van der Voorts gedachten uit de vroege jaren zestig met de vrije wil als uitgangspunt en de kunsten en wetenschappen als middelen op de weg naar de hemel. Maar nogmaals stellen we naast dit verschil in uitgangspunt en middelen vast, dat het eind- en streefdoel van de mens voor Van de Voort gelijk is gebleven, namelijk de eeuwige zaligheid, de hemelse glorie⁽⁸⁴⁾.

Daarnaast herinner ik bij wijze van besluit nog even aan drie andere constanten in het werk en het bewogen leven van Van der Voort: ik denk, op religieus en kerkelijk gebied, na zijn bekering, aan zijn gereformeerde en sterk anti-roomse overtuiging, op politiek vlak, aan zijn trouw aan Oranje, en, op sociaal en cultureel gebied, aan zijn factorschap. Het was als factor van de Antwerpse Goudbloem dat hij zijn meest verspreide en meest gelezen werk heeft geschreven. Tot in de achttiende eeuw kon men in de edities van Het Heerlick Bewijs dan ook lezen dat dit gedicht ge-

(83) Zie ook Vanderheijden, a.w., pp. 305-306.

(84) Men vergelijke trouwens met zijn Leuen en steruen reeds het ‘Liedeken’ voor het Brusselse feest van 1562 (zie noot 34 (2) Refereynen ende Liedekens, fol. 113v-114v) op het telkens terugkerend ‘refrain’ ‘Om rusten eewich in den Heere soet’, met als vierde strofe: ‘Wy en hebben hier gheen Landt om blijuen / Daer Ruste oft Vré woont / maer wel Discoort / Elck neem dan wel waer / naer Paulus schrijuen / Sijnen Roep / om hier gaen in Deuchden voort: Soeckt doch dat Hemels is / naer Christus Woort / Sijn Stemme hoort / Vreest ancxt / perijckel / sweerdt / water / noch gloet / Om rusten eewich in den Heere soet’, met in de Prince: ‘Hooch Prince Heere / los van gheschille / Mochten wy al zijn / Ia / heel onbevleckt: Segghende / Heere niet mijnen Wille / Maer den uwen doch in den onsen streckt’ en in de voorlaatste strofe: ‘Sterft hier v seluen / en den Heere leeft’.

[p. 72]

schreven is door ‘In Deuchden Voort, Goutbloem: Anuers’. Zo heeft Jeronimus van der Voort - ondanks de scheiding na 1585 - nog lang, ja nog na het stille sterven van de Antwerpse kamer zelf⁽⁸⁵⁾, het besef in het Noorden levend gehouden, dat er in het Zuiden, in Antwerpen, eens een ‘Goutbloem’ heeft gebloeid.

(85) Vgl. J.B. van der Straelen, Geschiedenis der Antwerpsche Rederykkamers, Antwerpen 1863, p. 138: ‘weinig tyds’ na 1643 ‘te niet gegaen’. Na 1654 - jaar van uitgave van Eenen Nieuwen Antwerpschen Liedekens boeck ghenaemt Den Lusthof der Jonckheydt - wordt van de Goudbloem niet meer gehoord: Puts, a.w., p. 31; Vinck-Van Caekenberghe, a.art., p. 76 en A. Borms, De Gulde onser Vrauwe genaempt ‘De Goudblomme’ Aloude Rederijkerskamer. Geschiedkundig overzicht, p. 43. De Goudbloem werd in 1935 ‘hersticht’: Borms, a.w., p. 54.

[p. 73]

tekstkritische noten

Voor de meeste hier afgekorte titels (vanaf vers 5), zie hiervóór, noot 54 en 55.
Reffereyn: boven deze titel is in het exemplaar van de Bibliothèque Nationale te Parijs (zie hiervóór, noot 53) ‘den derden prys’ geschreven.

Bijlage

Een schoon Boecxken, vol schoone ende stichtelijcke Refferynen, ghedicht op zekere tvvee vraghen byden Rethorisijnen van Bruessel vutghegeuen, ende by dieuerssche Steden daerop solutie ghesonden. ...... Gheprint tot Bruessele by Ian van Brecht... 25. September, 1581.

Fol. C 4r - C 5r:

VAch valsch peors dienst recepte vergift /¹
Voetsel der sprinchanen vuyt den afgront gesift²
Ypocrytich bedeckt³
Tfy verbloempt heijlich schijn / tegen Goids Weth en schrift⁴
Geheel al incorrect /⁵

1 Vach: of ‘Wach’ (vgl. Verwijs en Verdam, Middelnedl. Wdb. (= MNW) IX 1490), bah, uiting van afgrijzen of verachting (vgl. ‘tfy’ in vers 4). peors ... vergift: de mis en meer bepaald de eucharistie wordt hier vergeleken of gelijkgeschakeld met de afgodendienst van Baäl-Peor zoals beschreven in Numeri (25:2, 8-9, 18 en 31:16-24; vgl. nog Jozua 22:17): het deelnemen aan en het eten van de slachtoffers voor Peor bracht een besmettelijke plaag over de Israëlieten; vandaar ‘recepte vergift’ (‘vergift’: part. perf. van ‘vergiften’, vergiftigen).

2 Voetsel ... gesift: duivels voedsel; met de ‘sprinchanen ... gesift’ is gedacht aan Openbaring 9:1-12, waarin beschreven wordt hoe sprinkhanen uit de ‘put des afgronds’ komen en macht op aarde verkrijgen om ongelovigen en verdoemden te pijnigen; hun koning is ‘de engel des afgronds’ Abaddon of Apollyon. Gesift: van ‘siffen’ of ‘siften’, zeven, builen (MNW VII 1095), hier te verstaan als: (uit de afgrond) gekomen.

3 bedeck: verborgen (WNT II 1142); vers 3 is te verstaan als een bepaling bij vers 2: de duivelse aard van het voedsel wordt op een schijnheilige manier, dit is onder een schijn van heiligheid (vgl. v. 4), verborgen gehouden.

4 Tfy: bah (WNT XVI 1755). Vgl. over de oorsprong van dit woord (lat. fimus): J.J. Mak, ‘De eigenlijke betekenis van “Fi-Foei”’, in De Nieuwe Taalgids LIX (1966), pp. 89-90.

5 Geheel al incorrect: men vergelijke met Calvijns beschrijving van de mis als ‘van onderen af tot den top toe vol ... van allerlei goddeloosheid, laster, afgoderij en heiligschennis’, ook nog wanneer men haar zou zien ‘in haar uitgelezenste zuiverheid waarmede men haar op het allerschoonste zou kunnen voordoen’ (Institutie, boek IV, hoofdst. 18, par. 18 - vert. Corsmannus, p. 841). Men vergelijke nog de Christelycke ende grondelijcke verclaringhen ouer den Pauselijcken Canon vander Stilmisse / in welcke men den principalen staet / oorspronck / ende gront der Pauselijcker missen sien mach van de Lutherse predikant Daniel Stangius (Brussel, Jan van Brecht, 1584), waarin hij wil bewijzen dat de canon ‘vol erreuren oft dolinghen: maer oock vol grauwels / blasphemie ende lasteringhen steckt’ (fol. B 8v-C1r) (exempl. Universiteitsbibl. Gent, nr. Acc 1410).

[p. 74]

 

Aij snoo Baals offer loos / van Daniel begeckt^66-7

 

Deur tvoetpat blinckende

 

Sulcx zijt misse afgodisch gecust geleckt //^8-9

 

Van tslants vorsten die ghy tot hoerdom treckt

10

Met schellen clinckende¹⁰

 

Der caluer dans ghelijcke voer Godt hinckende^1111-12

 

In Astaroths dienst / dwelck Emanuel mi[s]haecht

 

Want uws wieroox damp is voer hem stinckende^13-14

 

Soo Nadab Abihu daerom werden geplaecht

6 snoo: waardeloos.

6-7 Baals ... blinckende: blinckende: glanzend, schijnend, of in de betekenis van ‘blikken/blekken’, door iets heen schijnen, zich vertonen (vgl. WNT II 2848 (3) en 2824 (6)). Hier is gedacht aan het (apocriefe) hoofdstuk 14 van Daniël (vroeger ook in gereformeerde bijbels opgenomen, zie bijv. de Deuxaes-bijbel: Biblia: Dat is / De gantsche H. Schrift..., Leiden 1587, Oude Testament, fol. 157r-157v: ‘Vanden Bel te Babel’), waarin verteld wordt hoe Daniël door een list het bedrog van de Belspriesters in Babylon wist te ontmaskeren. Ongezien had Daniël de vloer van hun tempel met as bestrooid. De volgende morgen bewijzen de voetsporen dat niet de god Bel, maar de priesters en hun vrouwen en kinderen zich aan de geofferde spijs en drank te goed hebben gedaan. ‘Deur tvoetpat blinckende’ kon Daniël dus bewijzen dat het hier niet om een offerdienst ging aan een ware, levende god, maar om bedrog en afgoderij. Ook Den val der Roomscher Kercken / met al hare afgoderie (1556) brengt dit verhaal te pas in een betoog dat duidelijk wil maken dat de mis maar een krachteloze ‘sotternie’ en niet een échte, ware offerande voor de zonden is: Bibliotheca Reformatoria Neerlandica. Geschriften uit den tijd der hervorming in de Nederlanden..., uitgeg. door S. Cramer en F. Pijper, 's-Gravenhage 1903, Deel I, p. 413.

8-9 vergelijking van de mis met Babel, ‘de grote hoer... met wie de koningen der aarde gehoereerd hebben’: Openbaring 17:2 (ook 18:3).

10 Met schellen clinckende: het bellen tijdens de consecratie (wanneer de priester kruistekens maakt over hostie en kelk) en bij de elevatie van de hostie en de kelk als een oproep om het Heilig Sacrament te vereren. ‘Daarom voegt men reeds tegen het einde van de dertiende eeuw bij dit teken met de altaarbel veelal nog het teken met de grote kerkklok. Ook degenen die niet aanwezig zijn, omdat ze hun werkzaamheden hebben thuis of op het land, dienen op dat ogenblik in zichzelf te keren, zich naar de kerk te richten en de Heer in zijn Sacrament te aanbidden’: J.A. Jungmann, Missarum Sollemnia (Ned. vert. F.L. Delfgaauw en H. van der Burght), Kasterlee, Deel II, p. 160.

11 caluer dans: dans om het gouden kalf, zoals vermeld in Exodus 32:19.

11-12 voer Godt ... mishaecht: vgl. bijv. Salomo's dienst aan Astarte of Astoret, de godin der Sidoniërs, waardoor hij, ‘zo zegt de Here’, ‘niet in mijn wegen gewandeld heeft en niet gedaan heeft wat recht is in mijn ogen’: 1 Kon. 11:33 (vgl. nog 1 Kon. 11:5-7 en 2 Kon. 23:13). Het dienen van ‘de Astartes’ wordt vaak genoemd samen met het dienen van ‘de Baäls’ (vgl. Richteren 2:10-13 (‘wat kwaad was in de ogen des Heren’), Richt. 10:6; 1 Sam. 7:3-4 en 12:10).

13-14 Nadab en Abihu, de zonen van Aäron, werden dodelijk door God met vuur getroffen omdat zij Hem als wierookoffer ‘vreemd vuur’ brachten, ‘hetgeen Hij hen niet geboden had’: Leviticus 10:1-2 (vgl. J.B. Drewes, ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen van zinne’, in Jaarboek De Fonteine 1978-1979, deel I, XXIX, pp. 44-45; verder, in verband met wierook die God niet behaagt: Hebr. 10:6 en Psalm 40:7). Bij ‘caluer dans’ (v. 11) en wierookdamp (v. 13) is in concreto wellicht ook gedacht aan de kniebuiging van de priester ‘voor en na de elevatie der gedaanten’ (Jungmann, a.w., II, p. 162) en de bewieroking van altaar, celebrant en offergaven in een plechtige mis (Jungmann, a.w., II, pp. 46-49).

[p. 75]

15

Tfij fondament vuyl dat hel en vaechvier draecht¹⁵

 

Horribel offer dat tegen Goids offer twist¹⁶

 

Pharizeeusche wijse daerom wort my geuraecht¹⁷

 

Wat ghy misse zijt? ick segget voer den Papist¹⁸

 

Een godloos offer / dat wech / waerheijt leuen mist.¹⁹

15 fondament ... draecht: de mis, gezien als afgodendienst, ingaand tegen Gods wet en Schrift (v. 4), en als blasfemie tegenover Christus (v. 30-31), kan beschouwd worden als een fundament, een steun voor de hel. Tevens kon de mis als offerande tot verzoening van zonden gezien worden als een gemakkelijk en geruststellend middel om zich van zondestraffen vrij te kopen en dus als een praktijk die het zondigen bevordert (vgl. voor deze opvatting: Marten Micron, Een claer bewijs..., p. 527; Calvijn, Institutie IV, 18.15 (Corsmannus, pp. 839-840); Nic. Vander Schuere, Een cleyne / of corte Institutie, fol, 120 en Stangius, a.w., fol. N 5r-N 5v (‘Die offermisse trecket de menschen af van de warachtighe boete ende bekeeringhe tot Gode’). Als een fundament voor (het geloof in) het vagevuur zijn er de requiemmissen en jaargetijden ter verkorting van de louteringstijd van zielen in het vagevuur: vgl. Micron, a.w., pp. 533-535 en Stangius, a.w., fol. M 8r - N 1r. Vgl. nog Geuzenliedboek (ed. Leendertz), I, p. 17 (nr. 9), v. 49 ‘T' vaghevyer is op haer (= de Misse) ghesticht’ en p. 132 (nr. 58), v. 85.

16 offer ... twist: over de mis als een offer dat met Christus' offer concurreert, zie hiervóór, noot 55 en 56.

17 Pharizeeusche wijse: met name vertrouwend op eigen verdiensten en werk (men denke aan de gelijkenis van de Farizeeër en de tollenaar: Lucas 18:9-14) in de mening door de mis iets te kunnen en te moeten toevoegen aan de verdiensten en het werk van Christus. Zeer sterk wordt deze eigengerechtigheid geformuleerd in Geuzenliedboek, I, p. 21 (nr. 11), v. 46-55: ‘Vande Misse maeckt hy (= de Paus) een Offerhant, / Hy seyt dat daer onse salicheydt aenhanght, dat niet seer gheloghen, / Diemen doch alle door Christum ontfanght? / Dus heeft hy ons bedroghen. / Ja Christus waere noch vermaledijt, / Hadden hem de Missen niet bevrijt, / Want als sy haer Canon lesen, / Soo bidden sy den Vader altijt, / Zijnen soon ghenadich te wesen’; met veel ironie ook in Marnix' Byencorf (De Bijenkorf der H. Roomsche Kerke, met inleiding en varianten, Brussel 1858, dl. 1, p. 148): ‘Siet doch, soo Christus gheen vicarius oft stadthouder en hadde, ... hoe soude hy een eeuwich priester connen gezijn... Hoe soude hy daghelijcks sijn lichaem op een nieu, in der Missen connen opofferen? ... ende, dewijle sijne offerhande den menschen niet en conde uyt sich selven nuttich wesen, soo hebben sy een ander soenoffer der Missen gevonden, waer door sy den menschen sijne offerhande als met een plaester appliceren ende toevoegen... Was dat niet grootelijcks versuymt van onsen Heere, dat hy so vele geleden hadde, ende dat alle sijn lijden ons niet en hadde connen ghebaten, soo de Papen ons dat selve door hare misoffer niet en hadden willen toeeygenen?’.

18 Papist: (schimpnaam voor) pausgezinde, katholiek. Over de verbreiding van dit woord, zie J.B. Drewes, ‘Interpretatie van de Gentse spelen van 1539’, in Tijdschr. vr. Nedl. Taal- en Letterkunde 100 (1984), pp. 271-272.

19 wech ... leuen: naar de bekende woorden van Jezus: ‘Ik ben de weg en de waarheid en het leven’: Joh. 14:6.
mist: woordspeling (zie noot 57 en vgl. vers 63). In de mis, een ‘godloos offer’, ontbreekt dus ‘Christus’. Hij is er niet te vinden. De formulering in de stokregel (en vers 20) is eventueel te contrasteren met de woorden uit de Nederlandse Geloofsbelijdenis aangaande de sacramentele tekenen van Doop en Avondmaal: ‘So syn dan de teeckenen niet ydel noch ledich om ons te bedriegen: want Jesus Christus is de Waerheyt van dien (andere formulering: “sy hebben Jesum voor haer waerheydt”), sonder wien sy niet met allen zijn en souden’: ed. Bakhuizen van den Brink, De Nederlandse Belijdenisgeschriften..., p. 131, art. XXXIII.

[p. 76]

20

De misse mist wech waerheijt en leuen

 

En is doptoijsel Babels verheuen^21-292121-22

 

Op den draeck geblancket²²

 

Die den naem der verholentheijt is gegheuen²³

 

Op veel waters gesedt^24-25

25

Dats op veel volcx / die zij is voetstrick en net

 

Haer maeckende versmoort^26-27

 

Met dbloet der Maertelaers onder tcruys gheplet /

 

Vuyt den cop des grouwels lasterende daer met²⁸

 

God en sijn heylich woort

30

Tfy horribel blasphemie / noyt sulcx ghehoort

 

Teghen Christum met schandaleus verwijten³¹

 

Dat sijn heylich opoffer den mensch tot confoort³²

 

Te cort comt tfy valsch dienst der ypocryten

 

Ghevouden vet pot voor ghepluckte levyten³⁴

21-29 vergelijking of gelijkschakeling van de mis met de ‘hoere Babylons’, zoals beschreven in Openbaring 17.

21 doptoijsel: vgl. Openb. 17:4 ‘En de vrouw was gehuld in purper en scharlaken en rijk versierd met goud, edelgesteenten en paarlen’.

21-22 verheuen op den draeck: Openb. 17:3 ‘En ik zag een vrouw zitten op een scharlakenrood beest... het had zeven koppen en tien horens’.

22 geblancket: bepaling bij ‘doptoijsel Babels’: haar gebreken onder een schoon uiterlijk verborgen (vgl. WNT II 2786).

23 Die... gegheuen: gezegd van ‘doptoijsel Babels’: vgl. Openb. 17:5 ‘En op haar voorhoofd was een naam geschreven, een geheimenis’.

24-25 Openb. 17:1-2 ‘de grote hoer, die zit aan vele wateren, met wie de koningen der aarde gehoereerd hebben’ en 15 ‘De wateren... waarop de hoer gezeten is, zijn natiën en menigten en volken en talen’.

26-27 Openb. 17:6 ‘En ik zag de vrouw dronken van het bloed der heiligen en van het bloed der getuigen van Jezus’, maar eerder is in vers 26 bedoeld: ‘hen’, namelijk de vele volkeren uit vers 25 dronken makende: vgl. daarom ook met Openb. 18:3 ‘omdat van de wijn van de hartstocht harer hoererij al de volken gedronken hebben’; ook Jeremia 51:7 ‘Babel was in de hand des Heren een gouden beker die de gehele aarde dronken maakte; van zijn wijn dronken de volken, daardoor werden zij verdwaasd’.

28 Openb. 17:4 ‘... en zij had in haar hand een gouden beker, vol gruwelen, en de onreinheden van haar hoererij’. Men vergelijke ook Calvijns Institutie, IV, 18.18 (Corsmannus p. 841) waarin de mis beschouwd wordt als ‘de drinkbeker des gruwels, waarmede de koningen en volkeren der aarde dronken gemaakt zijn’.

31 met schandaleus verwijten: met de schandelijke aantijging...

32 den mensch tot confoort: ten bate van de mens.

34 Ghevouden vet pot: goed toebereide, goed aangelegde (MNW IX 1223-1224) rijkelijk gevulde pot (WNT XXI 157): rijke bron van inkomsten vanwege de stipendia voor requiem- en votiefmissen.
ghepluckte levyten: kale priesters, wellicht in de dubbele betekenis van ‘kaal’, nml. zonder hoofdhaar (allusie op tonsuur) en zonder bezittingen.

[p. 77]

35

Apen spel / angel daer de hoere me vist³⁵

 

Tswerelts rijckdom onder gulden habyten^36-37

 

En is tschuym des draecx dat geen sonden vuyt en wist

 

Een godloos offer dat wech waerheyt leuen mist

 

 

 

Een bedelaers rock lancksaem stuckwijs gewrocht³⁹

40

Van veelderley pausen listich by een ghesocht⁴⁰

 

Voor sijn vassalen⁴¹

 

Hoe veelderhande sy is / hoort ghy paeps ghedrocht⁴²

35 Apen spel: elders een ‘batementspel’ (Den val der Roomscher Kercken, pp. 412-413), een ‘guyghelspel’ (Micron, a.w., pp. 535-536; Geuzenliedboek, I, p. 15 (nr. 9), v. 3), een ‘(sottelijc) camerspel (vande passie Christi)’ (Stangius, a.w., fol. N 5v-6v) of een ‘dwaas toneelspelers- en narrenwerk’ (Ursinus, Schatboek..., II, p. 151) genoemd en dit vanwege de ‘veel bootsen’ die de ‘mispriester’ moet ‘spelen, met drayen, climmen, dalen, knielen, cussen, lecken, wasschen, drooghen, slapen: Die handen nv tsamen doen, dan vutrecken, dan opheffen, dan ouer den kelck drayen om toouenaersche cruycen te maken, ende dier ghelijcke vele’ (naar Micron, a.w., pp. 535-536). Voor ‘apenspel’ zie nog WNT I, Suppl. 1327 (citaat Marnix).
angel ... vist: te vergelijken met Marnix die de Transsubstantiatie noemt: ‘het beste vispaen, dat sy (dit is “de h. Kercke”) in hare keucken heeft’: De Bijenkorf, ed. 1858; dl. 1, p. 175.
hoere: vgl. v. 8-9 en 21-29.

36-37 gulden... draecx: voor ‘schuim’ als iets waardeloos tegenover goud (en zilver), zie WNT XIV 1152-1153 (vgl. eventueel met Spreuken 25:4 en Ezechiël 22:18-19). Voor drakenspeeksel als een stroom die de kerk mee wil sleuren, zie Openbaring 12:15-16.

39 Een bedelaers rock: elders wordt de mis ‘een gelapt werc’, ‘eenen gelapten sack’, een ‘saertse’ ‘diemen van veel lappen maeckt’ (elders in het schoon Boecxken, vol schoone ende stichtelijcke Refferynen..., resp. fol. D 6r, B 8v en D 1r) en vooral ‘een gelapte rock’ (Geuzenliedboek, I, p. 17 (nr. 9), v. 45 en Historie Van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht... 1569, fol. 182v-183r) of ‘een bedelaersmantel’ (Micron, a.w., p. 538; Marnix' Bijenkorf, ed. 1858, dl. 1, p. 37 en 158 en Een schoon Boecxken..., fol. D 2v) genoemd. Met dit alles wou men aangeven dat de mis niet een oorspronkelijk geheel is, maar in de loop der tijden door verschillende pausen (zie vers 40) en uit verschillende auteurs ‘tesamen’ ‘gelapt’ of ‘genaaid’ (ook Calvijn gebruikt het woord ‘consuere’: Institutio christianae religionis..., Genevae 1559, IV, 10.19, p. 440; Nedl. vert. Corsmannus (‘lappende’), p. 698; vgl. nog Micron, a.w., p. 540; Vander Schuere, a.w., fol. 119 en Stangius, a.w., fol. B 8v, C 1v, D 8r. In dit verband kan nog gewezen worden op artikel XXIX van de Nederlandse Geloofsbelijdenis waarin van de ‘valsche kercke’ o.m. wordt gezegd: ‘sy bedient de Sacramenten niet gelijc Christus in sijn woordt verordent heeft, maer sy doet daer af ende toe, ghelijck als het haer goet dunckt’: Bakhuizen van den Brink, a.w., p. 127.

40 een overzicht van de bijdragen van verschillende pausen in: Micron, a.w., p. 540; Een schoon Boecxken..., fol. B 4v, D 2r, D 6r en Stangius, a.w., fol. C 2r-C 2v, C 6v-C 7r, E 5r, F 4v, G 6r-G 6v).

41 vassalen: onderdanen, dienaars.

42 veelderhande: veelsoortig; naast vele voorbeelden in de andere refreinen van het Schoon Boecxken, vergelijke men nog de opsomming van ‘menigherhande Missen’ bij Micron, a.w., p. 537: ‘(missen) voor reysende, trouwende, krancken, arbeydende vrouwen, dooden, voor verloren dinghen, ende alder hande saken, voor pestilencie, teghen dieren tijt, oorlooghe, duuel, helle, ende vegheuier’.

[p. 78]

 

Ghy bels Cardinalen⁴³

 

Sy is lanck cort / leech / hooch met singender talen⁴⁴

45

Een sotte practycke

 

Vuyt tserpents borst gesoocht voor Geesten die dwalen⁴⁶

 

Heetende zielmis die vuyt tvaechvier can halen⁴⁷

 

Zielen van die rijcke⁴⁸

 

Kersmis / gulde mis / en meer dier ghelijcke⁴⁹

50

Natte drooge wonderlijcke int aenschouwen⁵⁰

 

Jacop mis / Jans mis in elcken wijcke^51-52

 

Met noch diueersche missen van vrouwen

 

Sacraments mis / bruyt mis / daer sy tvolc met trouwen⁵³

 

Licht mis die bouen al meest keyrsen quist⁵⁴

55

En cruys mis wordt seer inwendich gehouwen⁵⁵

43 bel: de Babelse afgod Bel van wie de priesters op een bedrieglijke manier de spijs- en drankoffers verteerden (vgl. aant. bij v. 6-7), staat hier voor de paus of de antichrist (vgl. v. 56).

44 leech... talen: omdat eigenlijk iedere gezongen mis een ‘hoogmis’ is, zal hier met de ‘lage’ mis een ‘stille’ of ‘gelezen’ mis zijn bedoeld (Encyclopaedisch Kerkelijk Woordenboek. Verklaring van woorden en uitdrukkingen uit het katholieke leven, ingel. door J.B. Kors, Bilthoven/Antwerpen 1954¹⁰, kol. 395 en 890).

46 Vuyt... gesoocht: duivels van oorsprong en aard; voor Calvijn is niemand anders dan de Satan de ‘architectus missae’ (Beyer, Abendmahl und Messe, p. 65) en Ursinus noemt de mis ‘een afgod, uit verschillende vreselijke dwalingen en godslasteringen van de Antichrist samengesmeed’ (Het Schatboek, II, p. 152).

47 zielmis: zielemis of requiemmis, als uitvaart-mis of jaargetijde opgedragen voor overledenen.

48 Zielen van die rijcke: omdat voor uitvaart of jaargetijde moet worden betaald.

49 gulde mis: ‘missa aurea’, plechtige mis ter herdenking van ‘het gulden mysterie’, dit is Maria-Boodschap; deze mis wordt in de vroege morgen van de Quatertemperwoensdag van de advent met veel kaarslicht aan het Maria-altaar gecelebreerd (Encycl. Kerk. Wdb., kol. 354).

50 Natte drooge: de gewone, ‘natte’ mis tegenover de ‘missa sicca’ of ‘droge mis’, dit is ‘het verrichten van de misgebeden met weglating van offerande, consecratie en communie, als een devotie, wanneer men niet in staat is mis te horen of te lezen’ (Enc. Kerk. Wdb., kol. 624).

51-52 Jacop mis: votiefmis ter ere van St. Jacob - feestdag 25 juli -, ten behoeve van o.m. St. Jacobsvaarders, de pelgrims naar het oude bedevaartsoord te Compostela; Jans mis: St. Jansdag, 24 juni (WNT VII 196), met mis ter ere van St. Jan de Doper; diueersche missen van vrouwen: verscheiden votiefmissen ter ere van Maria (de zgn. ‘vrouwenmissen’ op zaterdag) en missen op de verschillende, bijzondere Maria-feesten: vgl. J. Janssens, De mariale persoonlijkheid van Jacob van Maerlant, Antwerpen 1963, pp. 167-184.

53 Sacraments mis: mis op sacramentsdag, de tweede donderdag na Pinksteren; bruyt mis: huwelijksmis.

54 Licht mis: feest van Maria-Zuivering op 2 februari, met kaarsenwijding en lichtprocessie vóór de mis; de kaarsen blijven tijdens de mis ontstoken en worden na de mis ook brandend geofferd (Enc. Kerk. Wdb., kol. 602 en Janssens, a.w., pp. 173-175).

55 cruys mis: bedoeld is wellicht de liturgische viering van de kruisontbloting op Goede Vrijdag - geen mis, vandaar ‘seer inwendich gehouwen’ -, waarbij onder gebed en gezang het altaarkruis door de priester wordt ontdaan van de paarse doek waarmee het sinds Passiezondag was bedekt (Enc. Kerk. Wdb., kol. 540).

[p. 79]

 

Niet by de Christens / maer onder den Anthechrist⁵⁶

 

Een Godlo[o]s offer / dat wech waerheyt leuen mist.

O caldeeus tooverspel van God verboden⁵⁸
Cieraet pronck werck voor den stommen afgoden⁵⁹
Tredende onder voet^60-61
tVerrijsen Christi / ay laet v doch nooden
Mensch tot aflating goet⁶²
Want die misse mist en deur mis ghy misdoet⁶³
Teghen Gods Mayesteyt
En teghen den soon Christi / die met ootmoet^65-67
Voor ons tot versoening stortte sijn dierbaer bloet
Soe die schriftuere seyt
En was dlaetste offer der gherechticheyt⁶⁸

56 den Anthechrist: bedoeld is de paus.

58 caldeeus ... verboden: de Chaldeeën stonden bekend voor hun toverkunst, astrologie en waarzeggerij: vgl. Daniël 2:2, 10; 4:7; 5:7, 11. Voor tovenarij als een ‘gruwel’ voor God: vooral Deuteronomium 18:9-14; ook Exodus 22:18 en Leviticus 19:26 (verder: Maleachi 3:5 en Openb. 21:8 en 22:15). Als een tovenaarspraktijk beschouwde men vooral het stil uitspreken van de consecratiewoorden door de priester over de hostie en de wijn met als gevolg de transsubstantiatie van de elementen tot lichaam en bloed van Christus: vgl. Calvijn, Institutie, IV, 17.15 en 17.39 (vert. Corsmannus, pp. 801 en 824); Den val der Roomscher Kercken, pp. 411-412; Micron, a.w., pp. 474-475 en 529-531; Geuzenliedboek, I, p. 16 (nr. 9), v. 31; p. 23 (nr. 12), v. 14; p. 91 (nr. 41), v. 11; Het tvveede boeck, Vande sermoenen des wel vermaerden Predicants B. Cornelis, ‘buyten Noirdvvitz’ 1578, p. 657; Stangius, a.w., fol. C 4r-C 4v en F 2r-F 2v. Vgl. nog Beyer, a.w., pp. 50-51 en 72.

59 stommen afgoden: voor het begrip ‘stomme afgoden’ (beelden die niet kunnen spreken), zie Habakuk 2:18; 1 Kor. 12:2; Psalm 115:4, 7 en 135:16.

60-61 Tredende... Christi: de transsubstantiatie en meer bepaald de localisering van Christus' lichaam in of de identificatie ervan met de hostie, werd in tal van gereformeerde geschriften beschouwd als zijnde in strijd met de belijdenis aangaande Christus' hemelvaart en zijn zitten aan de rechterhand van de Vader tot zijn wederkomst om te oordelen. Vgl.: Calvijn, Artikelen, nr. 5 (p. 34), Catechismus, zondag 53 (pp. 68-69) en Institutie, IV, 17.12-13, 17.15, 17.17-18, 17.26, 17.29-31 (vert. Corsmannus, pp. 799-800, 802, 803-804, 811 en 814-817); de Nederlandse Geloofsbelijdenis in art. XXXV (ed. Bakhuizen van den Brink, p. 139); Den val der Roomscher Kercken, p. 415; Micron, a.w., pp. 471-473, 476; de brief van Hoste vander Catalijnen (1555) in Historien Der Vromer Martelaren Die om het getuijchenis des H. Evangeliums haer bloet gestort hebben, Amsterdam 1634, fol. 166r; Geuzenliedboek, I, p. 192 (nr. 83), v. 16-18; Historie van B. Cornelis, fol. 266v-267r; Een schoon Boecxken, fol. D 3r-D 3v; Ursinus, Het Schatboek, II, pp. 96-101 en 148-149. Verder, Berkouwer, De Sacramenten, pp. 296, 298 (noot 12), 300-301, 305-306; Jacobs, Theologie..., p. 113; Beyer, a.w., pp. 48, 59, 73-74 en J. Decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565), Brussel 1975, dl. 1, pp. 624-625.

62 aflating: het zich (van de mis) verwijderen, het er zich van afkeren.

63 mist: is fout en krachteloos.

65-67 vgl. o.m. Efeziërs 1:7, 2:14-16 en Koloss. 1:20.

68 dlaetste offer...: graag verwees men hierbij naar het ‘éénmaal’ en ‘voor altijd’ in Hebreeën 9:24-28 en 10:1-14; Beyer, a.w., p. 69.

[p. 80]

 

Dat self sprack segghende tis al volbracht⁶⁹

70

Scheurende thantschrift tswar Jock ons opgheleyt⁷⁰

 

Sulcx can v offer niet doen valsch Baals Jacht⁷¹

 

Daerom sal den Propheet als coedreck veracht^72-74

 

V onreyn offer broot vol stinckende ghist

 

In v aensicht placken / want v offer slacht⁷⁴

75

Den dienst malech met menschen bloet vernist⁷⁵

 

Een Godloos Offer dat wech waerheyt leuen mist.

In deuchden voort,

Goubloeme.

Par Anvers.

69 tis al volbracht: Joh. 19:30 (vgl. Calvijn, Institutie, IV, 18.3 (Corsmannus, p. 833) en Beyer, a.w., pp. 64-65).

70 Koloss. 2:14-15.

71 Jacht: gespuis, bende, troep (MNW III 982 en WNT VII 73).
Baals Jacht: bedoeld zijn de priesters die na Christus' offer nog menen te moeten offeren en daardoor, naar gereformeerde opvatting, Christus' priesterschap beledigen.

72-74 den Propheet: bedoeld is Maleachi; vgl. diens ‘bedreiging tegen onheilige offeraars en onwaardige priesters’ in Maleachi 2:2-3 (‘Indien gij niet hoort, en indien gij het niet ter harte neemt mijn naam eer te geven, zegt de Here der heerscharen, dan zal Ik onder u een vloek zenden en uw zegeningen in vloek verkeren; ... Zie, Ik zal uw nakroost bedreigen en vuil op uw gelaat werpen, het vuil uwer feesten’). Vgl. nog Geuzenliedboek, I, p. 6 (nr. 2), v. 9-12 (‘Vliedt Baals Papen... Die Christus arme schapen, / Met drec van menschen voen’) en p. 7, v. 87 (‘Wilt haren dreck afspoelen’) en Marnix' Bijenkorf, ed. 1858, dl. 1, p. 158, over de mis ‘met stucken ende lappen by een gheraept’ en ‘met dreck by een ghelijmt’. Vgl. nog Van der Voort in Een schoon profijtelik Boeck / ghenaemt den benauden ... Christen, Haarlem 1612, fol. E 6v: ‘Want eenen vloeck sal hy over haer verwecken / En den dreck haerder vierdagen in dansicht plecken / Daer sy de voldoeninge Christi me versaken / Want om tsondtoffer sy noch altaren decken / Tschijnt Christus quam te cort / sy willent volmaken / Met reden sulck lasteraers, Gods oordeel smaken’.

74 slacht: is als.

75 malech: of ‘Moloch’, afgod voor wie kinderoffers werden gebracht: vgl. o.m. Leviticus 18:21; 20:1-5; 2 Kon. 23:10; Jeremia 7:31-32; 19:1-6 en 32:35.
vernist: bedekt.
Voor het misoffer als het dagelijks opnieuw (willen) offeren en ‘slachten’ van Christus, zie: brief van Hoste in Historien Der Vromer Martelaren, fol. 167r; Calvijn, Institutie, IV, 18.5 en 18.14 (Corsmannus, p. 834 en 839); Stangius, a.w., fol. G 1v - G 2v, M 4r - M 4v en N 1r - N 2r; Ursinus, Het Schatboek, II, p. 148, 152 en Beyer, a.w., p. 47 (altaar als vleesbank).
Goubloeme: de Tekst heeft ‘Goublbloeme’.