Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1980-1981 (2 delen)

[p. 145]

Calvinistische literatuur te Gent tot 1584^(*)
door Dirk Coigneau

Wanneer op 9 april 1567 de geuzentempel buiten de Brugse poort door het Waalse regiment van kapitein Bousse met de grond gelijk wordt gemaakt, markeert deze afbraak wel duidelijk het einde van een eerste periode van calvinistische activiteit te Gent⁽¹⁾. Het is de periode waarin een langere tijd van voorzichtig en klandestien ijveren wordt gevolgd, vanaf 1560 ongeveer, door een korte, maar krachtige fase waarin gereformeerde leer en literatuur steeds meer openbaar worden verspreid, een ontwikkeling die juist in de bouw van de tempel haar bekroning vond⁽²⁾.

(*) Dit artikel is bewerkt naar de tekst van een lezing, gehouden op het colloquium ‘Gent en de Literatuur’ (Rijksuniversiteit Gent: 13 nov.-17 nov. 1978).

(1) Voor het historische raam waarbinnen de teksten hier worden vermeld, maakten we o.m. gebruik van: Marcus van Vaernewijck, Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelijk in Ghendt 1566-1568, uitg. door Ferd. Vanderhaeghen (Mij. Vlaamsche Bibl., 4e reeks, nr. 1), Gent 1872-1881, 5 dln.; het Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, behelzende het verhaal ..., uitg. door Frans de Potter, Gent 1870; de Vlaemsche Kronijk, of Dagregister... door Ph. de Kempenare..., uitg. door Ph. Blommaert, Gent 1839; het Memorieboek der stad Ghent, uitg. door Ed.v.d. Meersch (Mij. Vlaemsche Bibl., 2e serie, nr. 15), dl. II en III, Gent 1853-54 en P. Bernardus de Jonghe, Ghendsche Geschiedenissen ..., Gent s.d. (1780), 2 dln.
Over bouw en afbraak van de tempel zie: Vaernewijck dl. 1, pp. 308-309, dl. 2, pp. 6-8, 14-15 (met tekening), 26, 108-110; 169-173, 175-176; Campene, pp. 37-38, 46, 55-58; Vl. Kronijk, pp. 18-19, 25; Memorieboek II, pp. 343-344, 347-348 en De Jonghe dl. 1, pp. 49, 54-56, 73-76. In het Memorieboek (II, pp. 348-349) is een 28-regelige dialoog op rijm uitgegeven waarin de ‘Capitein’ zijn ‘Crijchsvolck’ aanmaant ‘desen stal’ neer te gooien, terwijl de ‘consistoristen’ jammeren over het vele geld dat zij eens ‘totten tempel gaven’. Nu verwensen ze hun predikant Hermanus om ‘zijn valsche preken’ en ‘Justicie’ besluit: ‘Te recht mocht men se heeten afgodisten / Zy zochten den afgodt in coffers en kisten’. Geheel dezelfde strekking heeft het lange, ironisch-spottende gedicht, getiteld Lamentacie van Gent in hs. 1682 van de Gentse U.B. (fol. 21-23v): zie W.L. Braekman, ‘Anonieme “Lamentacie van Gent”. Een onbekende rederijkersballade van rond 1567’ in Jaarboek De Fonteine XXIX (1978), dl. 1, pp. 171-184 en ook de bijdrage van R. Willemyns in dit Jaarboek, pp. 37-44.

(2) Over wagens en kramen met ketterse boeken bij de hagepreken en de samenkomsten in de tempel, zie Vaernewijck dl. 1, p. 3 en dl. 2, p. 98; Campene, pp. 7 en 50; Vl. Kronijk, pp. 10, 21 en De Jonghe dl. 1, pp. 8, 11, 62-63 en 72 (psalm-boekjes, ‘valsche testamenten’, ‘vlaemsche bybels, schimpschriften tegen de misse, biechte, of lasterboeken tegen de inquisiteurs, tegen den cardinael enzv.’, ‘den Heydelbergschen Catechismus, den welken Petrus Dathenus overgezet hadde in 't Vlaemsch’, ‘Boekskens... met Opschrift op 't eynde: Gedrukt by den Alderhoogsten’, ‘Printen, op de welke eenige Predik-Heeren in hunne Kleedinge op eene schimpelyke wyze verbeeld waeren’, enz.).

[p. 146]

Het begin van deze periode situeren we omstreeks 1545. In dat jaar wordt Titelmans tot inquisiteur van Vlaanderen aangesteld en neemt de kettervervolging weer heviger vormen aan⁽³⁾. In de zomer van 1543 nog had de Gentse patriciërszoon Jan Utenhove op zijn buitengoed in Roborst een spel van zinne laten opvoeren⁽⁴⁾. In dit spel verschijnt het personage ‘Ongheleert volck’ dat onrustig zijn heil zoekt in pauselijke aflaten en eigen verdiensten. ‘Euangelische Leeraer’ en ‘Dienaer Gods’ echter weten zijn blik - in een toog - te richten op Christus aan het kruis. Het offer van Christus is immers de ware aflaat waar de gelovige in kan rusten. Deze, met bloed geschreven aflaat leert men kennen uit de Schrift en beide leraren dringen er bij ‘Ongheleert volck’ dan ook op aan dat hij zich zou oefenen in ‘Gods leuende woort’. Het lezen en leren van de Schrift is immers niet alleen ‘de geleerde / bisschoppen / doctoren / priesters en licenciaten’ toegestaan, zoals ‘Ongheleert volck’ had gedacht, het is integendeel de dagelijkse opdracht van iedereen, ja, bij het eten en drinken, opstaan en slapengaan, zal men Gods woord ‘ghedincken’. ‘Dus draecht de Schriftuere in v hant’, leert ‘Dienaer Gods’. Aan het in handen geven van de Schrift, niet als een manipuleerbaar gegeven, maar, goed gereformeerd, als een objectieve maatstaf en een zekere troost voor het leven, zal Utenhove zijn verdere leven lang zijn beste krachten wijden. Zijn psalmberijmingen (van 1551 af) en vertaling van het Nieuwe Testament (1556) heeft hij echter niet meer in Gent kunnen vervaardigen, want in mei '45 wordt hij voor de opvoering van het spel verbannen⁽⁵⁾. Utenhove had trouwens al een jaar eerder het zekere voor het onzekere gekozen en het land verlaten. Tot zijn dood in 1566 heeft hij zich dan, vooral in Londen en Emden, met woord en daad in dienst gesteld van de opbouw der Nederlandse vluchtelingengemeenten. Van deze vluchtelingenkerken is een belangrijke stimulans uitgegaan naar de achtergebleven

(3) J. Decavele, De dageraad van de Reformatie in Vlaanderen (1520-1565), Brussel 1975, dl. 1, pp. 37-38, 279-280, 322, 535.

(4) Het spel, gespeeld op 2 juli 1543, verscheen postuum in 1570, wrsch. te Emden (vgl. Mak in Jaarboek De Fonteine 1959, p. 142). Enig bekende ex. in Bibliothèque Nationale te Parijs, nr. D². 1415(6). Voor de hier gegeven schematisering van het spel (speurtocht naar ware aflaat, toog met gekruisigde Christus, belang van het Woord), zie fol. A3-A4, B1v-B3, C3v-D1v, E4v, F2v-F3v, O1-O2v.

(5) Over dit proces en de verdere activiteiten van Utenhove: Decavele, pp. 80-85 en 208-210. Voor Utenhove als psalmberijmer en bijbelvertaler: resp. S.J. Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen, Assen 1959, pp. 247-432 en C.C. De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, Leiden 1937, pp. 224-234.

[p. 147]

geloofsgenoten thuis. Zo was er bij deze laatsten bijvoorbeeld een grote vraag naar de psalmboekjes van de Londense ouderling, en het waren volgens Lenselink zijn psalmen en gezangen die hier bij de vroegste geuzenpreek zijn gezongen⁽⁶⁾.

Van het contact tussen de vluchtelingen en hun achtergebleven verwanten en geloofsgenoten getuigt ook het relaas over de marteldood van Hoste van de Katelyne te Gent, geschreven door Marten Micron of De Cleyne, eveneens in Gent geboren, maar vanaf 1550 predikant te Londen en later in Norden (bij Emden). Reeds in 1552 richtte Micron zich vanuit Engeland rechtstreeks tot de magistraten en gelovigen van Brabant, Vlaanderen en Henegouwen in Een claer bewijs, van het recht gebruyck des Nachtmaels Christi, ende wat men van de Misse houden sal, een uiteenzetting en verantwoording van gereformeerde opvattingen over het Avondmaal⁽⁷⁾. Dezelfde bedoeling, het publiek vertrouwd maken met zijn gereformeerde avondmaalsleer, had Micron met zijn VVaerachteghe Historie van Hoste (gheseyt Jooris) vander Katelyne, aangezien de zaak van Hoste alles met deze leer te maken had en Micron op het eigenlijke relaas nog een ‘samenvatting’ van zijn vroegere Claer bewijs laat volgen⁽⁸⁾. In 1555 dan was de graveerder Hoste van de Katelyne vanuit Emden naar zijn geboortestad Gent teruggekeerd. Op Witte donderdag van dat jaar preekte in de St. Michielskerk de dominikaan Pieter de Backere, die als predikant een goede naam genoot. Daarom ging ook Hoste naar hem luisteren, maar, zo merkt Micron op, ‘voor goudt’ vond hij ‘coper / ende voor ghesonde spyse fenijn’. De Backere preekte - het was immers Witte donderdag - over het avondmaal en leerde de transsubstantiatie met als besluit de aanbidding van het sacrament. Door deze preek werd Hoste zeer ontsticht en na afloop sprak hij de predikant met luide stem toe en vroeg hem de onjuistheid van het gepreekte uit de Schrift te mogen aantonen. Deze vrijmoedigheid verwekte heel wat opschudding in de kerk en, eenmaal op straat, werd Hoste al gauw gearresteerd en in het Gravensteen geleid. Een veertiental dagen later, op 27 april, werd hij,

(6) Lenselink, a.w., pp. 366 en 426-429 en H. Slenk, ‘Jan Utenhove's Psalms in the Low Countries’, Nedl. Archief voor Kerkgeschiedenis 49 (1968-69), pp. 155-168.

(7) Opnieuw uitgegeven door S. Cramer en F. Pijper in Bibliotheca Reformatoria Neerlandica - verder vermeld als B.R.N. -, dl. I, 's-Gravenhage 1903, p. 437 e.v. (pp. 440-442).

(8) Vgl. Decavele, p. 263. Het Woord vooraf van de VVaer. Hist. is gedateerd op 26 juni 1555. Heruitg. in B.R.N. VIII (1911), pp. 187-253.

[p. 148]

ongeveer 30 jaar oud, op het Veerleplein gewurgd en verbrand.

Met de zaak Hoste van de Katelyne raken we wel het meest gevoelige punt in het conflict Rome - Reformatie. Het sacrament des altaars waarin Christus lichamelijk, in vlees en bloed, aanwezig is, is immers het stralende middelpunt van de hele Roomse eredienst en devotie. Voor dit allerheiligste knielt men in aanbidding neer, met dit allerheiligste gaat men in processie de straten door. Wie dit aanvalt, valt de Roomse kerk in haar levenskern aan en dit nu deed de Reformatie. Zij deed dit met een ernst en verontwaardiging, even heilig als het geloof waarmee Rome de transsubstantiatie beleed. Het eensluidend protest van de Reformatie was immers gericht tegen het geïsoleerd beschouwen van sacramentele tekenen, los van het Woord en de geloofsverbanden waarin men het door Christus verworven heil ontvangt. Het protest tegen verzelfstandiging en aanbidding ontspringt dus niet aan negatief scepticisme of ongeloof, maar, en daar ontleent het zijn felheid aan, het klinkt op uit een positieve belijdenis aangaande Christus als insteller en zingever van het sacrament. In een belijdenisbrief, geschreven in het Gravensteen, spreekt Hoste van wat hij niet gelooft - nml. ‘dat Christus Jesus... na sijn menscheyt in vleesch ende bloedt in het broot zy’ -, maar dit niet-geloven wordt er onmiddellijk verbonden met en geheel gekwalificeerd door een ernstig getuigenis omtrent Christus' hemelvaart, verheerlijking en wederkomst⁽⁹⁾. Wie de sacramentele tekenen aanbidt en daarmee losmaakt uit hun verband, beledigt Christus, zijn offer en hogepriesterschap. Hiermee wordt de mis voor Micron en de gereformeerden tenslotte niet slechts een misverstand, maar ook een gruwel en vervloekte afgoderij⁽¹⁰⁾. Aanbidding van het allerheiligste

(9) Zie (A.C. van Haemstede's) Historien Der Vromer Martelaren Die om het ghetuijchenis des H. Euangeliums haer bloet gestort hebben..., Amsterdam 1634, fol. 166-167. Niet geheel in overeenstemming met het relaas van Micron is de voorstelling van Decavele (p. 329) die Hoste ‘tijdens’ de preek van De Backere ‘plots in woede’ laat ontsteken. Micron legt juist sterke nadruk op Hoste's zelfbeheersing tijdens en zijn beleefdheid na de preek (‘syn bonnette vanden hoofde in de handt nemende’), ondanks zijn droefheid vanwege ‘de verleydinge des aermen volcks’. Onjuist is ook de vermelding van een brief aan De Cleyne over het eigen martelaarschap. Deze brief is niet ‘in de gevangenis..., op een ogenblik dat zijn doodvonnis welhaast zeker was’ geschreven (Decavele, p. 329), maar ‘ontrent vyf maenden voor syn doot’ (B.R.N. VIII, p. 208) en handelt niet over het eigen martelaarschap, maar over de last van vervolging in het algemeen.

(10) Vgl. VVaer. Hist., B.R.N. VIII, pp. 219, 224-225 en het antwoord op vraag 80 van de Heidelbergse Catechismus: J.N. Bakhuizen van den Brink, De Nederlandse Belijdenisgeschriften, Amsterdam 1976 (2), p. 195. Ook Vaernewijck dl. 1, p. 178.

[p. 149]

enerzijds, een gruwel en vervloekte afgoderij anderzijds, een scherpere tegenstelling is wel niet denkbaar. Men zal deze principieelreligieuze tegenstelling moeten aanvaarden, wil men in de zestiende eeuw niet veel onbegrijpend afschrijven als louter onwillige onverdraagzaamheid.

Niet altijd echter is in deze periode de tegenstelling zo duidelijk en zo scherp. Vaak nog gaat het nieuwe en ongeoorloofde samen met of schuil onder het oude en vertrouwde. Zo verscheen in 1545 bij Joos Lambrecht een Corte instruccye / ende onderwijs / hoe een ieghelic mensche met God / ende zynen even naesten / schuldigh es / ende behoord te leven van de Mechelse priester Cornelis van der Heyden, een werk dat ook in het Frans werd vertaald en verspreid⁽¹¹⁾. Het geeft kommentaar bij de Tien geboden, de apostolische geloofsbelijdenis en het Onze Vader en bespreekt Doop en Avondmaal, alles in reformatorische zin en met talrijke bijbelcitaten verantwoord. In een tweede afdeling volgt nog ‘een zuverlick onderwijs ende leere’ hoe ieder zich in zijn stand en staat te gedragen heeft. Het ‘zuverlicke'’ van dit onderwijs wordt blijkbaar gegarandeerd door het feit dat het geheel ‘naer (wtwyzen) der heligher Schrifturen’ gebeurt. Dit nieuwe en ‘zuverlick onderwijs’ nu laat Van der Heyden aansluiten bij een traditioneel-katholieke terminologie en situatie en wel zo dat het oude begrip geheel met een nieuwe inhoud wordt gevuld. Priesters zijn bij hem niet méér (natuurlijk ook niet minder) dan dienaren des Woords, een religieus is hij ‘die laet dijnken dat hy een religieus es, of dat hij God dient’, ‘Biechte’ is steeds de titel van een persoonlijk smeekgebed tot God en in een schijnbaar slechts kritiseren van het misbruik van beelden gispt hij tegelijk elke heiligenverering zonder meer⁽¹²⁾. De gebruikte camouflage-techniek werd echter doorzien en drukker Joos Lambrecht wordt beboet met 40 gulden en de kosten van zijn gevangen-

(11) De tekst van dit met fraaie houtsneden versierde boekje is heruitg. door Pijper in B.R.N. IV (1906), pp. 15-17.

(12) B.R.N. IV, pp. 47-50, 65 en 20. Veel meer omvattend dan de voorzichtige tolerantie van beelden, ‘niet om te anbidden ofte eeren’, maar ‘tot een onderwijs, memorye, ende exemple der menschen’ (ook Van der Schuere laat beelden met deze pedagogische bedoeling toe), is de omschrijving van hen die tegen het beeldenverbod zondigen als allen die, God verlatende, ‘loopen hier en ghinder, om troost, hulpe, ende boete, naer steenen, hauten, ende zelveren beilden, ende en schamen hem niet te sprekene met hem die zonder ziele es, ende hem te bidden om ghezontheyt die niet maghtigh en es, ende den dooden om tleven’. Anders dan Decavele (pp. 238-240) menen we deze tekst dus meer bewust-reformatorisch te mogen lezen.

[p. 150]

schap⁽¹³⁾. Tien jaar later, in 1555, verschijnt bij Gerard van Salenson het Curt onderwijs huuter heligher schrifture van de Gentse priester-onderwijzer Steven van Mijlbeke. Het is nauw verwant aan de Corte instruccye van Van der Heyden, maar beperkt zich als schoolboekje tot een uitlegging van het Onze Vader, het Ave Maria, de twaalf artikelen van het geloof en de Tien geboden. De kommentaar bij het Ave Maria, toen ook nog bij hervormden in gebruik, blijft opvallend christocentrisch en 's schrijvers gereformeerde inzichten blijken vooral bij het negende en tiende geloofsartikel over kerk en zondenvergeving⁽¹⁴⁾. In '78, wanneer het calvinisme in Gent overheerst, wordt dit schoolboekje voor de weduwe van Salenson herdrukt⁽¹⁵⁾. Wie beide edities vergelijkt, stelt vast dat in de latere hier en daar iets is veranderd, waardoor het gereformeerde karakter nog wordt versterkt. Zo leest men in de eerste druk bijv. over de ‘ghesneden beelden / waer inne dat groote afgoderije gheleghen es / in de sulcke te eeren en omaige te doene in hem seluen’. In '78 is de onderscheiding ‘in hem seluen’ weggelaten, waarmee tegelijk elk excuus voor beeldendienst is verworpen⁽¹⁶⁾. Verdacht door het Curt onderwijs werd Van Mijlbeke in '56 gearresteerd. Hij komt vrij na zijn dwalingen te hebben afgezworen. In het wonderjaar echter bekeert hij zich openlijk tot het calvinisme⁽¹⁷⁾.

Dat deed ook de bekende schilder en dichter Lucas d'Heere en met hem belanden we in '65⁽¹⁸⁾. In '59 had Calvijn de laatste hand gelegd aan de definitieve versie van zijn Institutie en opent de universiteit van Genève haar poorten⁽¹⁹⁾. In '59 ook versoepelt de

(13) Decavele, pp. 239-240.

(14) Ex. Gent U.B. nr. G 247.

(15) Ex. Gent U.B. nr. G 297/298.

(16) Resp. fol. C 4v en C 5-5v. Vgl. nog in 1555 (fol. C 2): ‘Vergheffenesse der sonden: DIes tprofijt ende vruchten die wij hebben van de gheboorte / dlijden / ende verrijsenesse Jesu Christe: Want duer zijne verdienste wert ons ghegheuen quijtscheldinghe van onse sonden...’, in 1578 (fol. C 3): ‘... Want alleene duer zijne verdienste...’. Vgl. nog Ph. Blommaert, De Nederduitsche schryvers van Gent, Gent 1861, pp. 62-63.

(17) Decavele, pp. 96-98.

(18) Op 28 april van dit jaar, zo vermeldt het Memorieboek (II, p. 333), ‘was op de Nyeustrate, by Sente Jacobskercke, eene loterye uutghetrocken daer eenen Jan Monuwet, vry goutsmit, die divyse ingheleyt hadde, ludende aldus: Heeft ons Christus verlost met zynen bloede root, Wat helpen sielmissen ende uutfaerden naer de doodt’. Jan werd gevangen en op 16 mei gestraft met het betalen der gerechtskosten en met ‘eene uutvaert metten vigilien binnen Ste Jacobskercke’.

(19) Ook de eerste Nederlandse vertaling (1560) van Calvijns Institutio, ‘Institutie ofte onderwijsinghe der Christelicker Religie’, was het werk van een Gentenaar, nml. van Johan Dierickxz (Dyrkinus). Over hem, zijn vertaalwerk en zijn bewerking van Utenhove's Nieuwe Testament: A.A. van Schelven in Nieuw Nedl. Biogr. Wdb. IV, kol. 547-550; De Bruin, a.w., pp. 235-238; Otto J. de Jong, Nederlandse Kerkgeschiedenis, Nijkerk 1972, pp. 111 en 122-123; C.A. Tukker, Een verborgen schat in den acker. Over geschiedenis en betekenis van de eerste gereformeerde Bijbel, Utrecht (1978), pp. 14-18.

[p. 151]

vrede van Cateau-Cambrésis het grensverkeer met het hugenootse Frankrijk, wat in de jaren '60 een grote verspreiding van het calvinisme te zien zal geven. Het nauwere contact met de theologie van Genève heeft vooral de sacramentsleer van onze Nederlandse gereformeerden verrijkt, een leer die bij hen aanvankelijk eerder zwingliaans - symbolistisch was georiënteerd. Tegenover dit louter symbolisme legt Calvijn sterke nadruk op wat hij het zegel-karakter van het sacrament noemt. Het sacrament be-tekent niet slechts het ons door God in Christus geschonken heil, maar bevestigt en verzegelt dit heil ook metterdaad aan het gelovige hart. Tegenover de Roomse opvatting van het sacrament als instorting en reële oorzaak van bovennatuurlijke genade, blijft Calvijn nadruk leggen op de correlatie tussen sacrament en geloof: het sacrament is aan het Woord toegevoegd, om mét dit Woord de beloften Gods die in het geloof worden omhelsd, te bevestigen, en zo het geloof te versterken⁽²⁰⁾. Alle componenten nu van Calvijns sacramentsbeschouwing en geen andere, trof ik aan in een refrein uit Lucas d'Heeres Hof en Boomgaerd der Poesien van 1565 (te Gent bij Ghileyn Manilius). Het is een refrein over de kinderdoop, gericht tegen de Wederdopers⁽²¹⁾. Al is het gedicht opgedragen aan de proost van St. Pieters, de omschrijving van het doopsacrament als ‘Eenen seghel der beloften’ (v. 1), waarin, door Gods ‘goetheit excellent’ (v. 16),, ‘Betooghd wert (tot ons gheloofs verstercken)’ (v. 14) ‘Dat de kinders leden zijn der heligher kercken’ (stok), vinden we woordelijk bij Calvijn terug⁽²²⁾.

(20) Zie ook de Nedl. Geloofsbelijdenis art. 33 en de Heid. Cat. vraag 66: Bakhuizen van de Brink, a.w., pp. 131 en 185. Voor dit niet slechts als een ‘bloot teeken’, maar ook als ‘eenen sekeren ende crachteghen seghel onser salichmakende gemeynschap met Iesu Christo’ beschouwde sacrament, zie men ook Microns VVaer. Hist., B.R.N. VIII, pp. 218-219. Hier neemt Micron mijns inziens duidelijk afstand van het zwingliaanse symbolisme (vgl. echter Decavele, p. 630). In deze richting gaat ook reeds zijn Claer bewijs: zie J. Wessel, De leerstellige strijd tusschen Nederlandsche Gereformeerden en Doopsgezinden in de zestiende eeuw, Assen 1945, p. 232.

(21) Ed. Waterschoot, Zwolle 1969, pp. 95-97, nr. LXXIII - een tweede refrein tegen de docetische dopers verdedigt Christus' menselijkheid (ed. Waterschoot, pp. 98-100, nr. LXXIV).
Over D'Heere vooral: Waterschoot, ‘Leven en betekenis van Lucas d'Heere’, Versl. en Meded. van de Kon. Ac. voor Nedl. Taal- en Letterk. 1974, pp. 16-126.

(22) Vgl. Institutie Boek IV, 14.1, 14.3, 14.5, 14.6, 14.7, 14.9, 14.12; 15.1. We citeren slechts (vert. Corsmannus): ‘alzoo voegt en schikt de barmhartige God naar zijne zeer uitnemende goedertierenheid zich alhier naar ons begrip...’, ‘wij leeren dat de belofte Gods door de sacramenten wordt verzegeld...’, ‘wij besluiten ... dat de sacramenten genoemd worden getuigenissen van de genade Gods, en gelijk als zekere zegelen van zijne goedgunstigheid jegens ons, welke ons deze verzegelen en alzoo ons geloof... versterken’. Zie ook G.C. Berkouwer, De Sacramenten, Kampen 1954, pp. 173-176.

[p. 152]

Den Hof en Boomgaerd bevat eigenlijk weinig religieuze teksten⁽²³⁾, maar de voorgaande vaststelling geeft wellicht ook meer reliëf aan de verzen van een ander refrein, waarin Christus als bruidegom tot zijn gemeente zegt:

Comt deur mi tot den Vader verheuen.
Ic ben u Aduocaet wijs int beraden,
Middelaer, Versoender voor al u quaden,
Ic ben den wegh de waerheit ende d' leuen.
Ic hebt al vulbraght, datter was gheschreuen:
Verwinnende duuel, doot en d' helsche draecke
Deur mijn verdiensten, die ic u will' gheuen,
Met al dat mi toebehoort, hier beneuen:
Comt liefste bi mi, want ic naer u haecke.

Princesse ic zegh' comt, niet dat ghi vermeught
Tot mi te commen, deur u eighen cracht,
Ten si dat ic u trecke, deur mijn deught:
Maer met mijn gratie (gheuende u ieught)
Hebt ghi om tot mi te commen de macht.
Dus alzulc een gaue niet en veracht:
Slaet hand anden plouch, sijt nerstich tot desen.
Op dat ghi d' onwise maeght niet en slacht
Comt met bernende lampen wel bedacht
Dat is d' leuende ghelooue ghepresen.
Dus verciert sijnde, zult anghenaem wesen,
Den Vader, die u bereedt uut die oorzake
De Croone der glorien uutghelesen...⁽²⁴⁾.

In 1565 verschenen ook 37 Psalmen Davids van Lucas d'Heere, de meeste ‘op de voysen en mate van Clement Marots Psalmen’, maar, en dat wordt door dichter en drukker veilig verzwegen, ook negen naar Théodore de Bèze⁽²⁵⁾. Aan deze psalmen heeft D'Heere nog een berijming van het Onze Vader toegevoegd (49 verzen).

(23) Religieuze teksten zijn alleen in de laatste afdeling ‘Refereinen int wise’ te vinden. Deze bundel met slechts twee refreinen tegen Wederdopers wordt wel zeer onjuist getypeerd als ‘een bundel oden, sonnetten en refreinen “ieghens d' Erdoopers”’ (Decavele, p. 205).

(24) Ed. Waterschoot, p. 92, nr. LXXI. M. Rudelsheim (‘Lucas d'Heere’, Oud-Holland 21 (1903), pp. 95-100), S. Eringa (La Renaissance et les Rhétoriqueurs Néerlandais, Amsterdam 1920, pp. 63-73) en Lenselink (a.w., pp. 440-441) gingen aan deze sola gratia en -fide-belijdenis van D'Heere voorbij.

(25) Lenselink, a.w., pp. 433-470.

[p. 153]

Men beluistere daarin de derde en vooral de vierde bede, welke laatste een ‘dagelijkse’ omgang met de Schrift veronderstelt:

Dynen wille heyligh, oprecht ende goed
(VVaer zonder men niet goeds en can begheeren)
Laett gheschie'n in ons, al wilt vleesch en bloed
Daer teghen willende, uwen wille weeren...

Gheeft ons heden...
Ons daghelicx brood, dat is, (naer u bedied)
Gheeft al dat onsen noodruft mach ancleuen:
Maer by zonder wild ons ionnen, en gheuen
Tbrood dijns heiligs woorts, d'welc ons onderwijst,
En waer by ons ziele magh werden ghespijst⁽²⁶⁾.

In zijn inleiding betoogt drukker Ghileyn Manilius dat D'Heeres psalmen niet bedoeld zijn ter vervanging van ‘tguent datmen in de kercke zijnght’ (fol. A 2v). Dat was wel de bedoeling van de psalmen van Utenhove en Datheen. Het zijn die van Datheen geweest die tenslotte een vaste plaats in de protestantse eredienst hebben verworven. Daartoe werden ze ook al in 1566 te Gent gedrukt, natuurlijk zonder vermelding van de plaats van uitgave en de naam van drukker Manilius⁽²⁷⁾. Wél heeft Lucas d'Heere hier zijn schroom laten varen en verklaart er zich in een inleidend gedicht onomwonden solidair met de vervolgde gemeente⁽²⁸⁾. ‘Heeren en Jonghvrouwen’, kooplieden en ambachtslui beveelt hij deze psalmen aan en vervolgt:

Ghy landtlien...
Singd Psalmen als ghy gaed met den plouch wt wercken.
Ghy schiplieden laeft v ziele med dese spise
Als ghy ter zee vaerd: en maect van v schepen kercken.
Ghy vroukins leert v kinderen tot haer versterken
Dees liedekens / al zout met stameren toe gaen.
Maeckt soo tsamen een gheluyd / dattet elck mach mercken
Tot den hemel clemmende: het welck Godt zal ontfaen
Als een bequaem offerande die hem werd gedaen.

(26) Ed. Gent U.B. nr. G 277, blz. 109-110.

(27) Lenselink, a.w., p. 501.

(28) D'Heere tekent met het zeer doorzichtige devies ‘Vreest vvt liefden, d'Heere’. Ex. Gent U.B. nr. R 520 (1), fol. 10v-11v. Ook dit gedicht, getiteld ‘Tot de Ghemeente Christi’ is geïnspireerd op teksten van Marot en De Bèze: Lenselink, a.w., pp. 450-451, noot 7.

[p. 154]

Dit grootse vizioen van algemene samenzang, ‘tot den hemel clemmende’, scheen zich weldra te zullen gaan verwezenlijken toen de hagepreken van eind juni af duizenden mensen op de been brachten⁽²⁹⁾. De katholieke Van Vaernewijck getuigt dat men tijdens de zomermaanden van '66 ‘up diveersche straten ende steghen vander stadt’ groepen van wel twee- tot driehonderd man psalmen kon horen zingen, ja, ‘mans ende vrouwen’ gingen ‘arm an arm al zijnghende dees psalmen’. Op de markt zingen jongleurs liedjes, vaak tot spot van de geestelijkheid en met als laatste vers ‘Vijve le geus’, alsof, zo merkt Van Vaernewijck op, ‘de gues nu de ouerhandt ghehadt hadden’⁽³⁰⁾. Ook uit de ons bekende teksten die toen in Gent werden verspreid, spreekt dit vaste vertrouwen in de nabije overwinning. In een echo-dicht stelt de auteur de vraag⁽³¹⁾:

So men de geus bestrijt zal men ghewinnen yet? Het antwoord is: Niet.

Wie zal d' ouerhandt hauden de paus of de geus? Het antwoord is: Eus.

Wie sal 't volck nu verlossen uut desen strick? Het antwoord is: Ick. Een ander gedicht plaatst de lezer voor een keuze die eigenlijk geen keuze meer is. Men vergelijke immers zelf⁽³²⁾:

D'een wilt ten hemele duer Christus commen binnen,
D'ander duer santen ende santinnen.
D'een es te vreden met dat reyne Godts woort,
D'ander prijst 's meynschen leerynghe vul discoort.
D'een wilt duer 't gheloove sijn salicheyt verstercken,
D'ander duer zijn eyghen schijn ende zijn eyghen weercken.
D'een ghebruuct water naer Godts woort in 't doopen,
D'ander zaut, olye, speecsele, cruusen met hoopen.
D'een die neemt 't avontmael naer Christus lesse,

(29) De belangrijkste predikanten waren Pieter Carpentier, Gerard Cools, Pieter Datheen, Franc. Junius, Jan Micheus, Herman Moded, Balthasar Pieters, Jan Rutsemelis, Nicasius van der Schuere en Joris Wybo: V. Fris, ‘Notes pour servir à l'Histoire des Iconoclastes et des Calvinistes à Gand de 1566 à 1568’, Hand. der Mij. van Geschied. en Oudheidk. te Gent IX (1909), pp. 24-30, 79-82 en J. Scheerder, ‘Gentenaars voor den Raad van Beroerte’, Bijdr. tot de Gesch. en de Oudheidk. Reeks 4, nr. 1 (1943), p. 133. Geboren Gentenaars waren Cools, Van der Schuere en Rutsemelis. Junius, Micheus en Rutsemelis studeerden te Genève: Phyllis Mack Crew, Calvinist preaching and iconoclasm in the Netherlands 1544-1569, Cambridge 1978, pp. 48, 84-87.

(30) Vaernewijck dl. 1, pp. 66 en 68.

(31) Memorieboek II, p. 346. Met een Franse versie in J. van Vloten, Nederlandsche Geschiedzangen, Amsterdam 1864, dl. 1, pp. 273-274.

(32) Memorieboek II, pp. 345-346.

[p. 155]

 

D'ander hoort alleenelick naer de messe.

 

D'een heeft Godt voor zijn heuverste ghenomen,

 

D'ander verheft liever den paus van Romen.

 

D'een wilt hebben de scriftuer ghemeene,

 

D'ander die laetse den papen alleene.

 

D'een ghelooft dat ons Christus zuvert van zonden,

 

D'ander heeft er een vaghevier by ghevonden.

 

D'een wilt Godt zijn zonden allene belyden,

 

D'ander neempter toe eenen biechtvader van besyden.

 

D'een ontfancht zijn salicheyt uut ghenaden,

 

D'ander wilt se ghecryghen duer zijn weldaden.

 

D'een wilt noch kersse noch tortse ghedooghen,

 

D'ander ontsteecktse 's daechs voor de blende ooghen.

 

D'een wort ghedoot ghelijck Christus met de zyne,

 

D'ander doodense met meynschelicke pyne.

 

Aldus beminde lesers zecht onder elkandere,

 

Wie op den rechten wech es d'een of d'andere.

In een refrein wordt de paus getekend als een waard zonder gasten. Zijn bedrog is doorzien: zijn brood zat vol gist en zijn wijn was bedorven:

Hij mach nu wel aest intrecken zijn banniere
Want den aermen duvel wert gheel achter nat.
Zijnen credo es uut, ende ooc zijnen magnificat⁽³³⁾.

‘Daer was noch een refereijn ghedruct, dat zeijde dat Judas beter was dan den paus. Item een curte belijdinghe des gheloofs, in dichte, met veel cotacien der H. Schrift up de maergien, ende veel ander dijncx niet weert te reputeren’, vervolgt Van Vaernewijck. Het refrein dat wil aantonen dat Judas beter is dan de paus kennen we uit de Drie Oubollighe Refereynen van 1567⁽³⁴⁾: de paus die ‘nv den antecrist is beuonden’, is met zijn bedrog van zoveel mensen en zijn onverzadigbare geldzucht een erger kwaad dan Judas die slechts zichzelf heeft verdoemd en ‘maer dertich penningen’ kreeg. Elders laat men inquisiteur Titelmans zelf aan het woord, maar

(33) Vaernewijck dl. 1, pp. 278-280, refrein van 4 strofen van 17 regels op de stok ‘Qua namen zoyden eens weerts huus bedeerven’ - gecit. verzen uit str. 1.

(34) Ex. Gent U.B. nr. R 451 (2) - derde refrein op de stok ‘Dus dynckt my Judas de beste van tween’. De dichter werd waarschijnlijk geïnspireerd door het anti-lutherse refrein van Anna Bijns op de stok ‘Noch schijndt Merten van Rossom de beste van tween’: C.G.N. de Vooys, ‘Reformatoriese refereinen’, De Nieuwe Taalgids 23 (1929), p. 249 en L. Roose, Anna Bijns. Een rederijkster uit de hervormingstijd, Gent 1963, p. 169.

[p. 156]

dan klagend omdat zijn rijk heeft uitgediend en jammerend afscheid nemend van zijn geestverwanten⁽³⁵⁾. Op 26 augustus was de inquisitie inderdaad afgeschaft. Enkele dagen voordien hadden de beeldenstormers, onder leiding van Lieven en Jan Onghena, in Gent lelijk huis gehouden. Ook Jan Onghena was een dichter, rederijker van Marien Teeren en zot van de boogschutters. Hij was onder meer de auteur van een niet bewaard gebleven refrein waarin hij de mannelijke en vrouwelijke kloosterorden van Gent met elkaar in het huwelijk liet treden, waarbij hij inquisiteur Titelmans zelfs koppelde met het ‘verken van de Bijloke’⁽³⁶⁾. Aan dit speelse brein is wellicht ook een pseudo-plakkaat ontsproten waarin de beeldenstorm als het ware door de overheid werd toegelaten, een tekst die hij te Drongen voorlas en zo het licht op groen zette voor de vernieling aldaar. In augustus '68 zal Onghena er te Gent op de Koornmarkt voor moeten hangen. Een martelaar van het calvinisme is Onghena niet geworden. Hij stierf als berouwvol katholiek: het sociaal-anticlericale motief woog bij hem zwaarder dan het religieuze⁽³⁷⁾. Van zijn laatste refrein was de stok:

Au ghij guesen / dect hu nuesen /
Dat men hu niet en kendt
Want ghy hebbet spet in dassche ghewent⁽³⁸⁾.

(35) Het gedicht wordt geparafraseerd door Vaernewijck dl. 1, pp. 276-277. De tekst is ons overgeleverd als De Claghe vanden Inquisiteur / Meester Pieter Titelmanus / Deken van Ronche (ex. Gent U.B. nr. G 278(1)): 16 str. van 13 r.

(36) Decavele, p. 203; Campene, pp. 12, 62, 162; Vl. Kronijk, pp. 56-57. Van Vaernewijck (dl. 3, p. 281) bedoelde waarschijnlijk hetzelfde spotgedicht toen hij beschreef hoe op 6 maart 1567 ‘Liefken vander Venne’, ‘cnape ende factuer’ van Marien Teeren, werd gearresteerd om ‘zechwoorden ende cluchten, en bijsonder van eenen rhetorijckelicken droom, die hij plach onder tvolck te zegghen in taveerne, welcken droom meester Jan Onghena ghemaect hadde, ludende schimpich oft spottich jeghen die geestelicheijt ende dierghelijcke’.

(37) In een refrein dat hij in de gevangenis te Antwerpen schreef, betreurt hij de godsdienstige verwarring van zijn tijd, weet alleen dat men hem geleerd heeft de beelden te breken en niet te aanbidden en tracht hij zich verder van alle schuld vrij te pleiten. Het gedicht wordt geparafraseerd door Van Vaernewijck (dl. 2, p. 270), die besluit: ‘De stockreghel van desen refereijne was, dat hij nieuwers up en wilt betrauwen dan up Godt, die den wech, de waerheijt ende dleven es. Ende onder, stelde hij voor zijn devijse: Liefde verwint Onghena’. Over beeldenstorm en anti-clericalisme te Gent: M. Delmotte, ‘Het Calvinisme in de verschillende bevolkingslagen te Gent (1566-1567)’, Tijdschrift voor Geschiedenis 76 (1963), pp. 146-156, 163-166, 176.

(38) Chronijcke van Ghendt door Jan van den Vivere..., uitg. door Frans de Potter, Gent 1885, p. 258. Vgl. de laatste regels van een katholiek, anti-geusrefrein uit 1567 in hs. 72 J 48 van de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage: ‘want de Ghuesen hebben tspijdt inder asschen gewent / Ghuesen, decket u nuesen, datmen u nijet en kentt’ - P.J. Meertens, ‘Een bundeltje katholieke geschiedzangen uit de eerste jaren van den opstand’, Tijdschr. voor Nedl. Taal- en Lett. 43 (1924), pp. 280-283. Vgl. nog in de Historie Van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht ... 1569, fol. y 8: ‘het isser nu al ghelijck / de refereynkens segghen / de Guesen sien nu wel eens slecht langhs haer neusen’.

[p. 157]

De repressie van Alva zal er inderdaad voor zorgen dat de geuzen hun neuzen gedekt moeten houden en dit tot de steden zich schrap gaan zetten tegen muitende Spaanse soldaten⁽³⁹⁾. Men zoekt daarbij ook steun van Oranje en wanneer in november '76 de Pacificatie van Gent is getekend, keren vele bannelingen en vluchtelingen terug. Reeds in december '77 worden alle Gentse rederijkerskamers ingeschakeld voor de plechtige intrede van Oranje. Hij wordt er begroet als een tweede Judas de Maccabeeër en in een refrein in messiaanse termen verwelkomd als een vredevorst die komt in de naam des Heren en wiens voetpaden ‘lieflick’ zijn⁽⁴⁰⁾. Bij zijn vertrek in januari '78 biedt Lucas d'Heere hem nog een afscheidsrefrein aan waarin hij hem o.m. noemt ‘een Vader’ ‘Die Syoen voren staet / met alle Gods dienaeren’, ‘een recht voester heer van Gods Kercke in de noot’⁽⁴¹⁾. Als in februari de hagepreken te Gent herbeginnen, is dat echter zeer tegen Oranje's zin, want tegen de bepalingen van de Pacificatie. Het calvinisme krijgt desondanks veel aanhang en in mei richten de edelen en notabelen van Gent een schrijven aan de synode te Dordrecht, waarin ze om ‘bequame ende ghetrouwe leeraers’ vragen, want met de aanwezige predikanten kan het ‘groot ende yuerich volck’ dat in Gent is, onmogelijk worden bediend⁽⁴²⁾. Dit verzoek wordt beantwoord met o.m. de zending van niemand minder dan Pieter Datheen⁽⁴³⁾. Op 28 september

(39) Over een ‘Gents Vader Onze’ uit 1572 zie men W.J.C. Buitendijk, Nederlandse strijdzangen (1525-1648), Culemborg 1977 (2), pp. 92-93; Vl. Kronijk, p. 101; Van Vloten, a.w. p. 393.

(40) Op de stok ‘Die in sHeeren naem comt, als een Vorst van vreden’ in de Beschryuinghe van het ghene dat vertoocht wierdt ter incomste van d'Excellentie des Princen van Oraengien binnen der Stede van Ghendt / den xxix. Decembris 1577 (Gent, Wed. P. de Clerck 1578), fol. B 2v. Dit refrein is ook de enige expliciet-Gentse tekst die in het ‘Geuzenliedboek’ is opgenomen: zie ed. E.T. Kuiper en P. Leendertz Jr., Zutphen 1924, dl. 1, pp. 299-300 (ook Buitendijk, a.w., pp. 115-118). Over de inkomst: Waterschoot, ‘Leven en betekenis...’, pp. 86-89. Zie ook Waterschoot, ‘Lucas d'Heere in plano (1577)’, Jb. De Fonteine XXVII (1976-77), dl. 1, pp. 97-111 en ‘Oranjepropaganda te Delft in 1581’, De Nieuwe Taalgids 73 (1980), pp. 133-140.

(41) Strofe 3 van refrein op de stok ‘Oorlof Princelick Vorst / daer wy eeuwich by blijuen’: Beschryuinghe, fol. B 4v.

(42) Acta van de Nederlandsche Synoden der zestiende eeuw, verz. en uitg. door F.L. Rutgers (Werken der Marnix-Vereeniging, Serie II, deel III), Utrecht 1889, pp. 318-320.

(43) Naast andere predikanten als H. Moded, Joh. Bollius, Abr. Gallus, Eg. Massis, J. Spieghel, Pieter Haeghman, Joh. van Crombrugghe, Petrus Heyndricksen en Adr. Saravia dienen vooral Cornelis Hillenius (van Hille) en Jacobus Regius (de Coninck) te worden genoemd. De eerste als auteur van het liturgische geschrift Den Sieckentroost, de tweede vanwege zijn vertaalwerk in opdracht van de Kerken uit het kwartier van Gent en zijn polemische activiteiten tegen de Dopers: André Despretz, ‘De instauratie der Gentse Calvinistische Republiek (1577-1579)’, Hand. der Mij. voor Geschiedenis en Oudheidk. te Gent, N.R. XVII (1963), pp. 187-188; H.Q. Janssen, Bescheiden, aangaande de Kerkhervorming in Vlaanderen (Werken der Marnix-Vereeniging, Serie III, deel III), Utrecht 1877, pp. 46-53; Van Schelven in Nieuw Nedl. Biogr. Wdb. IV, kol. 749-750 en 1130-1132 en A.L.E. Verheyden, ‘De Doopsgezinden te Gent (1530-1630)’, Bijdr. tot de Gesch. en de Oudheidk. Reeks 4, nr. 1 (1943), pp. 122-123.

[p. 158]

'78, na de beeldenstorm van augustus, preekt Datheen in de kathedraal. In oktober opent de calvinistische academie haar deuren in het voormalig bisschoppelijk seminarie. In de loop van '78 is dus het hele stads- en kerkbestuur van Gent gecalviniseerd⁽⁴⁴⁾. Daarmee begint onze tweede periode die eindigt in september '84 met de overgave van Gent aan Farneze. Het is een periode van eenzijdigcalvinistische hegemonie, die intern echter wordt gekweld door de tegenstelling tussen orangisten en radicalen en van buiten af wordt bedreigd door de uitvallen van Waalse malcontenten en de omsingeling van Parma. Van deze nerveuze spanningen en tegenstellingen getuigen verschillende pamfletten. Anders dan in de gestroomlijnde en planmatig ineengezette persoonsverheerlijking van orangistische propaganda-publikaties zoals de verslagen van de intreden van Oranje en Anjou⁽⁴⁵⁾, komen we in deze pamfletten vaak in aanraking met een spontaner en meer kritisch-radicale, calvinistische contestatiegeest. We wijzen hier slechts op het literair-relevante rijmwerk en een enkel episch stukje⁽⁴⁶⁾. Dit laatste, Een Aduertissement / ende waer gheschiedenisse / die ghebeurt is voor die Vermaerde Stadt van Ghendt, beschrijft heel bewogen hoe Gent op 7 juli 1580 met Gods hulp aan een soort Bartholomeusnacht is ontsnapt. Tegen één uur in de morgen kwam immers een geweldige macht van Waalse malcontenten vanuit Drongen aanzetten

(44) Hierover vooral a.art. van A. Despretz.

(45) De in noot 40 vermelde Beschryuinghe en De eerlicke incomste van onsen Ghenadighen ende gheduchten Heere / mijn Heere Fransoys van Vranckerijcke... In syne vermaerde Hooft-stadt van Ghendt den xxen Augusti: M.D. LXXXII (Gent, 1582): Waterschoot, ‘Leven en betekenis’, pp. 86-89 en 106-112.

(46) Bekende pamfletten zijn vooral het Wachtgheschrey van Datheen (1578), Een corte Openijnghe der causen / waerom het niet raedtsaem zy / dat de Prince van Oraignen / nu ter tijt commen soude binnen der Stede van Ghendt (1579), (Gent U.B. nr. 503 (1)), Waerachtighe refutatie, ofte verantwoordinghe van de ... stadt van Ghent... van Hembyze (1579), Een dialogue, Ofte Tsamensprekinghe tusschen de goetwillighe Ghemeynte, ende... die Hertoghe van Anjou (1582), Een claer Vertooch der heymelijcke raetslaghen... Aen de goede patriotten der Stede van Ghent (1583): zie Catalogus... Isaac Meulman, bew. door J.K. van der Wulp, Amsterdam 1866, dl. 1, nrs. 375, 422, 539, 578; Despretz, a.art., pp. 153-154 en H.Q. Janssen, Petrus Dathenus. Een blik op zijne levensjaren, vooral op zijne twistzaak met Oranje, Delft 1872, pp. 13-14. Ook De Jonghe dl. 1, pp. 355-356.

[p. 159]

om de stad te overrompelen. Maar juist op het kritieke moment heeft God in de nood van Gent voorzien en liet anderhalf uur lang een zware slagregen vallen, zodat ‘de ghemutineerde Walen haer Schelmerye niet en hebben connen volbringhen’. Ondertussen werd de bevolking gealarmeerd en ontroerd beschrijft de auteur verder de eendracht en solidariteit waarmee ‘de geheele Ghemeente/Edele ende Onedele / elckandere by stonden ende wilden waghen heur leuen met elckandere / om de Maeght van Ghendt te houdene in heur eere’⁽⁴⁷⁾.

Ook in een liedje ter ere van Hembyze wordt de waakzaamheid van het volk aangescherpt:

O Ghendt al syt gy sterck beschranst,
Ghy syt de bruydt daer men om danst.

De dichter treurt om het gedwongen vertrek van de radicale voorman. Hem kon men vertrouwen, hij heeft Gent bemind ‘ghelyck een moeder haer eyghen kint’. Van Oranje schijnt deze dichter niet veel te verwachten⁽⁴⁸⁾. Gelukkiger is Jan van der Hagen die in '83 in een lang gedicht Hembyze weer welkom kan heten. Na het fiasco van Oranje's Anjou-politiek wordt Hembyze immers als voorschepen uit zijn ballingschap teruggehaald. Tegelijk neemt de dichter wraak op zijn collega die zich in '79 in een lang Adieu-gedicht over het vertrek van Hembyze vrolijk had gemaakt⁽⁴⁹⁾. In Den Willekomme van Jonc-Heer Jan van Hembyze wordt de zeventigjarige man zeer om zijn trouw aan Gent geprezen, maar vooral wordt hij met hoopvolle wensen en goede raad ontvangen⁽⁵⁰⁾.

Tijdens de onderhandelingen met Farneze tenslotte, waarschuwt een lang gedicht (210 verzen):

Stopt toe u ooren, ghij, o Ghentsche Maecht,
Als u wordt gevraecht om vrede en accoort.

(47) Ex. Gent U.B. nr. G 300: fol. A 2, A 4v.

(48) Liedje van 11 strofen van 6 verzen op de wijze ‘Laet ons loven den Heere soet’: in Gent U.B., hs. G 6182, blz. 169 en hs. G 11534 (11), blz. 17. Gecit. uit str. 8 en 4.

(49) Dit ironische ‘Bedagh ofte... Adieu van Jonck. Jan van Imbiese’ met verschillende varianten in Gent U.B., hs. G. 6182, blz. 171-194; hs. G 11534 (11), blz. 18-25; hs. 583, ed. Ph. Blommaert, Politieke balladen, refereinen, liederen en spotgedichten, der XVIe eeuw... (Mij. der Vlaemsche Bibl., Serie 2, nr. 7), Gent (1847), pp. 54-89 en in de Chronijcke van Ghendt door Jan van den Vivere... uitg. De Potter, pp. 279-297.

(50) Verschenen bij G. Manilius te Gent, 1583: Cat. Meulman (Van der Wulp), nr. 575. Facsimile-ed. door C. Ruelens: La Bienvenue de Jean de Hembyze à Gand (23 octobre 1583), Brux., Paris 1861.

[p. 160]

De dichter roept er duidelijk om religie en niet om peis. Wat kan peis immers brengen: niets dan roof, moord en d' Inquisitie. Terwijl ‘'t Woord der waerheyt’ zal moeten wijken, zal 't pausdom 't hoofd opsteken:

Dan sullen processie loopen mans end' vrouwen,
Bloothoofts, bervoets, den afgod ter eeren.
End' wie sulx weygert, sal men 't hooft afhouwen,
Oft tot pulver branden, o drukich verseeren!⁽⁵¹⁾

De geestelijke raadsman van Hembyze was Pieter Datheen. In zijn conflict met Oranje heeft Datheen steeds betoogd dat zijn geweten zuiver was. We willen hem dit graag toegeven: het is de zuiverheid van alle radicalen. Voor Datheen was hét recht en dé reden van de opstand immers de ware religie. Bij Oranje die zich ook van de steun van katholieken wil verzekeren, valt voor Datheen het ware motief van de opstand weg⁽⁵²⁾. Niet Datheen, maar Oranje heeft zich dan ook moeten verschuilen achter de fictie van het trouw blijven aan ‘den koninck van Hispanien’. Oranje's politiek van religievrede was voor Datheen slechts een roepen om vrede waar geen vrede is, want er kan voor hem geen vrede zijn tussen het rijk van Christus en dat van de Antichrist. Dat is ook het hele conflictmodel van zijn Christelijcke verantwoordinghe, een theologisch-polemisch werk, geschreven in 1559 (tegen Jan Daelman), maar in '82 herdrukt⁽⁵³⁾. Dat het zo laat wordt herdrukt, bewijst dat de betekenis ervan niet tot de polemische situatie van '59 beperkt is, maar ook in de periode die hier aan de orde is religieus en politiek relevant bleef. In deze Verantwoordinghe beschikken we over een uiteenzetting van de kenmerken waarin de kerk van Christus volgens Datheen onderscheiden is van het rijk van de Antichrist, in casu de Roomse kerk. Wanneer men kennis maakt met de in woord en daad onverzettelijke maar consequente calvinist Datheen, kan men de vraag stellen hoe het dan staat met die calvinisten die wél achter de politiek van Oranje hebben gestaan. Ik denk hier meer bepaald aan Lucas d'Heere. Waren deze

(51) Cat. Meulman (Van der Wulp), nr. 587. Uitg. door P. Fredericq in Het Nederlandsch proza in de zestiendeeuwsche Pamfletten..., Brussel 1907, pp. 390-395.

(52) Over het conflict Oranje-Datheen: Janssen, a.w., pp. 7-16, 28, 73.

(53) Thantwerpen. By Jasper Troyens (Ex. Gent U.B., Meul. 8736): hier en hierna bedoelen we vooral het tweede en uitvoerigste deel van de polemiek (fol. 19-76v), de ‘Verantwoordinghe ende verclaringhe des anderen poincts / waerin Jan D. wilt houden staende / dat die Roomsche Kercke / die Kercke Christi is’.

[p. 161]

Oranje-gezinde calvinisten misschien minder rechtzinnig of hinkten zij op twee gedachten? Voor een antwoord op deze vraag beschikken we over interessant vergelijkingsmateriaal. In '79 vertaalde Lucas d'Heere de Traité de l' Eglise van Philippe du Plessis-Mornay, in '80 verschenen als Tractaet, Ofte Handelinge van de Kercke⁽⁵⁴⁾. Hiermee hebben we dus een calvinistische kerkleer zoals de Verantwoordinghe van Datheen, maar dan geschreven en vertaald door twee trouwe medewerkers van Oranje. D'Heere heeft zijn vertaling trouwens aan de Prins opgedragen. Aan het radicale standpunt van het Tractaet tegenover Rome en hen die ‘dese beest’ aanbidden, hoeft men niet lang te twijfelen. Reeds in een inleidend sonnet betoogt D'Heere dat iedere lezer van dit boek Babel en haar ‘vuyl hoeren kot’ zal verlaten en ‘Christi bruydt aenhanghen’. Ook Mornay en D'Heere was het dus om de ware kerk te doen en zij delen met Datheen de gruwel voor pausdom en ‘roomse afgoderij’⁽⁵⁵⁾. Waar is dan in hun religieus-theologisch denken het aanknopingspunt voor hun vrijere gedrag in politiek en praktijk? Wie beide ecclesiologieën, die van Datheen en van Mornay, vergelijkt, wordt getroffen door het weidse kader, geheel in de lijn van Calvijn trouwens, van de ‘katholiciteit’, de algemeenheid der Kerk bij Mornay, tegenover het volkomen stilzwijgen over deze eigenschap der kerk bij Datheen⁽⁵⁶⁾. In tegenstelling tot de statische situatie bij Datheen, ontwikkelt Mornay vervolgens binnen het kader der katholiciteit ook een dynamisch kerkbegrip. Oorsprong en fundament der kerk is Christus. Van dit fundament glijden mensen, gelovigen, in zonde en ongeloof af, de ene meer dan de andere. Het verst daarin is de kerk van Rome gegaan, getiranniseerd als ze is door het pausdom, de Antichrist, die de verdiensten van Christus ongedaan wil maken. ‘Christus spreeckt tot alle menschen / roept my aen. Hy reyckt zijn aermen wt om elcken t' ontfanghen. Hy comt ons door zijn bermerticheyt te ghemoete:

(54) Thantwerpen. By Jaspar Troyens (Ex. Gent U.B., nr G 7871). De Traité van de bekende hugenoot en diplomaat werd ook in het Engels, Latijn, Duits en Italiaans vertaald: Raoul Patry, Philippe du Plessis-Mornay. Un huguenot homme d'Etat (1549-1623), Parijs 1933, pp. 286-293 en W.F. Dankbaar, Hoogtepunten uit het Nederlandse Calvinisme in de zestiende eeuw, Haarlem 1946, pp. 99-106.

(55) Van D'Heere zie men bijv. nog het gedichtje ‘Van de misse’ (1580): M. Rudelsheim, a.art., p. 110.

(56) Tractaet, pp. 7, 10 e.v. In Datheens Verantwoordinghe wordt slechts één keer het begrip ‘Catholissch / alghemeijn’ gebruikt (fol. 49v), maar dan in een weergave van andermans woorden en juist met de bedoeling de algemene kerk tegenover en buiten de Roomse kerk te plaatsen.

[p. 162]

Hy treckt ons als met ghewelt tot hem. Maer de Paus in stede van ons tot Christum te wijsen / leyt ons tot de maghet Marie / tot de Heylighen ende hun verdiensten’⁽⁵⁷⁾. De leer der zaligheid in Christus is nochtans de ‘keel’ ‘die het hooft met den lichaeme / ende Christus met zijn Kercke vereenicht’. Deze leer is in de kerk van Rome echter ‘soo vermindert met de verdiensten der menschen / der Heyligen / met sPaus perdoenen / ende andere dierghelijcke boose vonden / dat het leuen van dese Kercke hanght aen eenen sijden draet: die nu afghesneden waere (soo wel heefter Antechrist in ghewrocht) hadde God wt ghenaden in tijts sijne dienaers niet ghesonden om hem te wederstaene’ en ‘soo langhe als dit drayken daer blijft / laeten wy haer den naeme der Kercken toe: ghelijck een mensche soo lange als hy leeft / hoe sieck hy oock is / den naeme van een mensche behout’. Ook de Roomse kerk is en blijft bruid van Christus, maar dan een overspelige bruid⁽⁵⁸⁾. De zijden draad van Mornay waaraan deze kerk blijft hangen, is door Datheen doorgeknipt. Hij wilde in zijn Verantwoordinghe juist aantonen dat de Roomse kerk ‘niet een hayr en heeft / dat de kercke Christi gelijckt’ en daarom de naam van kerk in eigenlijke zin niet verdient. Voor Datheen is de Roomse kerk in hoofd en leden corrupt: haar hoofd is niet Christus, maar de Antichrist. Het ruimere, katholieke kader van Mornay's ecclesiologie maakt het mogelijk het pausdom te zien als een pest die de Roomse kerk bijna tot onherkenbaarwordens toe heeft verminkt, een pest waarvan zij echter ook als bruid van Christus altijd nog kan worden genezen. Voor Mornay blijft de Roomse kerk als kerk aanspreekbaar⁽⁵⁹⁾: zij moet dan ook worden opgeroepen tot reformatie, weg van paus en antichrist, naar Christus toe. Tegenover het strak-antithetische conflictmodel zonder meer van Datheen, wordt de even radicale tegenstelling bij Mornay dus opgenomen in een dynamisch verband met een belangrijk oecumenisch perspectief. We weten dat Mornay ernstig heeft geloofd in een vrij en

(57) Tractaet, p. 198.

(58) Tractaet, p. 23.

(59) Het verschillend gezichtspunt blijkt ook duidelijk uit de verschillende exegese van 2 Tess. 2 : v. 4 over de Antichrist die ‘inde Kercke Gods sitten sal’ om er als God te worden vereerd. Dat de Antichrist in de kerk zit, is voor Mornay (Tractaet, pp. 192-193) een aanwijzing dat men hem dan ook niet buiten de kerk (bij de Turken bijv.), maar in de kerk (de paus) moet zoeken (zelfde gedachtengang bij Gellius Faber: Wessel, a.w., p. 13). Datheen verwerpt deze uitleg radicaal (fol. 73-74v, 76) en betoogt dat Paulus de Roomse kerk slechts in een overdrachtelijke, geheel figuurlijke zin kerk (‘tempel Godts’) kan noemen.

[p. 163]

niet door de paus gedirigeerd concilie, waarin door schriftstudie en gesprek de Roomse kerk van haar dwalingen overtuigd zou kunnen worden⁽⁶⁰⁾. De politieke ‘verdraagzaamheid’ van rechtzinnige calvinisten als Mornay en D'Heere wordt theologisch dus door de zekerheid van de uiteindelijke overmacht der reformatie bepaald. Een zekerheid die religieus en typisch calvinistisch blijkt te rusten in de beloften van Hem die, door menselijke overleggingen heen, ‘trouw houdt tot in eeuwigheid en niet laat varen de werken zijner hand’.

Toen in november 1566 voor het eerst de geuzentempel buiten de Brugse poort in gebruik werd genomen, was het de Gentenaar Nicasius van der Schuere die er preekte. Met hem herbegonnen in '78 ook de hagepreken in Gent en later was hij predikant te Drongen. Van hem verscheen in '81 bij Gualterius Manilius Een cleyne / of corte Institutie / dat is onderwysinghe der Christelijcker Religie. Van der Schuere heeft zijn publiek hiermee een dogmatiek in pocketformaat willen geven, een ‘Hantboucxken’ getrokken uit Calvijns Institutie en werken van ‘andere gheleerde Mannen’. Onder deze geleerde mannen is zeer waarschijnlijk ook Calvijns opvolger Beza geweest. Waar bij Calvijn de leer van de predestinatie bijvoorbeeld pas in het derde boek van zijn Institutie wordt uitgewerkt, namelijk als onderdeel van de leer die beschrijft hoe de genade van Christus ontvangen wordt, de leer der rechtvaardiging dus, zien we bij Van der Schuere, net als bij Beza, de predestinatie helemaal vooraan, naar de godsleer, verplaatst. Daarmee is deze leer geheel uit haar christologische verbanden getild: van Christus, bij Calvijn ‘spiegel’ der verkiezing, wordt hier met geen woord meer gerept. Zo wordt de christelijke belijdenis van verkiezing en verwerping een algemeen-filosofisch systeem waarin Van der Schuere begrippen als ‘noodtwendicheyt’, causaliteit en zelfs fatum niet schuwt⁽⁶¹⁾. Van der Schueres werk werd dan ook al gauw door de synode van Middelburg onstichtelijk bevonden en de auteur moest beloven verdere publikatie tegen te gaan⁽⁶²⁾. We kunnen hier op dit dogma-historisch interessante werk dat ook later nog in de polemiek tussen Remonstranten en Contra-Remonstranten een rol heeft gespeeld, niet verder ingaan.. We wijzen er alleen op dat hier naast

(60) Patry, a.w., pp. 52, noot 11, p. 54.

(61) Ex. Gent U.B. nr. G. 302, pp. 22-24, 25-34, 37-38.

(62) Van Schelven in Nieuw Nedl. Biogr. Wdb. III, kol. 1153-1155; Fris, a.art., p. 82.

[p. 164]

de stoere stelligheid in de uitwerking van algemeen-dogmatische gegevens, ook een persoonlijker geluid is op te vangen bij de behandeling van meer praktisch-pastorale problemen. Zo handelt Van der Schuere uitvoerig en genuanceerd over de beelden⁽⁶³⁾. Op de vraag of men afbeeldingen van Christus en heiligen in de kerk mag hebben, is zijn antwoord: ja. Als ze echter tot ‘afgoderij’ worden misbruikt, dat wil zeggen, als men er voor knielt en er kaarsen voor ontsteekt, als men er aan offert en ze met goud en zilver bekleedt, kosten die beter aan de armen gegeven worden, dan zal men de beelden in de kerk niet langer dulden, ‘maer vuytroeyen ende breken’.

In oktober '78 opende de calvinistische academie haar deuren in het voormalige bisschoppelijk seminarie. In '80 verhuisden zij naar het Predikherenklooster, het huidige Pand op Onderbergen. De bedoeling was een kweekschool te zijn voor predikanten, waartoe dan ook cursussen in de theologie, het Grieks, de dialectiek en het Hebreeuws werden georganiseerd⁽⁶⁴⁾. Vooral in de jaren '82 en '83 werden er verschillende disputen gehouden, waarbij we slechts de Brugse student Herman Faukelius noemen die in april '83 achttien stellingen uit de Heidelbergse Catechismus verdedigde. De naam Faukelius is later vooral verbonden met de totstandkoming van de Statenbijbel. Ook is hij de auteur van het Kort Begrip der Christelijke Religie, een populair catechisatiegeschrift⁽⁶⁵⁾. Aan

(63) pp. 76-82. Dit is vooral interessant omdat Van der Schuere een leidende rol blijkt te hebben gespeeld in de beeldenstorm te Turnhout: E. van Autenboer, ‘Uit de geschiedenis van Turnhout in de 16e eeuw: Voorbereiding, uitbarsting en gevolgen van de Beeldenstorm (1566)’, Taxandria N.R. 41 (1969), pp. 16, 19, 20, 49, 118.

(64) De belangrijkste professoren waren Jacob. Kimedonck (theologie), Lamb. Daneus (theol.), Alex. Ratloo (ethica en fysica) en Hub. Sturmius (Hebreeuws), allen niet-Gentenaars. Over de theologische hogeschool (en de Latijnse school): Vl. Kronijk, pp. 201, 211-212, 260-261, 263, 283, 297-298, 300-301, 307-308, 313, 315-316, 342; De Jonghe dl. 2, pp. 30, 62, 220-222, 224, 259, 286, 289-290, 306-308, 317, 319; W. Te Water, Historie der Hervormde Kerke te Gent,... Mitsgaders een kort Verhael der Gereformeerde Doorluchtige Schoole te Gent..., Utrecht 1756, pp. 124-178; P. Fredericq, Note sur l'université calviniste de Gand (1578-1584) (extr. de la Revue de l'Instruction Publique de 1878) en ‘L'enseignement public des calvinistes à Gand (1578-1584)’, Travaux du cours pratique d'histoire nationale 1 (1883), pp. 51-121; V. van der Haeghen, ‘Bijdragen tot de geschiedenis der Hervormde Kerk te Gent, gedurende de jaren 1578-1584’, Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap... te Utrecht XII (1889), pp. 192-244 (rekeningen); Despretz, a.art., pp. 185-186 en Léon E. Halkin, ‘L'Académie Calviniste de Gand (1578-1584)’ in La Réforme et l'éducation. Actes du IIIe colloque tenu par le Centre d'Histoire de la Réforme et du Protestantisme de l'Université Paul Valéry, Montpellier (1973), Toulouse 1974, pp. 95-100.

(65) Vl. Kronijk, p. 315; De Jonghe dl. 2, p. 319; Te Water, a.w., pp. 146-147; F.S. Knipscheer in Nieuw Nedl. Biogr. Wdb. VI, kol. 507-509; De Bruin, a.w., pp. 274-275, 283, 296; D. Nauta, ‘Geschiedenis van het ontstaan der Statenvertaling’ in De Statenvertaling 1637-1937, Haarlem 1937, pp. 8-9; De Jong, a.w., pp. 189-191.

[p. 165]

de academie was ook een Latijnse school verbonden. Daar heeft onder meer Pieter de Zuttere of Overd'haghe les gegeven, ‘ingheboren Poorter der Stadt van Ghendt’ en auteur van onder meer Een Saechtmoedige tsamensprekinge van Cephas ende Arnolbius, in '81 uitgegeven⁽⁶⁶⁾. Deze dialoog is een hartstochtelijk pleidooi voor religievrede of beter nog een felle kritiek op alles wat naar gewetensdwang en verkettering van andermans denken zweemt. In '81 wil De Zuttere ook de verkorte inhoud van een sermoen uitgeven dat hij eerder in Emden had gehouden. Het consistorie waaraan de tekst was voorgelegd, heeft echter ernstige bezwaren. Het is, vanuit een calvinistisch standpunt, inderdaad een eigenaardige preek. Het sleutelwoord van De Zuttere is ‘conscientie’ en de preek richt zich tegen hen die trouw aan het geweten ‘niet voor eenen wech willen bekennen / waer door Godt den mensche oordentlijck wilt leyden tot zijnder vrymaeckender waerheyt’⁽⁶⁷⁾. In het trouw volgen van het geweten ziet De Zuttere een veilige weg tot Christus. De reformatie spreekt heel andere taal: zij spreekt niet van trouw aan het menselijke geweten, maar van trouw aan Gods woord, de Schrift. Alleen daar vindt de calvinist een vaste grond om op te staan en een veilig richtsnoer dat tot Christus leidt. Het menselijke geweten, op zichzelf een leeg en regelloos

(66) Rector van de Latijnse school in de Groenenbriel was Pieter de Rijcke. Collega's van Overd'haghe waren o.m. Adr. Damman (ook dichter van Latijnse verzen) en Lucas Claeyssone, allen Gentenaars. Over Overd'haghe vooral: Fredericq, Note..., pp. 8-9 en a.art., pp. 72-77, 119-120; Chr. Sepp, Drie Evangeliedienaren uit den tijd der hervorming, Leiden 1879, pp. 81-122; H.Q. Janssen, ‘Petrus Hyperphragmus of Pieter Overdhage...’, Studiën en Bijdragen op 't gebied der historische theologie (verz. door W. Moll en J.G. de Hoop Scheffer) IV (1880), pp. 320-369; P. Rogghé, ‘Pieter Anastasius de Zuttere. Zuidnederlandse apostel van de verdraagzaamheid in de XVIe eeuw’, Appeltjes van het Meetjesland 17 (1966), pp. 3-55 en ‘Pieter Anastasius de Zuttere. Nieuwe gegevens omtrent de Zuid-Nederlandse apostel der verdraagzaamheid’, Appeltjes van het Meetjesland 20 (1969), pp. 290-299; Decavele, pp. 93-96. Het artikel van Rogghé (1966), met weinig sympathie voor het calvinisme geschreven, tekent De Zuttere als een onschuldig slachtoffer van willekeurig fanatisme (pp. 22-25). De auteur ging echter niet na in hoeverre het oordeel van het consistorie, binnen een calvinistisch verband, theologisch consistent was. Dit laatste is, menen wij, wel degelijk het geval. Volgens Van der Haeghen verscheen de Saechtm. tsamenspr. (ex. Gent U.B., nr. G. 301) bij G. Manilius te Gent: Bibliotheca Belgica (Van der Haeghen / Lenger) V, pp. 904-906.

(67) Een samenvatting van de preek werd toch gedrukt, onder de titel Een corte veruatinghe ende begrijp van eender Predicatien / ghedaen door Pieter de Zuttere... den xxvij. Decembris / ... tot Embden inde groote Kercke Anno 1573 (volgens Van der Haeghen bij G. Manilius te Gent: Bibl. Belg. V, pp. 906-907): ex. Gent U.B., nr. G 8041 - citaat op fol. C 2 - C 2v.

[p. 166]

principe, moet door het Woord worden gevoed en gevormd, wil het niet overgeleverd zijn aan de arglistigheid van het menselijk hart. In het Woord, niet in de ‘conscientie’ valt dus de beslissing. Overal waar we dan ook Gods Woord of de Schrift of Gods Wet of Gods Geest zouden verwachten, vinden we bij De Zuttere ‘conscientie’. Tot zelfs in bijbelplaatsen toe: zo is in de parafrase van 2 Petrus 1, vers 19 ‘het profetisch woord dat vast is’ zonder meer vervangen door de ‘verlichtinghe der conscientien’⁽⁶⁸⁾. Ter verantwoording geroepen, weigert De Zuttere de kritiek van het consistorie te aanvaarden. Ondertussen had men echter ook in zijn reeds gedrukte Saechtmoedige tsamensprekinge onzuiverheden gevonden. Dit pleidooi voor religievrede is, net als D'Heeres vertaling van Mornay, aan Oranje opgedragen. Beide werken willen het geloof met geestelijke wapens verdedigd zien, maar De Zuttere's verdraagzaamheid doet al de grenzen en tegenstellingen die bij Mornay zichtbaar bleven, vervagen. Sleutelbegrippen zijn hier weer niet, objectief, kerk en Schrift, maar, subjectief, gevoelen en ‘conscientie’. Steeds blijft bij De Zuttere een bepaalde dogmatische onzekerheid, een niet kunnen en daarom ook niet willen oordelen over eigen en andermans geloofsinhoud, wat in zijn boek uiteindelijk leidt tot een feitelijk ontkennen van de sleutelmacht der kerk⁽⁶⁹⁾, Vooral daar zal het consistorie wel kritiek op hebben gehad. De Zuttere bleef echter op zijn standpunt staan en werd als leraar aan de Latijnse school geschorst.

In september '84 capituleert Gent en geeft zich over aan Parma. Reeds vóór de eigenlijke overgave hadden velen om religieuze redenen hun geboortestad verlaten. Onder hen was ook Nicolaas Heins met vrouw en zoontje Daniël. Niet in Gent, maar in Leiden zal de Gentse Nachtegaal, Daniël Heinsius, zijn Lof-sanck van Jesus Christus (1616) zingen, een lofzang, waarin, barok én calvinistisch, intieme geloofsontroering bij kribbe en avondmaal samengaat met heilig ontzag voor de kloeke daden Gods in de geschiedenis⁽⁷⁰⁾. Tot het zingen van déze lofzang was de hoofdstad van Vlaanderen blijkbaar wel geroepen, maar niet uitverkoren.

(68) fol. B 8v. Het onbevredigende van De Zuttere's optimistisch-humanistische ‘conscientie’-begrip blijkt vooral bij de toepassing ervan op Saulus/Paulus: fol. B 6 - B 6v.

(69) Saechtm. tsamenspr., fol. C 1-C 1v, G 1-G 1v, G 7v, H 3v en vooral H 7-H 8 en L 5v-L 6.

(70) Bacchus en Christus. Twee Lofzangen van Daniel Heinsius. Opnieuw uitgegeven door L.Ph. Rank, J.D.P. Warners en F.L. Zwaan, Zwolle 1965, p. 189 e.v.