Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1978-1979. Deel I

[p. 171]

Anonieme ‘Lamentacie van Gent’.
Een onbekende rederijkersballade van rond 1567
door W.L. Braekman

In de tweede helft van de zestiende eeuw hebben de aanhangers van de nieuwe godsdienstige stromingen, die tegen het gezag van de Spaanse koning in opstand kwamen, gedurende twee periodes het lot van de stad Gent bepaald. Dit was een eerste maal het geval gedurende de maanden juni 1566 tot april 1567, het zg. ‘wonderjaar’. Bijna tien jaar later hebben Hembyze en Ryhove en hun aanhangers te Gent een Calvinistische, theocratische republiek gevestigd (1576-1584).

Nadat op 29 augustus 1579 Hembyze naar Duitsland de wijk had moeten nemen, heeft een anonieme rederijker een bekende ballade geschreven in de vorm van een ‘Adieu’ aan de dictator. Te oordelen naar het aantal bewaarde handschriften was voor deze sterk emotioneel geladen uiting van de Gentse rederijkerskunst, een bijzonder sukses weggelegd⁽¹⁾.

De auteur van dit niet minder dan vierenzeventig strofen tellende Beclach van Jan van Imbiese was een trouw katholiek en een vurig voorstander van de onderwerping aan Spanje. Hij was wellicht een van de Gentse patriciërs die aan hun geloof en hun rechtmatige vorst trouw waren gebleven⁽²⁾. Door de lange opsomming van allen die ten tijde van Hembyzes bewind een rol hadden gespeeld en door de talrijke allusies op feiten die gedurende die tijd voorgevallen zijn, is dit gedicht niet alleen een interessant literair werk, maar ook een waardevolle historische bron voor de geschiedenis van de stad op het einde van de zestiende eeuw.

Bovendien beschikken we over deze tweede Gentse Calvinistische periode over een reeks politieke balladen, refreinen, liederen en

(1) Dit gedicht werd driemaal uitgegeven, in min of meer volledige vorm. De volledigste versie komt voor in Fr. De Potter, Chronyke van Ghent door Jan van de Vivere (Gent, 1885), pp. 279-297.

(2) V. Fris, Bibliographie de l'histoire de Gand (Gand, 1921), II, pp. 94-95.

[p. 172]

spotdichten, waarvan vele ook op Gent betrekking hebben. Ze werden in de vorige eeuw door Blommaert uitgegeven naar het enige Hs. 583 uit de bibliotheek van de Rijksuniversiteit⁽³⁾.

Beschikken we aldus met het Beclach en met de bundel politieke gedichten voor de tweede en belangrijkste periode van Calvinistische overheersing te Gent, over literair zowel als kultuurhistorisch belangrijke dokumenten, voor het eerste optreden der Geuzen is tot op heden geen gelijkaardig of gelijkwaardig rederijkersgedicht aan het licht gekomen. Toch is een groot fragment van een gedicht in de trant van het bekende Beclach bewaard gebleven⁽⁴⁾. Het werd naar alle waarschijnlijkheid geschreven door een anoniem gebleven inwoner van de Arteveldestad, kort nadat voor de Gentse Calvinisten het wonderjaar ten einde liep.

Dit gedicht in balladevorm, waarvan twaalf volledige en een onvolledige strofe, elk van elf regels, tot ons is gekomen, komt voor in Hs. 1682 van de bibliotheek van de Rijksuniversiteit.

Dit handschrift is een verzameling van vele kleinere manuscripten uit verschillende tijden, van verscheiden oorsprong en is ongelijk zowel in formaat als in belangrijkheid. Samen telt het veertig folio's. Over het algemeen bevat het weinig interessante stukken, overwegend uit de 17e eeuw en slechts gedeeltelijk in het Nederlands geschreven. Midden dit geheel treft men echter een paar papieren katernen aan met laat-zestiende-eeuwse rederijkersteksten (fols. 21-27 en 30-37). Deze werden door eenzelfde hand geschreven en zijn, dit in tegenstelling tot de overige delen van het Hs., alle van groot belang⁽⁵⁾.

In de hiernavolgende bladzijden wil ik de aandacht vragen voor het gedicht dat op fols. 21-23v voorkomt en er tot titel heeft: Lamentacie van gent. Zoals gezegd, is dit strofisch gedicht jammer genoeg niet volledig bewaard. Inderdaad van strofe vijf zijn slechts de eerste zeven regels voorhanden, de laatste vier ontbreken. Daar het zevende vers de laatste regel van fol. 21v vormt, ligt het voor de hand aan te nemen dat tussen de huidige fols. 21 en 22 tenminste een blad ontbreekt.

(3) Ph. Blommaert, Politieke Balladen, Refereinen, Liederen en Spotdichten der XVIe eeuw (Mij. der VI. Bibliophilen, 2e serie, n^o 7, Gent, s.d.).

(4) Het komt niet voor in H.J. Van Lummel, Nieuw Geuzenliedboek (Utrecht, 1872) en E. Kuiper en P. Leenderts, Het Geuzenliedboek (Zutphen, 1925).

(5) De andere teksten werden in het vorig jaarboek door mij uitgegeven: ‘Een onbekend Gents handschrift met rederijkersteksten’, Jaarboek De Fonteine XXVII (1976-77), 61-95).

[p. 173]

Daar op elk van de bewaarde bladzijden tenminste twee volledige strofen met soms ook nog een deel van een derde voorkomen, kan men schatten dat alvast vier strofen ontbreken, naast, natuurlijk, het einde van de gedeeltelijk bewaarde strofe vijf. Dit aantal kan nog veel hoger geweest zijn als niet één maar verscheidene bladen tussen fol. 21 en 22 verloren gegaan zijn, wat zeker niet kan uitgesloten worden. Of dit echter ook werkelijk het geval is, kan niet aan de hand van de opbouw van de katernen waarop het gedicht voorkomt, bepaald worden. Zeker is wat dit betreft alleen dat dit katern niet meer zijn oorspronkelijke opbouw bewaard heeft: de bladen werden samengelijmd, wat laat veronderstellen dat tenminste een van de oorspronkelijke dubbelbladen slechts voor de helft aanwezig was, toen Hs. 1682 in de negentiende eeuw uit losse delen tot een geheel werd ingebonden.

Vooraleer op de tekst van het gedicht nader in te gaan is het onontbeerlijk bondig de historische kontekst te schetsen waaraan het zijn ontstaan te danken heeft, de jaren 1566-67 te Gent⁽⁶⁾.

Nauwelijks op de troon, had Filips II het laatste, strenge plakkaat tegen de ketterij, dat nog door zijn vader in 1555 was uitgevaardigd, opnieuw laten verschijnen. Alhoewel hij de inkwisiteurs had aangemaand het ook letterlijk toe te passen, duurde het nog tot 1562 vooraleer de inkwisitie in het Gentse haar hoogtepunt naderde. Gedurende dezelfde jaren verdubbelde echter ook de ijver van de gereformeerden, vooral van de degelijk georganiseerde en van een theocratisch georganiseerde staat dromende aanhangers van Calvijn. Politieke leiders als Brederode en Egmont, die de nieuwe godsdienst zoniet openlijk steunden dan toch heel welwillend bejegenden, wekten bij velen de indruk dat de godsdienstvrijheid slechts een kwestie van tijd was. De Calvinisten zelf verspreidden onder het volk een vals manifest van de ridders van het Gulden Vlies dat deze indruk nog deed toenemen. Dit was zo sterk het geval dat een menigte adepten van de nieuwe leer die, uit vrees voor vervolging, naar het buitenland waren gevlucht, nu hoopvol naar de Nederlanden terugkeerden.

(6) De meest gedetailleerde bron voor de gebeurtenissen te Gent is Marcus Van Vaernewyck, Van die Beroerlicke Tyden in die Nederlanden en voornamelijk te Gent 1566-1568 (Mij Vl. Bibliophilen, 4^o Reeks, n^o 3, Gent, 1873). Verder werden ook gebruikt: W. Te Water, Historie der Hervormde Kerk te Gent (Utrecht, 1756), V. Fris, Histoire de Gand (Bruxelles, 1913), pp. 189-210 en D. Jacobs, ‘Het Wonderjaar te Gent (Juni 1566-April 1576)’, De Tijdspiegel (1906), IIe deel, 361-379 en IIIe deel, 284-303.

[p. 174]

Vanaf begin juni 1566 begonnen de hagepreken in de omgeving van Gent en reeds op 25 juli verstoutten de aanhangers van de predikanten zich bij de Gentse magistraten aan te dringen opdat hun een kerk binnen de stad zou toegewezen worden. Ze werden afgescheept, de onrust nam zienderogen toe en op 22 augustus brak te Gent de beeldenstorm los. Gebruik makende van de verslagenheid die hierdoor bij het stadsbestuur ontstaan was, vroegen de Calvinisten op 9 september opnieuw een kerk om er hun vergaderingen en preken te houden.

Het duurde nog tot einde oktober vooraleer ze als compromis een terrein buiten de Brugse poort kregen. De geuzen richtten er vlug een achthoekig gebouw met koepel op, de zg. Groenkercke, die reeds midden november in gebruik kon worden genomen.

In januari 1567 begon de toestand echter in het nadeel van het Gentse consistorie te evolueren. Op het einde van deze maand laat Filips II aan de gouvernante, Margareta van Parma, weten dat de geduchte hertog van Alva op weg is naar de Nederlanden. Hiervan door de gouvernante op de hoogte gebracht, begint het Gentse stadsbestuur de toegevingen terug te nemen die het aan de Calvinisten had gedaan. Het stadsbestuur maant de gereformeerden aan voor enige tijd hun predikaties te staken ten einde de koning nog niet meer te ontstemmen. Ze weigeren, maar kort nadien voelen de magistraten zich sterk genoeg om niet alleen de predikatie maar alle uitingen van de nieuwe religie zonder meer te verbieden.

Te Brussel wijst de gouvernante vastberaden een nieuw verzoek van Brederode af om de gereformeerde religie te tolereren er doet de Calvinistische burcht Valenciennes belegeren.

Op 25 maart predikt Werner Jan Helmichius voor het laatst in de geuzentempel, die door de katholieken minachtend het Peerdekerkhof gedoopt was. Vier dagen nadien wordt de tempel gesloten en nog twee dagen later komen te Gent twee compagnies Spaansgezinde Walen aan die dadelijk beginnen de Groenkercke af te breken (9-15 april) en het bouwmateriaal publiek voor een spotprijs verkopen. Weldra begint de vervolging van allen die ook maar iets met de Calvinisten te maken hadden en die niet in der haast naar veiliger oorden vertrokken waren of de eed van trouw aan de oude godsdienst en de koning hadden willen afleggen.

De adepten van de nieuwe leer werden in de Arteveldestad in

[p. 175]

alle lagen van de bevolking aangetroffen. Vele leden van de Gentse rederijkerskamers hadden zich ofwel openlijk tot de nieuwe religie bekeerd of hadden er tenminste toch heimelijk mee gesympathiseerd. Toen de kansen echter ten nadele van de reformatie keerden, bleven relatief weinigen standvastig. De meesten bleken het bij nader toezien toch maar liever bij de oude religie te houden.

De Gentse rederijkers die in verband met het Wonderjaar expliciet in de historische bronnen worden vermeld, zijn zonder twijfel slechts enkelen van de velen die sterk beroerd waren geworden door de predikanten van het nieuwe geloof. Lucas de Heere, zelf sterk beïnvloed door het Calvinisme, vermeldt Willem Van den Bogaert, de hoofdman van de kamer Jezus metter Balsemblomme, samen met Pieter de Rijcke, het hoofd van de Gentse Calvinisten, en anderen in zijn Den Hof ende Boomgaerd der Poësien (1565)⁽⁷⁾. Beeldstormers als Jacques de Vroede en Gerard van Bylande waren lid van respectievelijk Maria-ter-Eere en van De Bomlooze Mande (St.-Agnete)⁽⁸⁾.

Tot dezelfde kringen van intellectuelen behoorde ook de grootbaljuw, Adolf van Bourgogne, heer van Wakken, die te Gent een mecenasrol vervulde en aan wie verscheidene schrijvers werken hebben opgedragen⁽⁹⁾. Dit is ook het geval voor Jan Onghena, broer van de Calvinistische voorman Lieven, rederijker en ‘sot’ van Maria-ter-Eere en tevens recreatiemeester van de boogschuttersgilde St.-Sebastiaan.

Er kan geen twijfel over bestaan dat de onbekend gebleven auteur van de Lamentacie in deze kringen van intellectuelen dient gezocht te worden. Hij was een man die, zoals zovelen van zijn kunstminnende collega's tot de Calvinistische leer bekeerd werd en die, zolang deze beweging de wind in de zeilen had, er zich ook toe bekende.

Wanneer de zaken er echter slecht voorstonden is hij tot bezinning gekomen, hij voelt zich bedrogen en betreurt dat hij zich zo onbezonnen heeft laten meeslepen. Uit de tekst van zijn Lamentacie, die, zelfs na zovele eeuwen, nog op de hedendaagse lezer een indruk van ontroerende oprechtheid maakt, blijkt dat hij zich als spreekbuis wil voordoen van de velen die zich in dezelfde

(7) V. Fris, ‘Notes pour servir à l'histoire des Iconoclastes et des Calvinistes à Gand de 1566 à 1568’, Annales de la Soc. d'Hist. et d'Archéolo. de Gand, IX (1909), X.

(8) V. Fris, Annales, 99-100.

(9) V. Fris, Annales, 73.

[p. 176]

verwarrende situatie als hijzelf bevonden. Dat hij zijn naam niet wenste te vermelden kan men hem, gezien de panische angst voor Alva en de Spaanse vergelding, moeilijk ten kwade duiden.

Wat de datering van de Lamentacie betreft: twee interne gegevens kunnen hierbij enige hulp bieden. Vooreerst is er de afbraak van de Groenkercke die in vv. 100-01 ter sprake komt. Verder de slotstrofe waarin Filips II om barmhartigheid wordt gebeden. Deze beide feiten wettigen de veronderstelling dat het gedicht ten vroegste in mei-juni 1567 kan geschreven zijn, nadat einde maart Valenciennes was gevallen en nadat de Waalse compagnies in april van hetzelfde jaar de geuzentempel hadden afgebroken. Het dringend beroep op de clementie van de koning laat vermoeden dat de eigenlijke vergelding door de Spaanse soldaten imminent was, maar nog niet echt begonnen. Daar Alva's legerbenden pas einde augustus te Gent arriveerden, zal het gedicht wel nog voor die tijd ontstaan zijn.

Zoals reeds terloops werd vermeld, maakt het gedicht een heel sterke indruk. De auteur bekent dat hij en zijn geloofsgenoten in de val gelopen zijn. De grote heren hadden inderdaad menigeen in verwarring gebracht door de indruk te geven dat de koning ertoe kon gebracht worden de nieuwe religie te dulden. Vele geestelijken, waaronder ook weggelopen monniken en priesters, hadden zich bij de nieuwe richting aangesloten. De val van Valenciennes echter had vele gereformeerden doen inzien dat hun zaak er niet zo rooskleurig voorstond. De beeldenstorm, de plundering van kerken, kloosters en kapellen, het bleek achteraf allemaal ‘een quaet aduys’ (v. 78) te zijn. Zoals ratten een zinkend schip verlaten, zo zijn de leiders en predikanten weggevlucht, ons ‘aerem geuskens’ (v. 87) in uiterste nood achterlatend. In plaats van dan tenminste tot enige toegeving bereid te zijn, waren ze, zo jammert de auteur verder, nog zo verwaand en verblind te menen dat we beter het been stijf konden houden. Dit bleek achteraf een dwaasheid die zelfs al het Scheldewater niet kan wegwassen.

De tiende, en vooral de elfde strofe, herinneren sterk aan het Beclach van Jan van Imbiese met het steeds weerkerende ‘Adieu ...’. In tegenstelling echter tot dit Beclach zijn het hier zogoed als geen personen aan wie een ‘Adieu’ wordt toegeroepen, maar allerlei Calvinistische instellingen en ritusbestanddelen.

De anonieme dichter eindigt zijn ballade met een oproep tot zijn geloofsgenoten om zonder verwijl met hem ongelijk te bekennen

[p. 177]

en om ootmoedig ‘pardoen’ te vragen aan de, naar ze durven hopen, ‘bermhertighe coninck’. Deze wordt gesmeekt zijn eventuele straf te doen neerkomen op de hoofden van de ‘vproerders’, de aanstokers en de leiders, niet op hen die zijn ‘verleed tot onser grooter scade’ (v. 135) en nu ‘om gracie’ roepen. De auteur bezweert de koning te bedenken dat toch ‘bermhertigheyt altyts den edelen betaemt’ (v. 143).

Ziehier de tekst van deze alleszins merkwaardige ballade, waarin, ten einde de leesbaarheid te bevorderen, door mij hoofdletters en leestekens werden aangebracht. De verzen werden tevens doorlopend genummerd.

(fol. 21^r) Lamentacie van Gent

Och, hoe es de canse met ons gueskens ghekeert!¹
Eeuwelic zyn wy ontheert en al ons generatie,²
Wy meenden wel dat ons rycke zou hebben vermeert,
Midts dat vele lieden vo[l]ghden ons predicatie.
Het beghin was goet, en zeer steerc de fundatie,
Wy hadden zeuene jeghens tweemael zesse,⁶
Wy en dachten niet te verliesene teenigher spatie,⁷
Maer, lacen, dendeken gheeft ander ghetughenesse:⁸
Niewert en cryghen wy eenighe addresse,⁹
Dees groote catten met ons als met musen jocken,¹⁰
Qualic canmen met ydelder handen den hauic locken.¹¹

Hadden de bonte heeren ons met vrede ghelaten,¹²
Bouen maten waeren wy wel gherust in alle zaken,

1 canse: lot.

2 generatie: aanhangers, geloofsgenoten.

6 zeuene jeghens tweemael zesse: deze uitdrukking betekent wel dat de gereformeerden aan de winnende hand waren; ze is wellicht ontleend aan het dobbelspel. Ik heb ze nergens anders aangetroffen maar men vgl. toch J. Vercoullie, ‘Etymologisch Kleingoed’, VMKVA (1920), 795 waar in verband met dobbelen geconstateerd wordt dat bij gebruik van twee stenen de hoogste worp 2 × 6 is of twaalf ogen. Vercoullie wijst op de bekende uitdrukking ‘dertien ogen gooien’ d.i. een groter geluk hebben dan menselijk mogelijk is. Het lijkt mij zeer waarschijnlijk dat in de Lamentacie met zeuene dit onmogelijk groot geluk bij het werpen van één dobbelsteen aangeduid wordt.

7 spatie: tijd.

8 dendeken: het einde.

9 niewert: nergens; addresse: gehoor, introductie (zie Mak, Rhet-Gloss., s.v. addresseren).

10 jocken: spottend spelen.

11 ydelder: lege.

12 bonte heeren: edele heren, edellieden (Mnl. Wdb. s.v. bont (2^o art.); misschien ook in verband te brengen met ‘het bont maken’ (zie v. 16 hieronder): hevig tekeer gaande heren.

[p. 178]

 

Maer die hebben ons vpgheroert vut alle gaten,¹⁴

15

En beloefden dat ons gheen dangier en zoude naken,¹⁵

 

Ja, dat zy zo vele te houe zouden maken,¹⁶

 

Dat den coninc van Spaengien, teghen zynen danck,¹⁷

 

De inquisitie ende tplaccaet zaude slaken,¹⁸

 

Dwelc ooc ghebuert es, want noot hem daer toe dwanc.¹⁹

20

Dus hebben wy naer onsen zin gheleeft, vry en vranc,

 

Twasser al coppe gauwe: tgheestelic moest hem hauden ghestilt,²¹

 

Maer die hem zeluen ketelt, mach lachen als hy wilt.²²

 

 

 

De predicanten snilden in dit Nederlandt,²³

 

Zeer abundant quamen zy inden beghinne,²⁴

25

Binnen curten tyden leerden zy tvolc naer huerlieden handt,²⁵

 

Dat de drye deelen van vieren veranderden van zinne.²⁶

 

Wy en twyfelden niet of wy en zaudent al verwinnen,

 

Want vele gheestelicke persoonen met ons draeyden,²⁸

 

Maer dalder quaetste was, dat buuten en binnen,⁺²⁹

30

De Martinisten teghen ons leeringhe craeyden.³⁰

 

En al wast dat wy de zulcke te vullen paeyden,

14 die: de bonte heeren uit v. 12; vpgheroert: in beroering gebracht (WNT), aangezet (niet bij Mak).

15 dangier: gevaar; maken: nabij komen, bedreigen.

16 vele ... maken: niet bij Mak; wel hetzelfde als ‘het erg bont maken’ (cf. v. 12). De betekenis van het ganse vers is dan wel: dat zij aan het hof het zo erg (vele) bont zouden maken, dat ze er zo hevig tekeer zouden gaan.

17 tegen zynen danck: met tegenzin, zijns ondanks.

18 tplaccaet: het Plakkaat van 1555 door Karel V uitgevaardigd en dat de inkwisitie instelde en strenge maatregelen tegen de nieuwe religie aankondigde. Dit plakkaat werd door Philips II kort na zijn troonsbestijging nogmaals gepubliceerd; slaken: opgeven, herroepen.

19 dwelc ooc ghebuert es: het plakkaat en de inkwisitie werden gedurende een deel van 1566 in feite tijdelijk te Gent opgeheven (cf. V. Fris, Op. cit., p. 203: ‘Effectivement, les placards et l'Inquisition étaient momentanément suspendus de fait’.

21 coppe gauwe: de naam van een kinderspel. Het Mnl. Wdb. s.v. coppe verwijst naar Kiliaen (Koppe comt wt den hoeck) en vermeldt de spreuk: ‘het isser al: coppe ghauwy, het ghater wel’, waarin, volgens Verdam, ‘ook wel een kinderspel zal bedoeld zijn’. De betekenis lijkt hier: ‘fijn, naar wens’ te zijn (niet bij Mak; men vgl. WNT, s.v. Koppe (II).

22 De betekenis van het vers is: wie zichzelf wat voorliegt, heeft geen moeite om met zichzelf tevreden te zijn: zie Mak s.v. ketelen.

23 snilden: snelden, kwamen haastig? het Hs. heeft snuden, m.i. een corrupteel.

24 abundant: overvloedig, talrijk.

25 leerden ... handt: onderrichtten naar hun zin; wellicht naar analogie met ‘naar zijn hand zetten’.

26 drye deelen van vieren: de drie vierden, driekwart (van tvolc).

28 draeyden: keerden, d.i. hier veranderden van geloof; vgl. de volkse uitdrukking ‘zijn kazak draaien’.

+ (fol. 21^v)

29 quaetste: ergste.

30 Martinisten: de aanhangers van Martin Luther, de Lutheranen; craeyden: preekten (cf. Mak, s.v. crieren), te keer gingen.

[p. 179]

 

Duer de differentie moesten wy commen in weene:³²

 

Twee herte steenen malen zeer zelden cleene.

 

 

 

Naer gheen wet en vraechden wy, maer hebber mede gheghect,³⁴

35

Alleen waeren wy subiect ons heeren vander consistorie,³⁵

 

Voor hemlieden hadden wy ons leden vutghestrect,³⁶

 

Twaeren peerlen van mannen, weerdt alder glorien,

 

Van dus ghelycke en leestmen niet in eenighe historien,³⁸

 

Huer leuen wilden zy waghen voor haer scapen,

40

Tempels stichten zy voor een eeuwighe memorie,⁴⁰

 

Waer in dat men gheenen deessem der Fariseen en conste betrapen,⁴¹

 

Noch eenighe afgodrie van muenicken of papen,⁴²

 

Maer, lacen, wy vinden nv alomme obstacle:⁴³

 

Men ghelooft gheen santen of zy en doen miracle.

 

 

45

Wy waeren eens heeren, vul blyscaps beloken,⁴⁵

 

Doen tgheestelic ghedoken lach in Cacus duwieren,⁴⁶

 

Twasser al keyl deyl als de auttaren waeren ghebroken,⁴⁷

 

Ende de beelden vut de tempels gheweerd in alle quaertieren.⁴⁸

 

Och, wat een vruecht zachmense hantieren,

32 differentie: onenigheid; commen in weene: komen in droefheid, in een ellendige toestand.

34 hebber: hebben er; gheghect: gespot.

35 subiect: onderdanig, onderworpen aan; consistorie: raad aan het hoofd van een Calvinistische gemeenschap en bestaande uit predikanten (ministers), ouderlingen en diakens.

36 ons leden vutghestrect: ons op de grond gelegd (symbolisch) als teken van onderdanigheid.

38 dus ghelycke: dergelijke, zulken; historien: bedoeld zijn wel de volksboeken over beroerde historische of fictieve helden, bv. over de negen besten (les neuf preux).

40 voor een eeuwighe memorie: ter eeuwiger nagedachtenis aan hun ijver voor het geloof.

41 desssem der Fariseen: welllicht schimpende omschrijving van de leer van de Katholieke Kerk; betrapen: krijgen (WNT, niet in deze bet. bij Mak), met de implicatie dat dit als een ziekte is, zoals men in hedendaagse Vlaamse dialekten nog zegt: ‘een ziekte betrapen’. De bijgedachte van ‘besmet worden’ is zeker ook in deze kontekst voorhanden.

42 afgodrie: afgoderij, de term die door de Calvinisten gebruikt werd voor de beeldenverering; muenicken: monniken.

43 lacen: helaas; obstacle: tegenkanting.

45 beloken: ingesloten; hier figuratief gebruikt: door blijdschap omringd, met blijdschap vervuld.

46 Cacus duwieren: Cacus is een berucht rover uit de Romeinse mythologie, een zoon van Vulcanus; hij woonde in een hol onder rotsblokken op de Aventijn; duwiere: schuilhoek. In de bekende Schadt-Kiste der Philosophen ende Poëten (Mechelen, 1621), leest men: ‘Cruypt in Cakus duwieren’ (fol. 58v).

47 keyl deyl: een (speelse) vervorming van Kedee: voortreffelijk, puik, fijn. (bij Mak alleen als Kedeyl).

48 quaertieren: de kwartieren (delen) van de stad, maar ook in ruimere geografische zin: streken, delen van het land.

[p. 180]

50

Alsse in de keercke ghynghen preken,⁵⁰

 

Wy beromden ons dat eer teghen stroem zau dryuen de rywieren⁵¹

 

............................................................^52-55

 

............................................................

 

............................................................

55

............................................................

 

 

 

Ons fundament light nv gheel ter ruyne,⁺⁵⁶

 

Want Valencyne wert ons betrauwen, vrouch en spade,⁵⁷

 

Maer, lacen, zy zyn ter handt ghecommen ten fyne,⁵⁸

 

En hebben hemlieden ghegheuen in tconincx ghenade,

60

Waer duer ons, aerme geuskens, naect groote scade.

 

Als slach renders zullen wy gheleet werden ter doot!⁶¹

 

Och, dat wy niet ghedaen en hebben by rade,⁶²

 

Wy waeren ghenouch ghewaerschout van cleen en groot,

 

Maer ons en docht niet dat wy hebben zouden eenich noot,

65

Noch dat ons dusdanighe deerlicheyt stont te gheschiene,⁶⁵

 

Als die haude honden bassen eyst tyt om vut te ziene.⁶⁶

 

 

 

Och, waeren wy niet wel berooft van al ons zinnen,

 

Als wy buten en binnen de beelden deden in sticken smyten⁶⁸

 

Ende bouen dien ghynghen wy vyf, dicke, vp gheblasen als spinnen,⁶⁹

70

Ghestoct, ghestaeft, ghewapent, zeer hart om byten,⁷⁰

 

Ende keercken vp breken, wiendt ooc mochte spyten,

 

Daer in prekende twee sermoenen vry, onbelaen,⁷²

 

Wy maecten ons zeluen heeren, verwachtende groote profyten,

 

Want om roouen, om pilgieren, wast mest al ghedaen,⁷⁴

50 Alsse: het Hs. heeft Alsmen.

51 zau: men verwacht zauden; de betekenis van dit vers is: wij maakten ons sterk dat de rivieren eerder stroomopwaarts zouden vloeien (dan dat...).

52-55 hier ontbreken vier verzen (tenminste). Zie inleiding.

+ (fol. 22^r)

56 ter ruyne: in ruïne, in puin.

57 Valencyne: de stad Valenciennes was in de beginperiode van de Reformatie een burcht van Calvinisten en Franse Hugenoten. De predikanten Guido de Bray en Lagrange maakten zich met hun consistorie meester van het bestuur in 1566. Op bevel van de landvoogdes werd de belegering begonnen in november 1566; op 24 maart 1567 werd de stad door de Spanjaarden ingenomen; spade: laat.

58 ter handt: tot onderwerping (Mnl. Wdb. s.v. hant (bet. c.a.), niet bij Mak); ten fyne: eindelijk, tenslotte.

61 slach renders: slachtrunderen (niet als samenstelling in Mnl. Wdb.).

62 by rade: volgens de (goede) raad.

65 deerlicheyt: ellende, ongeluk.

66 vut te ziene: op zijn hoede te zijn.

68 buten en binnen: in en buiten de stad of (en) in en buiten de kerken.

69 vyf: levendig (Fr. vif), vol energie.

70 zeer hart om byten: kloekmoedig (?).

72 twee sermoenen: een van de sermoenen was dat van François Du Jon (Junius) in de kerk van de Karthuizers; waar en door wie het tweede gepredikt werd is mij niet bekend (cf. V. fris, Annales, 80); onbelaen: onbeladen, synoniem van vry

74 pilgieren: plunderen.

[p. 181]

75

Maer wy waeren veel te vrouch vp ghestaen,

 

Wy en zaghen niet dat ons nakende was dusdanighe scande:

 

Die verzint eer hy beghint es wys van verstande.

 

 

 

Twas een quaet aduys, dwelc ons ghestelt heeft int verwernen,⁺⁷⁸

 

Het slaken en bernen vanden cloosters an elcken cant,⁷⁹

80

Doen alder eerst ghynghen ons vianden huer netten spernen⁸⁰,

 

En namen de zake zoo ter herten als dienaers constant,⁸¹

 

Dat wy, na dier date, allomme hebben gheleghen int land,⁸²

 

Weer in vlaenderen, weer in brabant, ten mocht hemlieden niet lieghen⁸³

 

De predicanten hadden tspuerne ende ruumden in tyts het landt,⁸⁴

85

Ende Brederode die es met den ghelde gaen vlieghen,⁸⁵

 

Meest heeft hy gheproufiteert, die meest const bedrieghen,

 

Ende wy, aerem geu[s]kens, werden lancx zo pouere,⁸⁷

 

Daer den tuyn leegst es gaetmen ghemeenlic ouere.⁸⁸

 

 

 

Ons leelic aensicht, haddet toch eenen nuese ghehadt,⁸⁹

90

Hadden wy om den Graue en om de stadt tpreken willen stateren,⁹⁰

+ (fol. 22^v)

78 verwernen: dialekt, variant voor verwerren: in verwarring brengen, in de war brengen; ghestelt... int verwernen: ons in de war gebracht heeft.

79 slaken: ontbinden, opheffen (Mnl. Wdb.). De betekenis lijkt in dit verband eerder ‘afbreken, stukmaken’ te zijn (niet in Mak); bernen: in brand steken; an elken cant: in alle delen van de stad, of: overal.

80 spernen: dialekt, variant van sperren: uitspannen, uitspreiden.

81 constant: adj. in postpositie: constante (standvastige) dienaars.

82 date: datum, tijdstip.

83 weer ... weer: hetzij ... hetzij; lieghen: uit de kontekst blijkt dat de betekenis ‘baten, helpen’ moet zijn (cf. Mnl. Wdb. s.v. liën; niet in Mak).

84 tspuerne: 't spuerne, dialekt. variant voor spuerre (cf. v. 78 en 80); de betekenis van spuerne hebben is: het bespeurd hebben, lont geroken hebben (cf. Mnl. Wdb. s.v. sporen; niet bij Mak).

85 Hendrik van Brederode, een van de leiders van de Nederlandse adel in de opstand tegen Spanje, overhandigde in 1566 te Brussel het Smeekschrift der Edelen aan de landvoogdes. Toen Alva's komst werd aangekondigd, vluchtte hij kort na de val van Valenciennes naar Duitsland. Blijkbaar werd door de Gentse Calvinisten gezegd dat hij er met het geld vandoor was. Of dit inderdaad juist was, heb ik nergens bevestigd gevonden.

87 lancx zo pouere: hoe langer hoe armer.

88 tuyn: haag; ghemeenlic: gewoonlijk.

89 leelic aensicht: ongunstig imago (van de Calvinistische gemeente) zoals in gezichtsverlies (?). Niet bij Mak; eenen nuese: op de vraag waartoe het aensicht dan wel een neus nodig had, is het antwoord wellicht: ‘om er in te nypen’, een uitdrukking die in andere rederijkersgedichten voorkomt met de vermoedelijke betekenis: huichelen (cf. Mak, s.v. nijpen, bet. C, 2). De betekenis van het vers lijkt te zijn: hadden we, toen ons imago erg getaand was, tenminste de schijn hooggehouden, door voor te wenden tot toegevingen bereid te zijn. De interpretatie, vindt steun in de volgende verzen.

90 stateren: het woord komt in het Mnl. Wdb. niet voor; uit de kontekst blijkt dat het ‘ophouden, opschorten’ moet betekenen. Het werkw. is wel afgeleid van statie: plaats van tijdelijk oponthoud b.v. bij een kruisweg of een processie (cf. Mnl. Wdb. s.v. stacie). Het tijdelijk karakter past goed bij de interpretatie van nuese in het voorgaand vers en bij het contrasterende, definitieve cesseeren uit v. 85. Men vgl. Mak, Aanhangsel II, ‘hangende houden’

[p. 182]

 

Maer verre van daer, wy vielen veel te prat,⁹¹

 

Ons docht dat zulcx nemmermeer en zaude caueren,⁹²

 

Maer de contrarie, wy nv wel considereren,

 

Want al ons voorstel es gans gheuallen in dasschen,⁹⁴

95

Par fortse moetent wy nv wel deeruen ende gheel cesseeren,⁹⁵

 

Ende met al tscelde watere en zauden wy ons niet scoon ghewasschen!

 

O doot, comt subyt, ende wilt onsen tyt verasschen,⁹⁷

 

Lachesis, wilt den draet afsnyden tot ons bederuen,⁹⁸

 

Het leuen is ons veel bitterder dan het steeruen.

 

 

100

Adieu, gues keercke, zeer nettelic verciert,⁺

 

Gheconfisquiert zydy ter tafele vanden coninc eerzame,¹⁰¹

 

Vliet ghy, ministers, die ons zo deerlic hebt bestiert,¹⁰²

 

Beercht v, consistorie heeren, die gheel zyt infame,¹⁰³

 

Trecket hooft inne ghy, dyakenen, weerdt alder blame,

105

Ruumt ghy, hauderlinghen, met alder dwaesheyt duer vloghen,¹⁰⁵

 

Stoyt duer ghy, dachuaerders, voor godt ooghen onbequame,¹⁰⁶

 

Loopt ghy, breeden raed, die ons zo dickmael hebt beloghen,¹⁰⁷

 

Caremt ghy, ghemeente, dwelc deerlic zyt bedroghen,¹⁰⁸

 

Weent ghy, ghue[s]kens alle, want eeuwelic zydy confuus,¹⁰⁹

110

Ende allomme werdy ontfaen als de zoch inder Joden huus.¹¹⁰

 

 

 

Adieu, predicatie, die menich mensche onstichte,¹¹¹

91 prat (vallen): fier, verwaand zijn (cf. Mnl. Wdb. s.v. pratse).

92 caueren: ons lot zijn, ons toebedeeld worden (?) cf. Mnl. Wdb. s.v. cavelen (niet bij Mak).

94 ons voorstel: onze wensen in verband met de uitoefening van ons geloof; gans gheuallen in dasschen: is in (rook en) asse opgegaan, er is niets van terecht gekomen.

95 par fortse: met dwang (Fr.; niet bij Mak); deeruen: derven, missen; cesseeren: ophouden, uitscheiden.

97 tyt: levenstijd; verasschen: verrassen, bij verrassing, onvoorziens beëindigen.

98 Lachesis: een van de drie Moiren, nl. de ‘toebedelende’, zij die de levensdraad spint en het lot van de mensen trekt; bederuen: verderf, dood.

+ (fol. 23^r)

101 gheconfisquiert: Fr. confisqué, in beslag genomen (niet bij Mak); ter tafele: ten profijte van (cf. Mnl. Wdb. s.v. tafel, bet. 2.; niet bij Mak). Voor vv. 100-101 zie de inleiding.

102 deerlic: jammerlijk, tot iemands schade (Mnl. Wdb.).

103 beercht v: verberg u (van schaamte); gheel: geheel; infame: adj., synoniem van infamiek: vol schande, schandelijk (niet als adj. bij Mak).

105 duer vloghen: behept (niet in Mnl. Wdb. en Mak; WNT: doorvliegen (II), doordringen van, vervullen van of met).

106 stoyt duer: blijkbaar hier synoniem met vliet ghy en ruumt ghy in de voorafgaande vv. (Niet bij Mak). WNT: doorstoten (I): door stoten een opening maken; hier dus ‘maak een gat (opdat je erdoor zou kunnen verdwijnen)’.

107 breeden raed: algemene vergadering van hen die bij de leiding van de gemeente betrokken zijn.

108 caremt: kermt.

109 confuus (syn): vernederd, in schande, in grote ellende gebracht worden.

110 als de zoch ... huus: zoals de zeug (zoch) in de huizen der Joden; m.a.w. zeer slecht. De Joodse godsdienst verbiedt het eten van varkensvlees.

111 onstichte: ontstichtte, ergerde.

[p. 183]

 

Met achte en werdt ghy yewers gheadmitteert.¹¹²

 

Adieu, huwelic, zeer cleen van ghewichte,¹¹³

 

Adieu, doopsel, periculeus alsment wel grondeert,¹¹⁴

115

Adieu, nachtmael, van Caluinus eerstmael gheinstitueert,¹¹⁵

 

Adieu, begrauinghe, met huwen blauwen zanck,¹¹⁶

 

Adieu, zalmen, van Pieter Dathe ghecomponeert,¹¹⁷

 

Adieu, voorsanghers en voorsangher[i]gghen, al maecti grooten stanck.¹¹⁸

 

Adieu, gues boucken, die cause zyt dat menich gaet manck,¹¹⁹

120

Adieu, ydelheyt der ydelheyt, die wonder hebt ghevrocht,

 

Die den houden wech om den nieuwen laet es qualick bedocht.¹²¹

 

 

 

Ic en weet voor ons, gue[s]kens, gheenen beteren raed,⁺

 

Dan dat wy ons mesdaet bekennen ende belyen,

 

Ende bouen dien om pardoen bidden, zonder verlaet,¹²⁴

125

Want tes quaet teghen zyn ouer hooft stryden.¹²⁵

 

Waeren ons dinghen van God, tzau blyuen tallen tyden,

 

Maer ten mach niet dueren, dat met fortsen es inghestelt,¹²⁷

 

Als God zyn appostelen zandt predicken an allen zyden,

 

Hy verboot hemlieden fortce ende ghewelt,¹²⁹

130

Zy en mochten draghen stoc, male noch ghelt,¹³⁰

 

Hey, aerem gue[s]kens, ghy waert wel van zinnen berooft,

 

Hy vindt hem lichtelic bedroghen, die lichtelic ghelooft.

 

 

 

O bermhertighe coninck, zeer wys van rade,

 

Wilt doch ghenade ouer v ghemeente vseren,¹³⁴

135

Wy zynder inne verleed tot onser grooter scade,¹³⁵

 

Ende en peinsden niet dat ghy dit zo qualic zaudt interpreteren.¹³⁶

112 achte: achting; yewers gheadmitteert: ergens toegelaten.

113 cleen van ghewichte: weinig wegend, waaraan belang gehecht werd.

114 periculeus: gevaarlijk; grondeert: bedenkt, overweegt.

115 nachtmael: godsdienstige oefening van de Calvinisten, de tegenhanger van het Katholieke Avondmaal; eerstmael gheinstitueert: voor het eerst ingesteld.

116 blauwen: vals, huichelachtig (cf. Mnl. Wdb. s.v. blau, bet. 2 blauwe devocie, valse vroomheid).

117 zalmen: psalmen; Pieter Dathe: Pieter Da(e)te of Daets, beter bekend als Dathenus, was een weggelopen Carmeliet en Calvinistisch predikant, die te Gent predikte in 1566; berijmde de psalmen in het Nederlands: De Psalmen Davids, ende ander Lofsanghen (Heidelberg, 1566). Vrijwel onmiddellijk werd deze berijming in de gereformeerde kerken in de Nederlanden ingevoerd en handhaafde er zich tot op het einde van de 18e eeuw.

118 voorsangherigghen: voorzangeressen; stanck: wangeluid (denigrerend: men verwacht sanck).

119 gaet manck: geestelijk mank, op religieus gebied scheefgaat.

121 qualick bedocht: slecht geïnspireerd, bedacht.

+ (fol. 23^v)

124 pardoen: pardon, vergiffenis; verlaet: uitstel.

125 ouer hooft: opperheer, de Spaanse koning.

127 met fortsen: met geweld.

129 fortce: dwang (middelen).

130 male: reistas, (geld)buidel.

134 ghenade ... vseren: genadig zijn.

135 verleed: verleid.

136 interpreteren: opvatten.

[p. 184]

 

Wy meenden wel doen, midts datmen ons hier toe quam moneren,¹³⁷

 

Maer, lacen, wy vinden ons consistorie heeren vul ontrauwen.

 

Wildy emmers wrake doen en gheen gracie vsurperen,¹³⁹

140

Wreket an de vproerders, die desen dranck hebben ghebrauwen,

 

Ons es leet, dat wy ons niet vaster en hebben ghehauden,¹⁴¹

 

Wy roupen om gracie vut der herten ende met den hooghen bescaemt,¹⁴²

 

Peinst dat bermherticheyt altyts den edelen betaemt.

 

Finis.

137 moneren: aansporen, aanmanen (niet in Mnl. Wdb. noch bij Mak).

139 vsurperen: gebruiken, toepassen. Bevestigt deze, ook door Mak (aarzelend) voorgestelde ‘vertaling’.

141 vaster... ghehauden: standvastiger ... gedragen.

142 met den hooghen bescaemt: ten zeerste (?) beschaamd.