Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1980-1981 (2 delen)

[p. 37]

Geuzenballade.
Een vergelijking van twee handschriften
door Roland Willemyns

1. Inleiding

In het Jaarboek 1978-79 (XXIX), p. 171-184 heeft W.L. Braekman een ‘Anonieme Lamentacie van Gent. Een onbekende rederijkersballade van rond 1567’ uitgegeven. De bedoeling van mijn korte bijdrage is enerzijds erop te wijzen dat bedoelde ballade niet zó onbekend is, anderzijds de bij Braekman ontbrekende tekstgedeelten voor de lezers van dit Jaarboek af te drukken.

Een andere versie van de door Braekman gepubliceerde ballade heb ik in 1969 uitgegeven in de Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde⁽¹⁾. Het stuk komt voor in het Handschrift-Weydts, dat ik daar en elders⁽²⁾ voor een groot gedeelte heb uitgegeven. Voor wie met dat hs. niet vertrouwd is meld ik even dat het, naast twee grote stukken, het relaas van een reis naar Spanje⁽²⁾ en een kroniek van de gebeurtenissen te Brugge tijdens de Calvinistische bewindsperiode 1578-1584⁽³⁾, ook een aantal andere dingen bevat, o.m. een aantal gedichten, waarvan al lang is komen vast te staan, dat ze door Weydts⁽⁴⁾ enkel gecopieerd maar niet geconcipieerd werden⁽⁵⁾.

Eén van de langere gedichten in Weydts' verzamelband kreeg de titel mee Gesten vande guen daerinne begrepen huerlieder cla-

(1) R. Willemyns, ‘Een teruggevonden handschrift van de 16de-eeuwse Brugse kroniekschrijver en “poëet” Willem Weydts’, VMKVA, 1969, p. 1-41, tekst op p. 15-25.

(2) R. Willemyns, ‘De Spanjereis (1564-1571) uit het 16de-eeuwse Weydts-hs.’, Hand. Kon. Comm. Gesch. 1970, 49-141.

(2) R. Willemyns, ‘De Spanjereis (1564-1571) uit het 16de-eeuwse Weydts-hs.’, Hand. Kon. Comm. Gesch. 1970, 49-141.

(3) E. Varenbergh, Guillaume Weydts: Chronique flamande 1571-1584, Gent, Brugge, Den Haag 1869.

(4) Zie over Weydts o.m. Nationaal Biografisch Woordenboek, dl. IV, Brussel 1970, 951-954.

(5) Zie o.m. L. Roose, ‘Het gedicht “Conforteert my” in het handschrift van Willem Weydts’, VMKVA, 1969, 183-186.

[p. 38]

ghen - 1567, Weydts-hs.⁽⁶⁾ f^o 88r^o - 92v^o en biedt de - naar ik vermoed - volledige tekst van de door Braekman uitgegeven ‘Lamentacie’ naar hs. 1682 van de U.B. Gent.

Het aantal aldaar ontbrekende strofen (door Braekman op ‘vier of meer’ geschat) bedraagt eigenlijk negen, plus 4 regels van strofe vijf, zodat de volledige ‘claghe’, zoals die bij Weydts te vinden is, 22 strofen van elk 11 versregels, is 242 versregels bedraagt.

Van de befaamde ‘Weydts-spelling’⁽⁷⁾ is hier minder te merken dan elders, allicht omdat Weydts vrij dicht bij de tekst van zijn Vorlage is gebleven.

Ik geef hier nu de tekst van het bij Braekman ontbrekende gedeelte⁽⁸⁾, volledigheidshalve met de hele vijfde strofe, een summiere woordverklaring en, achteraf, enkele van de belangrijkste afwijkende lezingen tussen hs. Weydts en hs. U.B. Gent.

(6) Het hs. bevindt zich in de bibliotheek van het College der Jozefieten te Melle.

(7) Zie o.m. R. Willemyns, ‘Enkele aspecten van het 16de-eeuwse Brugs van Willem Weydts’, Hand. v.d. Zuidned. Maatschappij 1971, 345-356.

(8) De tekst is uiteraard ook in mijn onder 1) vermelde studie terug te vinden.

2. Tekst

5. Wy waren eens heeren vol blysscap beloken

doen het gheestelycke ghedoken lach, cacus duvyeren²

twasser keyl deyl als de quatyeren waeren ghebroken³

ende de belden huyt den tempels gheweerdt in alle quertyeren;

och wat vrucht zachmen ons ooc versyeren

als wy huyt den groene velde inde kercke ghynghen preken

wy beromden ons dat yeghens stroom eer dryven zoude de

revyeren

eer wy daer of scheyden of daer huyte te laten steken;

wander kercken van Roemen en wylden wy niet hooren spreken⁹

ende nu falen wy als hoe dat wy hebben ghestreden

de zulcke refuseren die argher zyn te vreden.

6. Noch een wast dit niet ghenoch voor ons Calvinisten

wy guekens vonden een ander loose practycke:

wy menden te nyete brynghen de papysten

2 cacus duvyeren: zie commentaar Braekman.

3 keyl deyl: idem.

9 wander = van der; spellingeigenaardigheid van Weydts.

[p. 39]

15

met de abdyen weer haerme, weer rycke

 

maer eylaes, dit concept slouch ons ooc zwycke¹⁶

 

mits groote mort die ten Gheesberghe was gheschiet

 

ghelyck huerperden lachen, zoe loughen wy van ghelycke

 

als wy hoerden dat ons broeders waren in zulck dangier,

20

twas quaet beghynsel maer ten dochte ons als niet

 

maer nu ghevoelen wy quaet meer op ons welven

 

ten quam noyt yemandt in last of hy dedet hem zelven.

 

 

 

7. Hoe verblyt waeren wy guekens alle gaere,

 

almen ons de maere brochte dat de Westvlaminghen upstonden

25

pryncepaelyck als zy by Doernycke zonder anxt of vaeren

 

de cloosters verbranden, ooc de huusen van playsans aldaer ghevonden

 

maer onlancx duerdyt, twelck wy wel beclaeghen²⁷

 

te Lannoy betaelden zy meest met hueren craeghen²⁸

 

wy hadden wel willen wreken, wy moesten verdraghen

30

veel honden, zechtmen ghemeen, zyn eens hasens doet;

 

zot es hy, dye een ander helpt en zelve blyeft in den noet.³¹

 

 

 

8. Wat nederlaeghen dat wy guen hebben verdreghen

 

ende hoe versleghen waeren ons broeders generacye,

 

nochtans en const men ons daer by geenssins beweghen

35

wandt noch om Orangyens, noch om Egermonts supplycatye,

 

noch om de laste man en wilden wy statteren de predycacye³⁶

 

maer zoe haest alsmen ons antaste met een alaerme,

 

al spreuwen schieden wy met groeten desolacye

 

ende doen wast allomme eylaes, wach aerme

40

zom blyven zy doet ter platse achter de barme

 

derlycker ghecrys en wasser noyt ghehoert of ghezyen

 

dwaes zyn zy die tperykel mercken ende nyet en vlyen.

 

 

 

9. Als de consistorye dat zach, naer Antwerpen zyn zy ghesm ...⁴³

 

daert al zact dye eenych graen hebben op huer tonghe⁴⁴

16 zwijke slaen: cfr. Mak, Rhet. Gloss., p. 530: ‘nalaten, achterwege laten, verwaarlozen, veronachtzamen, niet ten deel vallen’.

27 onlancx: van korte duur.

28 Troepen van de geuzen, op weg naar het belegerde Valencijn, werden op 27-12-1566 door regeringstroepen te Lannoy in de pan gehakt.

31 Deze zevende strofe bestaat slechts uit negen verzen. Ook in strofe 14 ontbreekt een vers; men mag veronderstellen dat Weydts ze bij het copiëren vergat, aangezien uit het rijmschema blijkt dat het niet de bedoeling was een strofe van 9, resp. 10 regels te hebben.

36 statteren: ophouden; cfr. ook strofe 18, vers 2 (vs. 90 bij Braekman).

43 ghesm...: volgens het rijmschema verwacht men hier ghesm[act], wat dat ook moge betekenen.

44 eenych graen: ‘Wat graens, veel graens op sine tonghe hebben’ = iets op zijn geweten hebben, niet zuiver zijn (Mnl. Wb. VIII, 544).

[p. 40]

45

daer zy hebben het ghemente zoe hebben verlact⁴⁵

 

datse bycans de gantsche staedt hebben bedwonghen

 

maer zeer onlancx duer haer schoene spronghen

 

wandt zy moesten al zelve sprynghen ende dansen

 

alzoe de papysten ende martynysten zonghen

50

ende Hermaenus dyet mende thouden staen metter lance

 

salveerde hem in een tonne als hy ghestelt hadde in persturbacye

 

dus waeren wy aldus ommerynct met veel allende

 

dye quaelyck beghynnen, ghemeenlyck qualyck heynden.

 

 

 

10. Waer zyn nu ghevaeren alle de vosse steerten

55

van vrymde gheverte en hoordyc noyt in eenych gheweste

 

eylacen zy zyn zeere beroeft van haeren begherte

 

ende al zyn de vossen loos, zy waren verschalct in tleste

 

wandt tOusterweele deden zy altsaemen tbeste⁵⁸

 

met huerlyeder hadderenten zeer veel int ghetael⁵⁹

60

nu en weten zy nauwelycke waer vlyeghen te neste

 

men speelter catte nyewers vry, de passaygen zyn ghesloten

 

en als tpeert verloeren es, dan slutmen stael

 

aerme dwaezen, dat haddy behoort toverlegghen int beghyn

 

lettel onderwynts brynt veel rusten in.

 

 

65

11. Och hoe heefmen ons het hooft inden wynt ghehauwen

 

tscheen gheen benauwen en zoude gheschyen uut eeneghe houcken

 

den rooup was dat wy wonder zouden hebben ghebrauwen

 

myts dat tonser assystencye quamen nyet om vercloucken

 

weel duusent trissche mannen met hueren grooete brouck[en]⁶⁹

70

waer jeghen de papysten nyet zouden hebben durren roer[en]

 

maer twas al hoy, dus moghen wy wel de huere vervloucken

 

dat wy ghemact hebben veel famays ende zoe veel voeren⁷²

 

ende sy al steelyck ghespeelt ons valsche toeren⁷³

 

tzal ons al bespannen ende brynnen in banden⁷⁴

75

want heeren handen reeken in allen landen.

 

 

 

12. Onwyselyc waeren wy altsaemen bedocht

 

als wy hadden macht ende dye nyet te wercken en leyden

 

dye nyet spreken en consten, hebben wy tonder ghebrocht

 

ons partye lyeten wy vranck gaen vermeyden

45 Hier staat allicht een keer ‘hebben’ te veel.

58 Ousterweele: Te Austruweel of Oosterweel werden Calvinistische troepen, geronseld door Jan van Toulouse, broer van Marnix van Sint-Aldegonde, op 13 maart 1567 overvallen door regeringstroepen en uitgemoord.

59 hadderenten: adherenten, aanhangers.

69 trissche: lees frissche.

72 famays: cfr. Mak, Rhet. Gloss. p. 157 ‘fammaei: ontleend aan ofr. famee, bruit? Omslag, drukte?’

73 steelyck: steels, heimelijk.

74 brynnen: brengen.

[p. 41]

80

hadden wy de meswerckens gheheelt in alle contreyhen

 

ende de duvers met de duven ghedooet al ghemeene

 

zoe en zouden wy nu nyet moeten suchten en schreyhen

 

ende de coten zouden wel mettertyt ghevallen hebben alleene

 

waert nochte doene, wy zoudent al anders trecken te beene

85

ontwyffelyck dees groete slychtycheden ons weel leet es⁸⁵

 

en yser dyent ghesmet te wyle dat heet ys.

 

 

 

13. Hebben wy guen niet wel cause om claghen

 

al ons daghen moeten wy nu in onruste leven

 

verlaeten wyf, kynders, vryenden ende maghen

90

jae, daer wy ghedyent waeren en grootelycx verheven

 

zelve moeten wy tot dyenen begheven

 

en blyde zyn als wy zulcx vinden in eeneghe stede

 

och in wat gat vynden wy ons ghedreven

 

hadden wy met slaken der Inquycycyhe gheweest te vreden

95

ende de lybertheyt ghebruct met eendrachtycheden

 

maer neen, wy wylden beter broot dan wyt, tzy jonck of grys

 

met schanden of schaden wortmen ghemeen wys.

 

 

 

14. Och wat zullen wy te hant trecken

 

ofte wat plecke vlyen om te zyn onghequeten

100

in al sconyncxs landt en moghen wy ons hoeft ontdecken

 

als meutemaekers zyet men ons te galghe waert catrollen

 

dats dat wy verre bystyer zyn want om elck te vuldoene¹⁰²

 

en zouden wy op veele nae nyet toe rollen

 

dyt heeft ons ghedaen tmaken van kercken int gronde

105

en tonderhouden vanden predycanten avont en noene

 

want ons affeeren en sloughen wy geen gaede by cort verclaren

 

wy saghen naer het hennen ey en tgansen ey lyeten wy vaeren.

85 slychtycheden: slechtheden.

102 bystyer: ‘verwilderd, woest’ (Mnl. Wb. dl. 1, 1251-1252 s.v. bijster).

3. Afwijkende lezingen (varianten)

	Editie Willemyns	Editie Braekman
1	6 mits dat elck zo gheleert voieert duer de predicacihe	Midts dat vele lieden vo[l]ghden ons predicatie
2.	1 groote heeren	bonte heeren
	7 zouden staken	zaude slaken
	8 gheleert	gheleeft
	9 coppien gaeve	coppe gauwe

[p. 42]

3.	1 sneeuden	snilden
	11 harde steenen	herte steenen
4.	3 uut gherect	vutghestreckt
5.	3 quatyeren	auttaren
	5 och wat vrucht zachmen ons ooc versyeren	Och wat een vruecht zachmense hantieren
	6 als wy huyt den groene velde inde kercke ghynghen preken	Alsse in de keercke ghynghen preken
16.	6 veel sermoenen	twee sermoenen
	10 wy en costen nyet zyen dat ons nacte dusdanyghe schande	Wy en zaghen niet dat ons nakende was dusdanighe schande
17	2 het bernen en blaecken	Het slaken en bernen
	5 gheleghen int zant	gheleghen int land
	7 de predycanten hadden het spareon	...hadden tspuerne
	11 daer den thuyn het nerst is	...het leegst es
18	2 hadden vy om den grave van Ergmont tpreken wyllen stateren	Hadden wy om den Grave en om de stadt tpreken willen stateren
	3 brat	prat
19.	2 werdy	zydy
	7 scheet duer ghy dachvaerders	Stoyt duer...
	11 zueghe	zoch
20.	1 Adyeu predycanten dyet al hebt ghestelt in drychte	Adieu predicatie die menich mensche onstichte
	2 nyet lychte en werdy yewers meer gheadmytteert	Met achte en werdt ghy yewers gheadmitteert
20.	5 Calvys	Caluinus
	7 ...van Dathenus ghecomponeert	...van Pieter Dathe ghecomponeert
	8 adyeu voorzanghers ende zangheghen al mact groot gheclanck	Adieu voorsanghers en voorsangher[i]gghen al maecti grooten stanck
21	10 ende vy hebben al contraryhe ghedaen als van zynnen berooft	Hey aerem gue[s]kens ghy waert wel van zinnen berooft
22.	(boven laatste strofe): Prynce	-
	3 verleerdt	verleed
	5 ...dat men ons hyer toe commoverde.	datmen ons hier toe quam moneren

Waar beide versies ook van gecopieerd mogen hebben, het is duidelijk, dat het niet van elkaar is. Allicht is geen van beide origineel, want in de twee gevallen kan men aan de hand van sommige varianten passages begrijpen die op zichzelf onbegrijpelijk (of minder begrijpelijk) waren, bv.

[p. 43]

2.9:	versie Weydts corrupt
3.1:	versie Gent corrupt
5.5:	versie Weydts corrupt
5.6:	versie Gent corrupt
17.5:	idem
17.7:	versie Weydts corrupt
19.7:	versie Gent corrupt
20.2:	idem
20.8:	idem

4. Taalvarianten

Op grond van de taalvarianten blijkt dat beide teksten onbetwistbaar Vlaams zijn en, op het gevaar af aan Hineininterpretierung te doen, zou ik zelfs zeggen dat een aantal kenmerken erop lijken te wijzen dat de versie Gent Oostvlaams en de versie Weydts meer Westvlaams gekleurd is:

- een punt dat zeer de aandacht trekt is het consequente verschil in behandeling van de woorden met een reflex van ogm. ăl, ŏl + dentaal. Bij Weydts vinden we altijd de (Westvlaamse) ou-spelling, in Hs. Gent steeds de (Oostvlaamse) au:

vb.:	zaude(n)	- zoude(n) in 2.7, 3.5, 5.7, 18.4, 18.8, 21.5, 22.4
	hauden	- houden in 2.10
	(h)aude	- (h)oude in 15.11
	hauderlinghen	- ouderlynghen in 19.6

Langs beide kanten is er één uitzondering, nl. den houden wech in Hs. Gent (20.11) en ghehauwen (rijmend op ghebrauwen en voor zover het hier althans gehouden betekent) in Hs. Weydts (22.9).

Over het Oostvlaamse karakter van de au-spelling zie men o.m. Hoebeke⁽⁹⁾ die aantoont dat ‘Oudenaarde nog voor 1300 voor het produkt van ăl, ŏl + dentaal een diftong met een wijd eerste element heeft gekend: [a^u], [a^w] of iets in de omgeving ervan, en dat de diftong (reeds) in de 14e eeuw stevig was ingeburgerd’. Voor wat het Westvlaamse karakter van de ou-spelling betreft, volsta ik met een verwijzing naar Willemyns⁽¹⁰⁾, p. 106-121.

(9) M. Hoebeke, De Middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde, Gent 1968, p. 445.

(10) R. Willemyns, Bijdrage tot de studie van de klankleer van het Brugs op het einde van de Middeleeuwen, Tongeren 1971.

[p. 44]

- een verdere aanwijzing is te vinden in de spellingen die op (Oostvlaamse) vocaalrekking wijzen als:

keercke	(tgo. kercke; 5.6 en 16.5)
deerven	(tgo. derven; 18.7)
beercht u	(tgo. bercht hu; 19.4)

- en misschien de vorm dachten (1.7), die bij Weydts als dochten optreedt.

Is dat alles genoeg om, binnen het algemeen Vlaams karakter dat beide teksten onbetwistbaar vertonen, nog een geografische differentiëring tussen Oost en West in te voeren, dan volstaat het duidelijk niet om uit te maken of hier nu een oorspronkelijke Westvlaamse tekst aan het Oostvlaams werd aangepast of omgekeerd. Voetstoots aannemen, zoals Braekman doet, dat het hier een Gentse tekst betreft, is op grond van het onderzoek van de taal meer dan voorbarig. Ook andere, literair-historische en interne tekstcriteria die in die richting zouden wijzen zie ik niet zo direct, maar een oordeel dààrover laat ik graag aan specialisten over.