Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1978-1979. Deel I

[p. 150]

Vier maal ‘La riote du monde’
door Dirk Coigneau

In ‘Nederlandse bewerkingen van “La Riote du Monde”’ (Spiegel der Letteren 8 (1964-5), pp. 126-131) confronteerde J.J. Mak enkele Franse teksten met twee Nederlandse gedichten die op hetzelfde thema geschreven bleken te zijn. ‘La riote du monde’ heet dit thema in het Frans, een literair gegeven dat laat zien hoe men in de wereld voor niemand goed kan doen⁽¹⁾. Hoe je ook gaat of staat, altijd weet men wat aan te merken. Satirisch-komische kracht put deze voorstelling vooral uit de tegenstelling: handel je zus of zo, er wordt gevit, maar handel je net andersom, dan volgt al evenveel kritiek. Juist het samengaan van een geheel verschillend gedrag met een zelfde onwelwillende reactie maakt de lezer bewust van het onlogische en (dus) onverantwoorde van deze reactie.

De Franse teksten waar Mak naar verwees, zijn door J. Ulrich uitgegeven in het Zeitschrift für Romanische Philologie 8 (1884) en 24 (1900)⁽²⁾. Ulrich verzamelde hier een achttal middelfranse dicht- en prozawerken waarvan er verschillende tekstueel aan elkaar verwant of van elkaar afhankelijk zijn, zodat we uiteindelijk vier naar hun oorsprong verschillende Riote-versies kunnen onderscheiden: twee in verzen en twee in proza⁽³⁾.

De twee Nederlandse gedichten die Mak als Riote-teksten heeft herkend en in het licht van de Franse versies heeft besproken, zijn: ‘Van dat niemen en can ghedoen hi en es begrepen’, een middelnederlands gedicht dat in twee versies is overgeleverd, en

(1) Vgl. Ch.-V. Langlois, La Vie en France au Moyen Age... Parijs 1926, dl. 2, pp. 129-140. Op p. 129: ‘“Riote” (angl. riot) signifie “querelle, conflit tumultueux”. La Riote du monde, comme le Contenz du monde, c'est à peu près comme qui dirait de nos jours: “La mêlée sociale”’.

(2) Resp. pp. 275-289 en 112-120 - verder vermeld als Zeitschr. 8 of 24. De door Ulrich naar British Museum, Harleian 2253 uitgegeven tekst (Zeitschr. 8, pp. 275-279) kan men ook lezen in de Recueil Général et complet des Fabliaux des Xllle et XIVe siècles... par Anatole de Montaiglon et Gaston Raynaud, Parijs 1877, dl. 2, pp. 242-256, nr. LII (zie nog daar p. 356).

(3) Zie de sigla in Zeitschr. 24, p. 118. De vier te onderscheiden versies zijn: in verzen H (Zeitschr. 8, pp. 275-279, I) en B, E II (Zeitschr. 24, pp. 112-116 en 117-118, I en III), in proza P C B (Zeitschr. 8, pp. 279-289, II, III en IV) en M (Zeitschr. 24, pp. 116-117, II).

[p. 151]

een rederijkersrefrein op de (variërende) stok ‘Want nemmermeer en zal ick elcken te passe leuen’. Het eerste gedicht is door Ph. Blommaert naar een 14de-eeuws handschrift (Kon. Bibl. Brussel, Van Hulthem nr. 192) uitgegeven in De Dietsche Warande 1 (1855)⁽⁴⁾ en een vollediger versie ervan bezorgde J. Verdam in ‘Kleine middelnederlandsche overblijfselen’, Tijdschr. voor Nedl. Taal- en Lett. 11 (1892)⁽⁵⁾. Het rederijkersrefrein is naar het ‘Dendermonds handschrift van Jan vanden Bossche’ (Archief O.-L.-Vrouwkerk, Dendermonde) door Jan Broeckaert gepubliceerd in Rederijkers gedichten der XVIe eeuw. Gent 1893⁽⁶⁾.

Beide Nederlandse teksten, maar vooral het refrein, heeft Mak als meer kuis en ingetogen van aard tegenover de Franse bewerkingen van het genre geplaatst. Deze karakteristiek die gedeeltelijk op een onjuiste tekstinterpretatie steunt (zie daarvoor noot 24), berust vooral ook op de vaststelling ‘dat al wat op buitenechtelijke liefde in het frans betrekking heeft, in de Nederlandse lezingen ontbreekt’⁽⁷⁾. En Mak vervolgt:

Maar er ontbreekt bij ons zoveel meer. Zo bijv. het uiterlijke voorkomen: of je dik of mager bent, groot of klein, behaard of kaal, het is nooit goed, altijd heeft men kritiek. De diverse soorten huwelijken krijgen in het frans ook hun beurt: een jonge man met een jonge vrouw is niets, het zijn babies, een oude met een oude is waardeloos, wat willen ze nog? Een oude met een jonge is al even onzinnig, enz. Kende men in onze lage landen die gevallen niet? of verbood een puritanisme avant la lettre het aanroeren van dit chapiter?

(4) pp. 134-136.

(5) pp. 289-292. Hierna vermeld als Verdam.

(6) pp. 43-45, nr. I. De eerste strofe en prince ervan ook in P. de Keyser, ‘Het Dendermonds handschrift van Jan vanden Bossche’ in Versl. en Meded. van de Kon. Vlaamse Academie voor Taal- en Lett. 1965, pp. 156-157 en M. Bovyn, ‘Het Dendermonds Handschrift’ in Gedenkschriften Oudheidkundige Kring van het Land van Dendermonde, derde reeks 1974 (3-4), pp. 98-99. Het handschrift dat 62 bladen telt (vanaf het derde blad met potlood gepagineerd van 5 tot 124) werd voor het eerst bekendgemaakt en beknopt beschreven door Broeckaert in de Versl. en Meded. der Kon. Vl. Ac. 1892, pp. 334-348 en in de inleiding van zijn Rederijkersgedichten... Een uitvoeriger beschrijving vindt men in de aangehaalde artikels van De Keyser en Bovyn. Men neemt aan dat het kopiëren in 1602 is begonnen (Bovyn, p. 100). Op het eerste en het laatste blad en op blz. 91 heeft ‘Jan van den Bossche’ zijn naam geschreven (op blz. 1 en 29 ook een Hans van den Bossche): misschien was hij de, of liever, een kopiist van deze codex; in ieder geval was hij er eens de eigenaar van.

(7) Mak, a.art., p. 130. Ook pp. 128-129.

[p. 152]

Het ‘ontbreken’ van een en ander is voor Mak blijkbaar geen onbewust of toevallig verschijnsel. Hij ziet het integendeel als een gevolg van een bewust ‘weglaten’ uit een ‘franse redactie’ van voorbeelden die niet passen ‘bij het Nederlandse zedelijke ethos’⁽⁸⁾. Het komt ons voor dat Mak hier en elders onze Nederlandse teksten wat al te gauw aan Franse voorbeelden bindt. In verschillende bewoordingen wordt te gemakkelijk directe, tekstuele afhankelijkheid van Franse redacties gesuggereerd⁽⁹⁾. Zolang echter geen concrete bronnen of sporen zijn aan te wijzen, willen we de verschillende Nederlandse (én Franse) Riote-teksten liever zien als individuele variaties op een algemener en zelfstandig ‘thema’. We willen dit vooral graag doen omdat we het Nederlandse Riote-materiaal hier met nog twee eenheden kunnen versterken. Het gaat om twee tot nu toe vrij onopgemerkt gebleven refreinen, één in handschrift, één in druk en beide anoniem. Het eerste is geschreven op de stok ‘Hoe sal ic dan elcken te passe leuen’ (vgl. het Dendermonds refrein) en overgeleverd in hs. II 119 van de Kon. Bibl. te Brussel (fol. 73v-74). Van Elslander situeert de codex in het midden van de zestiende eeuw⁽¹⁰⁾. Het tweede refrein, op de stok ‘wat sal icker om doen elck seyt het zijne’, is te vinden in Een, Nieu Refereyn boeck vol Amoureuse ende sotte ofte boertelicke Refereynen..., een Amsterdamse druk uit 1590 van Barent Adriaensz waarvan door H. Pleij en R. Resoort in de Herzog Augustbibliothek te Wolfenbüttel een uniek exemplaar is gevonden (sign. Lp 134 - refrein op pp. 49-51)⁽¹¹⁾. Als bijdrage tot ‘het bronnenonderzoek van onze oudere literatuur’, meer bepaald van onze refreinen⁽¹²⁾, geven we beide teksten hierna uit (nrs. I en II), samen met het ‘Dendermonds’ refrein (III) dat in Broeckaerts editie niet geheel nauwkeurig is weergegeven.

(8) Ibid., p. 128.

(9) Vgl. de titel van Maks artikel en verder ‘Uiteraard zou het de moeite lonen na te gaan, welke franse redactie is gevolgd, welke voorbeelden - als niet passend bij het Nederlandse zedelijke ethos - zijn weggelaten of naar “'s lands gelegenheid verduitst”’ (p. 128), ‘Intussen verraadt de refreindichter zijn bron, als hij... zegt...’ (?! p. 129), ‘... maar de Nederlanders noemen die “bugger”, die associaties wekt aan paederastie maar liever niet’ (p. 130) en het reeds aangehaalde citaat over wat ‘ontbreekt’.

(10) A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Ledeberg Gent 1953, p. 22, E. Voor een verdere beschrijving van dit handschrift zie men F. Lyna, ‘Onuitgegeven refereinen (Brussel, Hs. II, 119)’ in Revue Beige de Philologie et d'Histoire 1 (1922), pp. 293-302. Het Riote-refrein is daar nr. 32 (p. 296).

(11) Zie Pleij en Resoort, ‘Zestiende-eeuwse vondsten in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel’ in Spektator 4 (1974-5), pp. 385-408.

(12) Vgl. Mak, a.art., p. 126.

[p. 153]

Rechtstreekse tekstverwantschap tussen de Nederlandse gedichten onderling of de Nederlandse en de door Ulrich uitgegeven Franse teksten blijkt niet te bestaan. Wel hebben ze sommige staaltjes van onvriendelijk commentaar van jan publiek met elkaar gemeen, maar deze komen dan in de verschillende teksten in een verschillende volgorde voor en worden er op een eigen manier uitgewerkt. Wel zijn de Nederlandse teksten formeel en structureel veel meer aan elkaar verwant dan de ons bekende Franse Rioteteksten. In de vier te onderscheiden Franse versies telt men twee proza- en twee dichtstukken die ook onderling nog van een heel verschillende omvang zijn: een langere naast een veel kortere, slechts 25 ‘zinnen’ tellende prozatekst en de ‘Dit du jongleur de Ely...’ van 405 verzen naast het gedicht ‘Contre pluseurs gens’ (of ‘S' ensuyt la nature de l' ome et ses bonnes condicions’) dat maximaal 144 verzen telt⁽¹³⁾. In twee van deze versies (een prozaen een berijmde tekst) is de eigenlijke ‘Riote du monde’ slechts een onderdeel van een groter geheel, een (wel belangrijke) passage namelijk binnen een ruimer, soms ernstig, soms burlesk gesprek tussen koning en jongleur⁽¹⁴⁾. Ook de twee andere versies zijn trouwens niet uitsluitend aan het Riote-thema gewijd: op het eigenlijke Riote-gedeelte volgen er nog enkele filosofisch-religieuze beschouwingen (‘les vérités’) over wat werkelijk waarde heeft en belangrijk is in dit leven ‘dessoubz le ciel’. In deze teksten is het Riote-probleem dan ook geen individuele zaak, maar een algemeen probleem dat rustig beschouwend in de derde persoon kan worden afgedaan met de formule ‘s' il...’ of ‘se ung homme...’ ‘... on dit qu' il...’. Ook in de berijmde dialoog tussen de ‘jongleur de Ely’ en ‘mon seignour le roi de Engleterre’ gebruikt de jongleur de meer veralgemenende tweede persoon (‘Si vus... Vus estez tenuz pour...’). Alleen in de proza-versie(s) van

(13) Vgl. Zeitschr. 8, pp. 279-289 (II, III en IV) met Zeitschr. 24, pp. 116-117 (II) en Zeitschr. 8, pp. 275-279 (I) met Zeitschr. 24, pp. 112-116 (I).

(14) Ook in het werk van Hans Sachs troffen we een tekst aan waarin het Riote-gegeven een deel is van een groter geheel: we bedoelen het gedicht Der welt Nachschnalz waar de dichter in een droom een vrouw schaamteloos haar pijlen ziet afschieten op alle mensen, standen en volken die in een dal vergaderd zijn. In de droomuitleg vernemen we dat ‘Diss Weib die Welt bedeut, / Welche dadelt allerley Leut, / Weil jr grenzlich kein Mensch gefellt, / Wie ehrlich vnd wol er sich helt, / Sonder sie dadelt jederman / Vnd hengt ihm ein schandlappen an’, waarna dit o.m. ook met enkele Riote-motieven wordt geïllustreerd (Den Milden nennt sie ein Streussgut / Den Kargn ein Filz sie heissen thut...). Zie Samlliche Fabeln und Schwänke von Hans Sachs... her. von Edmund Goetze, Halle a.S. 1894, dl. 2, pp. 248-250 (nr. 272). Vgl. nog Hero in Shakespeare's Much ado about nothing, Act III, scene 1, v. 61-67.

[p. 154]

deze dialoog wordt het Riote-probleem in de geheel op een individu betrokken eerste persoon beschreven (‘Se je... c' est uns...’). Tegenover de onderlinge verschillen tussen de vier Franse versies vertonen de vier Nederlandse Riote-teksten naar vorm en structuur veel meer samenhang. De Nederlandse teksten zijn alle berijmd: één gedicht bestaande uit 98 paarsgewijs rijmende middelnederlandse vierheffingsverzen (Verdam) en drie rederijkersrefreinen met telkens drie strofen, plus gelijke prince (refr. I telt 48, II 76 en III 65 verzen)⁽¹⁵⁾. Qua lengte steekt geen tekst opvallend boven de andere uit en, wat belangrijker is, deze vier gedichten zijn alle geheel en uitsluitend aan het Riote-thema gewijd. Bovendien - en ook hier wijken de Nederlandse teksten geheel van Maks ‘voorbeelden’ af - zijn onze Riote-gedichten alle zuiver als monoloog opgevat. Hier spreekt een ik vanuit de benarde en beknellende situatie nooit iets goeds te kunnen doen: hij spreekt geheel voor zich uit (dus ook los van elk dialoog-verband) over wat hij aan zichzelf ‘bevint’ (refr. II, v. 7), over het tot een persoonlijk probleem geworden feit dat men niemand ‘te passe’ kan leven (stok refr. I en III), dat men ‘voor alle natien ende der menschen oogen’ (refr. II, v. 6) moeilijk kan maken ‘dattet perfect is’ (v. 5), dat ‘niemen tween heeren dienen mach’ (Verdam, v. 5). In tegenstelling tot de Franse teksten, zo kan men besluiten, is het Riote-thema in onze Nederlandse gedichten geheel verzelfstandigd én ‘gedramatiseerd’⁽¹⁶⁾.

De twee eenheden waarmee we het Nederlandse Riote-materiaal hebben versterkt (I en II), bevestigen wat Mak voor Verdam en

(15) Alleen in het Dendermonds refrein schijnen verzen te ontbreken. De eerste strofe en de prince tellen beide 17 regels (rijmschema abaabbcbccdcddede), de tweede en de derde strofe echter resp. 15 en 16 regels. Volgens het rijmschema (abaabbbccdddede) ontbreekt in de tweede strofe een c-vers na het huidige vers 23 en na vers 27 (eerste en vierde c in het schema). In de derde strofe (abaabbcbcdcddede) ontbreekt voor of na het huidige vers 41 een c-vers (tweede of derde c in het schema). Misschien ervoor: een vers waar nog iets meer over zijn ‘lieve’ en al iets meer over ‘drincken’ wordt gezegd. De ontbrekende verzen blijken de gedachtengang niet erg te storen.

(16) Niet in alle Franse versies wordt het behandelde onderwerp ‘la riote du monde’ genoemd. Men zie alleen Zeitschr. 8, tekst II (p. 279 titel ‘Chi commenche li riote del monde’, p. 285, r. 71 ‘Tel est la riote del monde’ en p. 289 slot ‘Chi define li riote del monde’) en Zeitschr. 24, tekst III (p. 118 Explicit la Ruihote du Monde). Zoekt men een Nederlandse naam voor het thema dan zou men kunnen denken aan ‘Van Begrijpe’. Dit is de titel van een gedicht uit het Comburger handschrift, door F.A. Stoett in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Lett. 11 (1892), pp. 210-212, uitgegeven. Al bevat dit gedicht geen Riote-motieven, het moraliseert wel lustig voort over het kwaad van ‘quade tonghen’. Vgl. ‘begrijpe(n)’ in refrein I, v. 1, 3, 38 en 41.

[p. 155]

refrein III heeft vastgesteld: commentaar op lichamelijke kwaliteiten en bepaalde soorten huwelijken blijkt de Nederlandse dichters, in tegenstelling tot hun Franse collega's, niet te interesseren. Desondanks hebben ze, zoals gezegd en nog zal blijken, ook bepaalde zaken gemeen.

De uitvoerigste Nederlandse illustratie van de stelling dat men in de ogen van deze wereld nooit iets goeds kan doen, geeft het middelnederlandse gedicht (versie Verdam) met veertien voorbeelden. In refrein II, III en I zijn er dat respectievelijk twaalf (elf), zeven en vijf. Refrein I beperkt zich tot een minimum, maar de vijf gevallen die er worden aangehaald zijn wel de meest voorkomende. Het zijn achtereenvolgens: kritiek op de houding die men zich geeft (statelic of simpelic), op het al of niet kroeglopen, het al of niet ter kerke gaan, op het zich dwaas of wijs gedragen en het tonen van zijn dapperheid (zich moedig ‘ter waepene’ stellen). Het eerste exempel is vrij algemeen gehouden, zodat er verschillende, meer concrete voorbeelden uit de andere refreinen en Verdam mee in verband kunnen worden gebracht. ‘Hebbic my wat statelic’, zo klaagt spreker (v. 6), dan spotten boze tongen: ‘Hy wil oec wat zijn’. Leeft hij ‘simpelic’ en wil ‘naer gheen hoecheyt vraeghen’ (v. 8), dan luidt het verwijt: ‘hy en darf niet maken goede chiere / vp tgoet dat hem van zyn ouders es bleuen’ (v. 10-11). Hoewel van kleren niet uitdrukkelijk gesproken wordt, kan het ‘statelic’ gedrag van refrein I vergeleken worden met het motief van de kleding in refrein III (eerste voorbeeld): draagt spreker daar een fraai habijt, dan zal men spottend vragen: ‘wy es dien frayaert’ (v. 3-4) of elkaar aanstoten en monkelend opmerken: ‘sie wie daer comt / tes eenen monseur...’ (v. 9-10); draagt hij daarentegen een ‘quaet habijt’, dan wordt hij als ‘mager vincke’ (v. 7-8) veracht⁽¹⁷⁾. In refrein II zijn twee gevallen aan het voorgaande verwant: het vijfde en zesde voorbeeld. Zich ‘statich’ houden wordt hier geplaatst tegenover ‘lachelic’ kijken,

(17) Vgl. hiermee uit Franse teksten: Zeitschr. 8, tekst I, p. 278, v. 245-258: ‘Si vus estes vesti quoyntement / Donque dirrount la gent: / Avez veu de cel pautener / Com il est orguillous e fier! ... Si vostre cote seit large et lee, / Si dira ascum de soun gree: ... Yl resemble un mavois bover’; Tekst II, p. 284, r. 59: ‘Se je sui honestement viestus, “cil la doit encore les deniers de se reube; vees, il cuide que li rois soit ses porkiers”. Se je sui malvaissement viestus, “chil la fait le truant et le paillart, il fineroit plus de deniers que je ne feroie”’. Zeitschr. 24, tekst Ia, p. 114, v. 71-74: ‘S'il ne se vest bien et souvent: / Il se maintient trop nicement. / S' il se chausse estroit par raison: / Il mect ses deux piez en prison’. In Verdam komt het motief van de kleding niet voor: Mak, a.art., p. 128.

[p. 156]

zodat statigheid er vooral met (hooghartige) ernst en strengheid wordt geassocieerd. ‘Statich’ heet spreker een ‘muylert’, ‘lachelic’, een ‘sodt’ (v. 32-33)⁽¹⁸⁾. Het onmiddellijk volgende voorbeeld heeft weer meer betrekking op uiterlijke verzorging. Men vergelijke (v. 34-37):

Ga ic wat reyn my dunct dat elc schier met my spot
Noemende my pieter puntich aen allen fyne
En gae ick beslijckt becluetert besnodt
So seggense siet den ongheregelden swijne.

Het ‘simpelec’ leven werd in refrein I uitgelegd als een bewijs van gierigheid. Met ‘statelic’ was dan ook wellicht niet alleen fier of trots bedoeld, maar ook gul en royaal, aspecten die pas in het volgende voorbeeld volledig tot hun recht kunnen komen.

Hierin wordt het al of niet kroeglopen kritisch bekeken: gaat hij ‘in tauerne’, dan heet hij een dronkaard (refr. I, v. 13-14), maar houdt hij zich verre van ‘de goede ghesellen’ en spaart geld en goed, dan wordt hij een vrek genoemd (refr. I, v. 15-17). Gelijkaardige verwijten in alle andere Nederlandse Riote-teksten: de met refrein I meest overeenkomstige kritiek vertonen refrein II (vierde voorbeeld) en III (vijfde voorbeeld), waarin de spreker verweten wordt een ‘banckhuylert’ (II, v. 27) of ‘doochniet’ (III, v. 39) te zijn wanneer hij ‘te bier of te wijn’ gaat (II, v. 26) en wanneer hij dit niet doet, een gortenteller (II, v. 28-29) of een ‘coelpap’ die geen cent verteren durft (III, v. 44). In Verdam (derde voorbeeld) verwijt men de spreker spilzucht wanneer hij ‘in die tauerne’ komt, maar komt hij er niet, dan verwijt men hem asociaal, geen ‘goet gheselle’ te zijn (v. 27-32)⁽¹⁹⁾.

Het derde probleem in refrein I vinden we ook weer in alle Riote-versies: de kritiek bij het al of niet ter kerke gaan. Gaat de ‘ik’ van refrein I, ‘om huseren duecht’, dan heeft men gauw zijn oordeel klaar en noemt hem een pilaarbijter of hypocriet (v. 18-19); verzuimt hij te gaan, dan hekelt men zijn goddeloosheid (v. 20-22). In Verdam en refrein II is dit voorbeeld nr. één: kort in Verdam, v. 17-21:

(18) Enigszins te vergelijken met Franse voorbeelden als: Zeitschrift 8, tekst I, p. 277, v. 201: ‘Si vus eiez riant semblaunt / Vus estez tenuz pur enfaunt. / Si vus riez en veyn, / Vus estez tenuz pur vileyn’; Tekst IV, pp. 284-285: ‘Se je ri volentiers, “je ne vi onques si fol home, il rit ades”. Se je ri a envis, “je ne vi onques si felon vilain, il ne rira ja”’. Zeitschr. 24, p. 114, v. 87: ‘S'il rit souvent: c'est ung droit sot; C'est ung mellin, c'il ne rit tost’.

(19) Voor het taverne-lopen in het Frans: Zeitschr. 8, tekst I, p. 277, v. 229-240.

[p. 157]

 

Want ga ic eenpaerlic ter kerken,

 

Het sijn liede, diet in quade merken,

 

Ende segghen, ic ben een populare;

 

Ga icker niet, sy segghen te ware,

 

Dat ic ben argher dan een hont,

uitvoerig in refrein II (v. 9-14, 15-18), waarin zijn ‘gaan’ naar de kerk verklaard wordt als een middel om ‘een vryster t' aensien’ (v. 10)⁽²⁰⁾ en zijn devoot knielen als een bewijs van zijn pilaarbijter-schap geldt (v. 11-12). Komt hij echter niet in de kerk, ‘dan segghense... Hy acht kerck Paus noch zyn myter’ (v. 14). Onmiddellijk hierbij sluit een ‘nieuw’ voorbeeld aan, niet bekend uit andere versies (ook de Franse niet), dat als uitbreiding van het voorgaande kan worden beschouwd (v. 15-18):

Hoor ic een sermoon so seyt daer een verwyter /
Dat ickt doe om den preker te vangen inden lijne
En blijff ick t'huys so seyt daer een cryter
Dat ick besmet ben met Luyters Doctrijne.

Men vergelijke tenslotte hoe in refrein III (vierde voorbeeld) als het ware de verwijten van Verdam en refrein II worden gecombineerd (v. 33-36):

Gae ick ter kercken om een goet vermaen
ick worde vernaemt eenen popelare en een papiste
ist dat ick ter kercken niet en wille gaen
Ick worde vernaemt voer een ketter oft lutriaen⁽²¹⁾.

(20) Over het kerkbezoek van lieden met amoureuze bedoelingen leze men uitvoerig: Tghevecht van minnen... uitg. door Robrecht Lievens, Leuven 1964, pp. 60-62, v. 445-509. Vgl. ook J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen, Haarlem 1963, p. 166 (in XII. De verbeelding van al het heilige).

(21) Verdam en refrein III sluiten met hun ‘popelare’ nauw aan bij de Franse traditie, die de vrome kerkganger steeds weer als ‘papelart’ beschimpt. Zoals in Verdam heet de niet-kerkganger er soms ook ‘chien’: Zeitschr. 8, tekst I, p. 278, v. 322-335: ‘Si volenters alez a mostier / E a dieu volez prier / De vos pechies remissioun / E de fere satisfactioun, / Si dirra ascun qe vus regart: / Ja de vos prieres n' ey je part / Qar vus n'estes que un papelart / Vos prieres serrunt oys tart. / E si vus alez par le mostrer / E ne volez point entrer, / Donqe dirra vostre veysyn: / Cesti ne vaut plus qu un mastyn. / Si dieu me doint de son bien, / Cesti ne valt plus qe un chien’; Tekst II, p. 284, r. 55: ‘Se je vois volentiers au moustier, ‘c'est uns papelars’, se je n'i vois, ‘c'est uns bougres’; Tekst IV, p. 285: ‘Se je vois volontiers au mostier, ‘c'est .i. papelars’, et se g'i vois a envis, ‘il ne croit deu mes c'un chien’. Zeitschr. 24, tekst Ia, p. 113, v. 39-44: ‘Et s'il va souvent oïr messe, / On dit: par ypocrissie esce; / Qu'il fait le beguin papelart. / Et s'il i va ou tempre ou tart, / On dit qu'il vient de mauvais lieu; / C'est ung bougre, il ne croit dieu’.

[p. 158]

Het vierde voorbeeld van bekritiseerd gedrag in refrein I is de tegenstelling ‘dwaes’, ‘niet vroet’ - ‘wys’ (v. 29-30). Een ‘doochniet’ en dwaas wordt de ‘ik’ genoemd wanneer hij gaat dobbelen, ‘tuusschen’ en spelen en zich met ‘schoon vrauwen’ amuseert (v. 25-29). Wil hij wijs zijn en sparen, dan wordt hij voor ‘ghierich keytyf’ uitgescholden (v. 30-31). Ook in Verdam komt het dobbelspel ter sprake (vierde voorbeeld, onmiddellijk na het aanverwante kroeglopen), maar dan alleen als kansspel en niet als onderdeel van een vrolijk, zinledig bestaan: wil men dobbelen, dan ontmoedigt men de speler door op te merken dat hij wel nooit geluk heeft (v. 33-34); wil hij niet, dan is men van mening dat hij van het spel niets kent (v. 35-36). Beter kan het twaalfde voorbeeld van Verdam met refrein I vergeleken worden, namelijk de commentaar die geleverd wordt bij het al of niet uit gaan ‘feesten’ (v. 67-71):

Varic vele achter lande
Om feesten te siene menegherande,
Men seit, hets al ydelheit dat ic souke;
Blivic thuis, ende ics niet en rouke,
Men seit, dat ic een lollaert sij⁽²²⁾.

In refrein I wordt als natuurlijk onderdeel van onbezorgd, vrolijk leven het verkeren met ‘schoon vrauwen’ genoemd. In andere teksten krijgt de omgang met vrouwen een aparte behandeling: het spreekt vanzelf dat men ook hier nooit iets goeds kan doen. In Verdam luidt de beschuldiging als volgt (elfde voorbeeld, v. 63-66):

Antier ic gherne goede wive,
Men seit, dat ic putierken blive;
Latict ooc, so doet men mi ghewach,
Dat ic met vrouwen niet sijn en mach...

waarvan het laatste vers homofilie insinueert. In refrein III wordt de niet-minnende man van impotentie beschuldigd, de minnaar echter wordt zonder meer ‘venus jancker’ geheten (tweede voorbeeld, v. 18-24):

(22) Vgl. het ‘feesten’ van Verdam en het wijs willen zijn van refrein I in hs. Epinal (Zeitschr. 24, tekst Ia, p. 113, v. 33-38): ‘S'il boit voulentiers ou il feste, / On dit qu'il vit comme une beste. / Et s'il est larges viandier: / C'est son dieu que boire et mengier. / Et s'il veut vivre par raison: / On meurt de fain en sa maison’. Het feesten is in refrein II het tiende voorbeeld: vgl. v. 58-63.

[p. 159]

 

Gae ick tot mynen Lieue om eenich confoort

 

wt liefde openbare venus zecreten

 

al en sprake ick teghen haer maer een woort

 

siet hem Loopen Suijt / west / en noort

 

ick werde terstont eenen venus jancker geheeten

 

spreke ick teghen geen dochter / het wort my oock verweten

 

men zal seggen dat ick aen den ossestal hebbe geseten.

Mak vergist zich wanneer hij deze laatste verzen verklaart als: ‘Spreke ick tot geene, enz..., is hij een lomperd’⁽²³⁾. Aan de ossestal zitten is geen onschuldige omschrijving voor boersheid of lomp gedrag. Er is hier wel zeer bepaald aan de os als gesneden stier gedacht. Wel degelijk met sexuele implicaties, kan men dit citaat dan ook niet meer als uiting van Nederlandse ‘kuisheid’ of ‘ingetogenheid’ tegenover de Franse allusies op homosexualiteit plaatsen⁽²⁴⁾.

In refrein II tenslotte handelt de spreker zeer uitvoerig over de reactie van anderen op zijn amoureus gedrag (twaalfde en laatste voorbeeld): zoekt hij eens wat ‘genoecht’ bij een ‘schoon dierken’, dan blijkt plotseling het zedelijk fundament van onze beschaving aangetast (Die heydens sullen noch die Christen verdryuen, v. 71), maar, vervolgt spreker: ‘... gae ick my tot sulcx niet verstijuen’, dan noemen ze hem een oud wijf, een Jan Achterlam of een begijn die ‘nau een wijf van tachtich iaer’ zou ‘geryuen’, een beschuldiging waarin impotentie en verwijfdheid (eventueel homosexuele gerichtheid) zijn gecombineerd⁽²⁵⁾. Enigszins verwant met dit laatste is de drievoudige levenskeuze van de

(23) Mak, a. art., p. 129.

(24) Vgl. Mak, a. art., pp. 128-129. Mak citeert er naar de onnauwkeurige uitgave van Broeckaert (‘Spreke ick tot geene’ in plaats van ‘spreke ick teghen geen dochter’) en construeert een tegenstelling tussen het gaan tot ‘mijnen lieve’ en het spreken tot ‘geene’ (Mak: ‘dus als hij geen vrouw (niet bepaaldelijk zijn lief) benadert’). In dit ‘geene’ zou de refreindichter dan zijn minder ingetogen Franse bron verraden waarin men niet tot zijn lief gaat, maar meer in het algemeen op vrouwen jaagt. Afgezien van het feit dat de tekst nu eenmaal niet ‘tot geene’ maar wel ‘teghen geen dochter’ heeft, verraadt dit spreken tot ‘geen’ toch niet een minder ingetogen besef van een onbepaald aantal willekeurige vrouwen, maar drukt het slechts de gedachte uit dat men helemaal geen lief heeft of zoekt om toe te spreken.

(25) In de Franse teksten is dit motief te vinden in Zeitschr. 8, tekst I, p. 278, v. 290-303; tekst II, p. 284, r. 56: ‘Se j'ainc les femes, “c'est uns houries”, se je les haic, “c'est uns herites”’; tekst IV, p. 285, ‘Se j'aim les femes, ‘c'est .i. putiers’, se je ne les aim, ‘c'est li plus fors irites do monde; que ne l'art on?’. Zeitschr. 24, tekst Ia, p. 114, r. 91: ‘Se ungs hons se met en mariage, / On dit qu'il ait ou corps la rage... / S'il ne se veult marier point: / Il n'en puet trouver nulle a point’.

[p. 160]

katholieke spreker in refrein II en de drievoudige commentaar die daarop wordt geleverd (negende voorbeeld, v. 51-56): trouwt hij niet, dan zoekt hij het wel bij de hoeren; trouwt hij wel, dan loopt hij zijn ongeluk tegemoet en wil hij ‘geestelijc worden’, dan kiest hij voor een lui en gemakkelijk leventje.

Het vijfde en laatste voorbeeld van onvriendelijke commentaar is in refrein I slechts half uitgewerkt. Kregen we in de voorgaande gevallen steeds een tweevoudig, tegengesteld handelen met tweevoudige kritiek, dan blijft hier slechts de ‘these’ over: ‘Stellic my ter waepene clouck ghemoet’ en de nuchtere opmerking dat hij zijn leven roekeloos aan een zijden draad hangt (v. 32-33). De antithese, voorzichtigheid die voor lafheid wordt uitgekreten, is in 's dichters pen blijven steken: hij had er in de derde strofe blijkbaar geen ruimte meer voor (de prince geeft nog wat algemene beschouwingen over ‘dbegryp des volcx’). Mak kende het motief van de dapperheid of vechtlust uit Verdam en refrein III en merkt op dat het niet in de Franse redacties voorkomt. Het blijkt dus wel een algemeen Nederlands motief te zijn. Alleen in refrein II is het afwezig. Verdam (vijfde voorbeeld) beschuldigt de spreker van vechtlust wanneer hij een wapen draagt; wanneer hij zonder wapen gaat echter van vreesachtigheid (v. 37-40). Dezelfde beschuldigingen zijn in refrein III te horen (zesde voorbeeld), dat er niet minder dan negen regels aan besteedt: vecht hij, dan noemt men hem een schurk, vecht hij niet, dan is hij een ‘veruaerde catte’ en spot men: ‘men zou wel eyeren in zyn poorte braen’ (v. 49-57).

Refrein III had vijf van zijn zeven voorbeelden gemeen met refrein I. De twee overblijvende (derde en zevende) blijken even traditionele Riote-motieven te zijn: ze komen ook voor in Verdam (tweede en derde voorbeeld) en refrein II (elfde en achtste) en in de Franse versies. In het eerste geval wordt men ervan beschuldigd ‘een clappaert’ (Verdam, v. 23) of ‘clappere’ (refr. III, v. 26) te zijn die in een gezelschap alleen het woord wil hebben en zijn ‘mont bewaert voor spinne rach’ (refr. II, v. 67). Trekt men daar zijn conclusies uit en zwijgt of zegt wat minder, dan wordt men voor stom of voor een slomerd, ‘van woorden traech’ aangezien (refr. II, v. 65)⁽²⁶⁾. In het tweede geval is de tegenstelling

(26) Zeitschr. 8, tekst II, p. 283, r. 53: ‘Se je sui entre le gent et je parole sovent, “c'est uns borderes, il n'ara ja le bec clos”; se je me tais et escoute, “c'est uns amuafles, il ne dirai ja mot”’; tekst IV, p. 284: ‘Se je paroil sovent, “c'est .i. borderes”. Se je ne paroil mie, “c'est uns amuafles”’. Zeitschr. 24, tekst Ia, p. 114, v. 59-60: ‘S'il parle attrait: c'est ung liegaux; S'il se taist: c'est ung droit uniaux’.

[p. 161]

die tussen werkzucht en werkschuwheid. Werkt spreker, dan wordt hem hebzucht verweten (refr. III, v. 58-59) of voorspelt men hem spottend dat hij zich nog dood zal zwoegen (refr. II, v. 47-48); werkt hij niet, dan noemt men hem ‘legaert’ (refr. III, v. 60-61) of vraagt men hem waar hij van leeft (Verdam, v. 74-76). Met dit laatste enigszins verwant is het derde motief in refrein II: de commentaar bij het vroege of late opstaan. Men leze wat men er allemaal achter zoekt (v. 20-25):

Slaep ic tot die Kloc is negen of thien geslagen /
Soo segghense dat ick t'root vande sonne niet mach verdragen /
Of dat ic van huys wil om dat ic my so ga rassen
En stae ick op eert begint te dagen
Seggende dat ick een hoer of haer dochter gae iagen
Die ergens mach bestouen sitten inder asscen.

Kort en bondig is Verdam (tiende voorbeeld, v. 59-62), met een andere volgorde overigens:

Pleghic tilec op te stane,
Soo tiën mi die liede ane,
Dat al quaet is, dat ic jaghe;
Slapic langhe, soo heetic traghe.

Eén voorbeeld van refrein II is nog niet vermeld⁽²⁷⁾, het zevende aldaar: het levert kritiek op de uiterlijke verschijning van de spreker. Wandelt hij langzaam op straat, dan is het woord der spotters: ‘Twe tredekens in een sausierken het derde op de cant’ (v. 40), maar

Loop ic te seer noch sprekense my schant
Vragende wat isser doens / of waer is den brant
Och lieue man wilt ons doch dat bescheden.

Wij besluiten: La riote du monde, ‘een variatie op het thema, dat men altijd wel een stok vindt om de hond te slaan’⁽²⁸⁾, heeft

(27) In Verdam blijft nog ‘alleen’ over: als zesde voorbeeld (v. 41-44), aansluitend bij het vijfde (het dragen van wapens), het zich al of niet op zijn vijanden wreken; als zevende (v. 45-50) het al of niet geven van aalmoezen; als achtste (v. 51-54) veel of weinig eten; als negende (v. 55-59) veel of weinig geven; als veertiende (v. 77-81) het al of niet helpen van anderen.

(28) Mak, a. art., p. 131.

[p. 162]

ook bij ons in het late herfsttij der middeleeuwen nog retoricale vruchten afgeworpen. Algemene, traditionele stof wordt hier verwerkt, maar in de behandelde gedichten hebben daar ook duidelijk individuele en zelfbewuste vingers aangezeten. Een zelfde boom, maar verscheiden vruchten. De Nederlandse versies lijken ten opzichte van de Franse levendiger, concreter, beeldrijker en grappiger ook. Ons valt dus niet zozeer hun grotere kuisheid of ingetogenheid op, maar veeleer hun grotere (typisch Nederlandse?) plasticiteit.

De hierna volgende refreinen zijn diplomatisch uitgegeven: de afkortingen zijn opgelost (cursief) en alleen in refrein III verbeterden we de volgende ‘fouten’: v. 11 en 16 resp. ‘cleederen’ en ‘Leuen’ - vanwege d-rijm (v. 13 en 14 ‘eeren’, ‘heeren’) resp. ‘cleeren’ en ‘Leren’; v. 39 ‘genaemt een doochniet’ - vanwege het c-rijm (v. 41 en 43 ‘beschaemt’, ‘versaemt’) ‘een doochniet genaemt’; v. 52 ‘hy en zal niet pooghen’ (dittografie van ‘pooghen’ uit v. 51) - hier ‘dooghen’.

Refrein I

Brussel, Koninklijke Bibliotheek hs. II 119, fol. 73v-74:

Dbegryp des volcx dat es so groot¹
Ic en saghe niet hoet elc soude behaghen
Ende ombegrepen zyn dits claer en bloot³
Want maekic een lettelkin den minyoot⁴
Sieten ghaen den ezel es dat zyn draeghen⁵
Hebbic my wat statelic zo es tghewaghen⁶
Hy wil oec wat zijn hy slacht den vlaemschen biere⁷
Wilic simpelic duerghaen naer gheen hoecheyt vraeghen⁸
So bem ic een huysdruut van swaerder manniere⁹

1 begryp: hatelijk oordelen, blameren.

3 ombegrepen: onberispt, onbesproken.

4 wil ik een beetje bevallig, aantrekkelijk (gekleed) zijn.

5 draeghen: manier van doen... zo luidt de commentaar.

6 Hebbic my wat statelic: gedraag ik me wat deftig, keurig.

7 hy slacht den vlaemschen biere: hij wil ook wat zijn en lijkt (dus) op het Vlaamse bier dat ook wat (namelijk bier) wil zijn. Hier wordt blijkbaar geredeneerd vanuit het snobistisch vooroordeel dat het eigen Vlaamse bier minder goed zou zijn dan het van elders ingevoerde en duurdere (meestal Engelse of Duitse) bier. Voor een heel ander standpunt in deze concurrentiestrijd, de verdediging namelijk van de eigen Gentse ‘crabbeleer’, zie men W.L. Braekman, ‘Een onbekend Gents handschrift met rederijkersteksten’ in Jaarboek De Fonteine 1976-77, dl. I, pp. 63-68.

8 naer gheen hoecheyt vraeghen: eer of aanzien onbelangrijk achten(d).

9 een huysdruut (huismus) van swaerder manniere (zwaar op de hand): een fantasieloze sufferd.

[p. 163]

10

En segghen hy en darf niet maken goede chiere

 

vp tgoet dat hem van zyn ouders es bleuen

 

Hoe sal ic dan elcken te passe leuen

 

 

 

Gha ic in tauerne om boerdelic rellen¹³

 

So bem ic een drounckaert van sinnen ontwuecht¹⁴

15

verspaerict ende gha boomkins tellen¹⁵

 

Ende vlie alzoo van de goede ghesellen

 

So bem ic een vreckaert die niement verhuecht

 

Gha ic ter kercken om huseren duecht¹⁸

 

Soe bem ic een pylaer byter oft een ypocryt

13 om boerdelic rellen: om prettig te praten.

14 van sinnen ontwuecht: verdwaasd, van m'n verstand beroofd (ontweget, ontweecht).

15 boomkins tellen: uitdrukking die nog niet afdoende is verklaard (volgens WNT III 408 gezegd van iemand die neerslachtig is, maar de verklaring is niet duidelijk). In WNT XVI 1438 heet het ‘buiten loopen’ met twee voorbeelden die ons van de gegeven verklaring niet geheel overtuigen: ‘Gaet nu buten boomen tellen, vrecke deynen, / De weerdinne en heeft aen u gheen callanten’ (naar E. Soens, ‘Onuitgegeven gedichten van Anna Bijns’, Leuvensche Bijdragen 4 (1900-02), p. 332, str. c, v. 5-6) en ‘Men mach... seggen, dat lang boompjes te tellen / Wel gesont voor de beurs is, maar niet om den buyck te doen swellen’ (Kl. v.d. Pasquilmaker v.d. Duyvel 5). In het tweede voorbeeld, ook door P.J. Harrebomée (Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal, Utrecht 1858, dl. 1, p. 78) gegeven, lijkt van neerslachtigheid of ‘buiten lopen’ zonder meer niet direct sprake te zijn, maar eerder van zuinig leven en daardoor gebrek hebben aan voedsel en drank. Vgl. nog Harrebomée met verwijzing naar P. Bogaerts, Toegepaste Spreekwoorden. Een boek voor het volk, Gent 1852, p. 35, waar ‘boomkens tellen’ synoniem schijnt te zijn van ‘kribbebijten’, dit is honger lijden. Daarom denken we dat de betekenis van deze uitdrukking omschreven kan worden als: (buiten) boompjes tellen in plaats van (binnen: in de herberg, bij waard of waardin) geld (neer) te tellen. ‘Boompjes tellen’ wordt dan spottend gebruikt voor iemand die uit armoede geen geld kan of uit gierigheid of zuinigheid geen geld wil uitgeven. Uit ‘armoede’ telt men boompjes in Stijevoort XII (Jan van Stijevoorts refereinenbundel... uitg door F. Lyna en W. van Eeghem, Antwerpen (1929), dl. 1, p. 32, v. 48), Antwerps Liedboek nr LI (Een Schoon Liedekens-Boeck, ed. W. Gs. Hellinga, 's-Gravenhage 1941, p. 40, v. 15-16: ‘Maer nu mijn ghelt is al verteert / Nu moet ick boomkens tellen’) en in Eduard de Dene's ‘Liedeken Van der Benauthe’ (Testament Rhetoricael, fol. 142v, ed. W. Waterschoot en D. Coigneau... Gent 1976, dl. I, p. 265, r. 1-3). Uit ‘gierigheid’ of ‘zuinigheid’ in het hier te verklaren vers, in De Dene's Testament Rhetoricael (Un. bibl. Gent, hs. 3330), fol. 362, r. 10-13 (‘drynct vry... den durst verslaet / Tspyts elcken die tcouverlick brassen versmaet / end huut vinnicheyt boomkens meest tellen ghaen’) en in de Prologhe van de Mechelse Peoene te Antwerpen in 1561 (Spelen van Sinne... 1562, fol. L 3 - M; vgl. E. van Autenboer, Volksfeesten en rederijkers te Mechelen (1400-1600), Gent 1962, p. 225: de onrechtvaardige (al te geldgierige) kooplieden moet men laten ‘gaen fluyten om te tellen die cluyten en boomen int velt’ (v. 134-140)). Met een duidelijk positieve betekenis, als een omschrijving voor een sober, rustig, niet door winzucht beheerst bestaan, is ‘bomen tellen’ gebruikt in het Klagt schrift von Joan. Des. Waelckens, pastor van Edelaere; of Audenaerde, door de geusen ingenomen, Anno MDLXXII, Oudenaarde-Gent 1836 (ed. J.K.), str. 2 ‘Ick meende van nu voort an te schaffen goede daeghen / Ende met groot behaeghen somtyds boomen te ghaen tellen’.

18 huseren: beoefenen.

[p. 164]

20

Gha ic buten wandelen om maeken vruecht

 

So bem ic een woupgay die zynen tyt verslyt²¹

 

Niet achtende vp gode dus hooric verwyt^22-23

 

Van al dies van my wort bedreuen

 

Hoe sal ic dan elcken te passe leuen

 

 

25

Eyst dat ick dobbele tuussche of spele

 

So ben ic een doochniet diet al verdoet

 

verkeeric met schoon vrauwen te vele

 

Sietene bestouen met venus mele²⁸

 

Den aermen dwaes hy en es niet vroet

30

willic wys zyn en pyne te ghaarne goet

 

So ben ic een onrechtuerdich ghierich keytyf³¹

 

Stellic my ter waepene clouck ghemoet

 

Siet an eenen syddraet hanght hy zyn lyf

 

Daer es altyt ghebreck an myn bedryf

35

Al Regieric my naer gods wet ghescreuen

 

Hoe sal ick dan elcken te passe leuen

 

 

 

Prince niement en can wel ontvlieden

 

Der lieder begryp verre nochte by³⁸

 

Ten soude zo vele niet gheschieden

40

wilde elck eerst zyns selfs houekin wieden

 

Hy vonder wel wat te begrypene vry⁴¹

 

Maer ic an hu / ende ghy an my

 

vinden wy lichtelic eenich messit⁴³

 

Ic gheloeuer lettel yement ter weerelt sy

45

Hy en souder hem vinden af besmit

 

Dat ic veel meer seide dat of dit

 

Al quamer de wyste ter weerelt beseuen⁴⁷

 

Hy en soude niet elcken te passe leuen.

21 woupgay: (woepgaai) ‘Een dwazerik die zich veel laat voorstaan’ in L.-L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon, Brugge 1873, p. 1407.

22-23 dus...: zo hoor ik kritiek op al wat door mij...

28 bestouen met venus mele: smoorverliefd - vgl. WNT IX 374 én II 2185-2186.

31 onrechtuerdich ghierich keytyf: een op geen manier te rechtvaardigen gierige ellendeling.

38 begryp: v. 1.

41 te begrypene: te berispen.

43 messit: fout, gebrek (missit).

47 ter weerelt beseuen: die men in de wereld ‘beseffen’ kan - ‘beseuen’ hier wel met verbleekte betekenis als rijmlap gebruikt: vgl. J.J. Mak, Rhetoricael Glossarium, Assen 1959, p. 56.

Refrein II

EEN. Nieu Refereyn boeck vol Amoreuse ende sotte ofte boertelicke Refereynen... Ghedruckt tot Amstelredam By Barent Adriaensz. Woonende Inde Warmoestraet Int Gulde Schrijf-boeck. 1590. Blz. 49-51 (fol. D 2 - D3):

[p. 165]

1

Elck vogelken singt also het gebect // is /

 

Elc mensche clapt daer toe hy verwect // is²

 

Met nijt ende jnperfectie doortogen

 

wat men doet ter werlt tscijnt dattet begect is

5

Men cant qualijck maken dattet perfect // is

 

Voor alle natien ende der menschen oogen /

 

Ic bevint aen my selfs hoe ick worde belogen

 

Met die rechte waerheyt / seggen die lien

 

Want gae ick ter kercken om my tot devotien te voghen

10

So coem ic daer seggense om een vryster t'aensien¹⁰

 

En al viel ic eens deuotelijc op beyde mijn knien

 

Hier is een zoch bekeert / siet dien pylaer byter /¹²

 

Coem ick niet dan segghense mets dien

 

Hy acht kerck Paus noch zyn myter

15

Hoor ic een sermoon so seyt daer een verwyter /

 

Dat ickt doe om den preker te vangen inden lijne¹⁶

 

En blijff ick t'huys so seyt daer een cryter

 

Dat ick besmet ben met Luyters Doctrijne

 

Wat sal icker om doen elck seyt het zijne.

 

 

20

Slaep ic tot die Kloc is negen of thien geslagen /

 

Soo segghense dat ick t'root vande sonne niet mach verdragen /²¹

 

Of dat ic van huys wil om dat ic my so ga rassen²²

 

En stae ick op eert begint te dagen

 

Seggende dat ick een hoer of haer dochter gae iagen

25

Die ergens mach bestouen sitten inder asscen²⁵

 

Gae ic te bier of te wijn alst eens wel sal passen /

 

So ben ick seggense een banckhuylert²⁷

 

En doe ick sulcx niet hoort wat sy bassen

 

Een gorten-teller ben ic en een vrack vuylert²⁹

30

Dus hoe ick het make ick vinde een pruylert /³⁰

2 clapt daer toe hy verwect is: spreekt uit wat (eigen) aard of neiging hem ingeeft (opwekt) te zeggen.

10 vgl. hiervoor noot 20.

12 Hier is een zoch bekeert: geïnspireerd op 2 Petrus 2: 22, waar van bekeerde zondaars wordt gezegd: ‘(v. 20) Want indien zij, aan de bezoedelingen der wereld ontvloden door de erkentenis van de Here en Heiland Jezus Christus, toch weer erin verstrikt raken en erdoor overmeesterd worden, dan is hun laatste toestand erger dan de eerste... (v. 22) Hun is overkomen, wat een waar spreekwoord zegt: Een hond, die teruggekeerd is naar zijn uitbraaksel, of: een gewassen zeug naar de modderpoel’.

16 versta: om de predikant op inconsequenties (in de loop, de lijn van zijn betoog) te betrappen.

21 troot vande sonne: morgenrood, krieken van de dag.

22 ironisch.

25 bestouen... inder asscen: groezelig (in het) vuil.

27 banckhuylert: drinkebroer - iemand die ‘huilt’ (roept, zich laat horen) aan de zitbank bij een drinkgelag. Vgl. andere samenstellingen met ‘banck’ in Maks Rhet. Gloss., p. 30.

29 vrack vuylert: gierige gemenerik.

30 pruylert: mopperaar.

[p. 166]

 

Niemant en cant passen dan alleen Godt

 

Want hou ic my wat statich so ben ic een muylert³²

 

En kijck ic wat lachelic so ben ic een sodt

 

Ga ic wat reyn my dunct dat elc schier met my spot³⁴

35

Noemende my pieter puntich aen allen fyne³⁵

 

En gae ick beslijckt becluetert besnodt³⁶

 

So seggense siet den ongheregelden swijne

 

Wat sal icker om doen elck seyt het zijne.

 

 

 

Gae ick sacht byder straeten so ben ick een mackelijck quant³⁹

40

Twe tredekens in een sausierken het derde op de cant /⁴⁰

 

Dus gaense altsamen mijn eer verbreden

 

Loop ic te seer noch sprekense my schant

 

Vragende wat isser doens / of waer is den brant

 

Och lieue man wilt ons doch dat bescheden

45

Gae ick leech t'waer best dat ick wat deden

 

En dat ic naet werc siet / naerstich ginc drauen

 

Als ic dan werc so seggense hoort dese reden⁴⁷

 

werct gy v doot men sou v op geen kerchof begrauen /⁴⁸

 

Neen hy sal hem niet vermoeyen met slauen^49-50

50

Want hy siet al te noode zijn eyghen sweet

 

Hylick ick niet so heb ick beseylt den hauen /⁵¹

 

Van t'nacht lopen / en ic ben met hoeren becleet /⁵²

 

Hylick ic dan so bedroef ic my eert Godt deet /⁵³

32 statich: deftig, ernstig; muylert: (van ‘muylen’, een zuur gezicht zetten: vgl. Rhet. Gloss., p. 264) knorrepot, zuurmuil.

34 reyn: netjes, verzorgd gekleed.

35 pieter puntich: keurige pieter (spottend) - vgl. WNT XII 4884 (met ander voorbeeld uit Visschers Brabbeling); aen allen fyne: overal.

36 becluetert: bevuild (Rhet. Gloss., p. 33).

39 mackelijck: gemakzuchtige.

40 (sausierken: sauskommetje, schoteltje) ‘uitdrukking voor een wijze van loopen met heel kleine pasjes’: WNT XIV 116.

47 hoort dese reden: hoor deze (hun) uitspraak.

48 de gedachtengang is: wie zich doodwerkt, pleegt zelfmoord en verliest dus het recht om op het kerkhof (in gewijde aarde) begraven te worden.

49-50 Als hij werkt (v. 47) volgt blijkbaar een tweevoudige commentaar: hij werkt zich nog dood (v. 48) of (v. 49-50) hij werkt weinig of niet, hij zal zich niet gauw moe maken.

51 Hylick ick: huw ik; heb ick beseylt den hauen...: heb ik m'n toevlucht in 't nachtelijk vertier gezocht... Zie voor een uitdrukking uit dezelfde sfeer (Sy seylden menighe Havene aen boort): L. Peeters, ‘Cornelis Crul: Heynken de Luyere, v. 38’ in De Nieuwe Taalgids 64 (1971), pp. 180-184.

52 met... becleet: van... voorzien, of verwant met ‘beclijten’ (beclijt: beslijkt, bevuild)? Vgl. De Bo, Westvlaamsch Idioticon, p. 98 en MNW III 1546 (naast ‘clijt’ ook ‘klete’).

53 Vgl. in Anna Bijns' refrein op de stok ‘ongebonden best, weeldich man sonder wijf’: ‘Ghij ionghe gesellen, wat hebdij in u lijf / Dat ghij u gaet bedroeven, eer u God bedroeft’ (W.J.A. Jonckbloet en W.L. van Helten, Nieuwe refereinen van Anna Bijns... Gent 1886, p. 258, str. b, v. 16-17) en in een refrein in hs. Wils (Brussel, Kon. Bibl. hs. 15663, fol. 84v-85v), de klacht van een getrouwd man (v. 16): ‘Ick ginck my bedroefen eer mij godt bedroefden’.

[p. 167]

 

Ter poorten wt seggense na der woestijne /⁵⁴

55

En wil ic geestelijc worden so seggense ic weet /

 

Dat hijs doet ter eeren van Sinte Loyrijne /⁵⁶

 

Wat sal icker om doen elck seyt het zijne.

 

 

 

Prince.

 

Coem ic niet in alle princelicke kermis feesten

 

So ben ick huysdruyt dit gaense queesten⁵⁹

60

Een dromer een grimmert gaense uyt cloppen⁶⁰

 

En coem ic dan een by lustighe geesten /

 

So seggense altesamen minst ende meesten /

 

Heeft hy veel eyeren hy maeckt veel doppen⁶³

 

Weet ic haer dat niet met een praet te bestoppen⁶⁴

65

So ben ick een Lymaert van woorden traech⁶⁵

 

En ist dat mijn snater mede wat laet noppen /⁶⁶

 

So is mijn mont bewaert voor spinne rach⁶⁷

 

Oft ist dat ick eens een schoon dierken vraech⁶⁸

 

Om met haer in genoecht te mogen blyuen /

70

So seggense noch hoe dat ick loop en iaech /^70-71

 

Die heydens sullen noch die Christen verdryuen

 

En gae ick my tot sulcx niet verstijuen /⁷²

 

Een queen en ian affer Lam noemen sy mijne /⁷³

54 Hij verlaat, zo luidt de commentaar, door te trouwen een goede, bekende en veilige situatie voor een hard en onzeker bestaan.

56 Sinte Loyrijne: Laurein (Laurentius), hier met woordspeling op ‘loy’ (lui). Als gefingeerde patroonheilige van luieriken en van hen die een gemakkelijk leven willen leiden, is Sinte Loyrijne te vergelijken met St. Noywerc, St. Luyaert en Sinte verleghe (zie Antwerps Liedboek nr. CLXXIV, str. 5: ed. W. Gs. Hellinga, p. 121 en Soens, ‘Onuitgeg. Gedichten van Anna Bijns’, Leuv. Bijdr. 4 (1900-02), p. 327).

59 huysdruyt: huismus; queesten: verklaren, uitspreken (Rhet. Gloss., p. 341).

60 dromer: sufferd; grimmert: kniesoor; uyt cloppen: uitbazuinen (eigenl.: met klokgeklep bekend maken).

63 ook: heeft hij veel noten... Hij maakt zijn geld wel op (vgl. Harrebomée, Spreekwdb. dl. 1, p. 149: Hij slacht Koppen: heeft hij veel eijeren, hij maakt veel doppen).

64 weet ik hen hierover niet met een (weer)woord te doen ophouden, te doen zwijgen - vgl. MNW I 1119.

65 Lymaert: lome spreker (‘lijmen’, ‘lijm(er)ig’: WNT VIII 2332 en 2335-6).

66 noppen: zich verroeren.

67 bewaert voor: beveiligd tegen.

68 dierken: meisje.

70-71 zijn ‘jagen’ op een ‘dierken’ wordt als een heidense, onchristelijke gedragswijze beschouwd.

72 verstijuen: verkloeken, verstouten.

73 queen: oud wijf; ian affer (achter) Lam: sul, sukkel (meer bepaald op sexueel gebied) - WNT VII 184. Over de oude spotnaam Jan (en Hannen) voor een sul (en hoorndrager) zie C. de Baere, ‘Van voornaam tot schimp- en spotnaam’ in Album Dr. Jan Lindemans, Brussel 1951, pp. 132-136 en het refrein op de stok ‘men vint veel jans al en heetense soo niet’ uit de bundel van Jan de Bruyne: ed. K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de XVIe eeuw... Antwerpen 1879, dl. 1, p. 93, refr. XXI.

[p. 168]

 

Ghy sout nau een wijf van tachtich iaer geryuen

75

Ghy / en niet y (seggense) ghy gelijct een bagijne /⁷⁵

 

Wat sal icker om doen elck seyt het zijne.

75 Corrupt? Oorspr.: Ghy en cont, ghy en muecht niet...?

Refrein III

Dendermonde, Archief O.-L.-Vrouwkerk hs. Jan vanden Bossche, blz. 119-121:

Refereijn
Die nu can Leuen naer elcx behagen
hy mach ter werelt nu wel domineren²
want ist dat ick een fraij habijt wil dragen
wy es dien frayaert zalmen dan vragen
dus en zal ickt volck nemmermeer veraccorderen⁵
dragick een quaet habijt om myn verneren⁶
ic worde veracht dus vallet mij suer
men zal seggen laet de mager vincke passeren⁸
dragick een moij habyt tvolck zeyt met rigeur⁹
Ja siet wie daer comt / tes eenen monseur¹⁰
men siet dat wel aen syn moij cleeren
maer tvolck es nu zoo nijdich dat den eenen gebuer
den anderen noode ziet comen ter eeren
maer ick geeft godt op / die here der heren¹⁴
en segge met den stockreghel sonder eenich sneuen¹⁵
Dat hier noch Langhe zal moeten Leren
die elcken te passe zal connen Leuen

Gae ick tot mynen Lieue om eenich confoort¹⁸
wt liefde openbare venus zecreten¹⁹
al en sprake ick teghen haer maer een woort
siet hem Loopen Suijt / west / en noort²¹

2 versta: die overtreft nu wel iedereen (want in deze wereld is er eigenlijk niemand die naar ieders zin kan leven).

5 veraccorderen: genoegdoening schenken (vgl. MNW: verzoenen).

6 quaet: slecht, lelijk; om myn verneren: uit bescheidenheid, ootmoedig.

8 mager vincke: armoedige schooier (WNT XXI 860) - vgl. ook ‘kale vink’.

9 (met) riguer: (met) streng(heid).

10 monseur: pronkerig heerschap.

14 ick geeft godt op: ik laat God oordelen (over mij).

15 sonder... sneuen: zonder missen.

18 confoort: troost.

19 versta: ... en openbaar ik (haar) uit liefde...

21 ... zo luidt de commentaar. Onrustig heen en weer draven is stereotiep voor de ‘Venusjanker’: zie bijv. ‘Vanden derden Esel’ in Het Volksboek vanden, X, Esels, ed. A. van Elslander, Antwerpen 1946, p. 14; Tghevecht van Minnen (1516), ‘Van Venus lanckers ende haer bedrijven, Hoe sy lopen en rinnen...’, ed. R. Lievens, Leuven 1964, v. 341, 406-408, 412, 415, 436-437, 459; Jan van Stijevoorts refereinenbundel, ed. Lyna en Van Eeghem, Antwerpen (1929-30), dl. 1, refr. XXXV, p. 69, v. 1-4, 9; refr. LXXXVI, p. 167, v. 23, dl. 2, refr. CCVII, p. 151, v. 3 en Jonckbloet en Van Helten, Nieuwe refereinen van Anna Bijns, Gent 1886, p. 99, refr. XXVII, a 4 (variant, noot 4), p. 269, refr. LXXII, a 7 en p. 272, refr. LXXIII, a 8-11.

[p. 169]

 

ick werde terstont eenen venus jancker geheeten²²

 

spreke ick teghen geen dochter / het wort my oock verweten

 

men zal seggen dat ick aen den ossestal hebbe geseten²⁴

25

clap ick in een gheselschap men seyt int ghemeene²⁵

 

hoortmen dien clappere hy heeft den clap alleene

 

swyg ick so conterfeyte ick den stommen²⁷

 

wa dien quidamus tonghe is in zynen mont ghebonnen²⁸

 

tes schande dat hy stom is waer mach dat commen²⁹

30

maer wat zy clappen ick en wilder niet om gheuen

 

wat ick bedryue tes al qualyck ghenomen

 

Dus nemmermeer en can ic te passe geleuen.

 

 

 

Gae ick ter kercken om een goet vermaen

 

ick worde vernaemt eenen popelare en een papiste³⁴

35

ist dat ick ter kercken niet en wille gaen

 

ick worde vernaemt voer een ketter oft Lutriaen

 

dus is hy niet wys diet noyt en wiste³⁷

 

ist dat ick myen tyt in jockheyt verquiste³⁸

 

ic worde met rechte een doochniet genaemt

40

en van mynen Lieuen gehayt waert dat zyt wiste⁴⁰

 

wil ick oock niet drincken ick blyue beschaemt

 

Dus wie zal den clap al vande Lieden weren

 

dan seggen dees commeren als zy syn versaemt

 

wa dien coelpap en zoude niet doruen een corte verteeren⁴⁴

22 venus jancker: smachtende minnaar, WNT XVIII 1881. Over het begrip ‘Venusjanker’ verschillende mededelingen van D.Th. Enklaar, C.M. Geerars, K. Meeuwesse, O. Dambre, J.J. Mak en J. de Kruys in De Nieuwe Taalgids 47 (1954: pp. 326-331) en 48 (1955: pp. 99-102, 138-140, 263-264) en C. Kruyskamp, ‘Venusjankers’ in Opstellen... aangeboden aan Dr. F.K.H. Kossmann, 's-Gravenhage 1958, p. 118.

24 ... dat ik impotent ben: gedacht is immers aan de os als gesneden stier.

25 int ghemeene: openlijk.

27 conterfeyte: doe (ben) ik als...

28 dien quidamus tonghe: de tong van die quidam (dwaas); gebonnen: gebonden - d-rijm in deze strofe niet zuiver: stommen (v. 27), ghebonnen (v. 28), commen (v. 29) en ghenomen (v. 31) - dus ‘ghebommen’ en ‘ghenommen’?

29 de verdachtmaking gaat hier wel zeer ver: het (niet eens reële) stom-zijn wordt, hoewel niet zonder medeleven (tes schande), toch maar fijntjes als een mogelijke straf voor een of ander verborgen kwaad beschouwd: vgl. dezelfde reactie tegenover een blindgeborene in Joh. 9: 1-3.

34 vernaemt eenen popelare: een schijnheilige genoemd.

37 versta: op die manier meent hij die er nooit wat vanaf wist, wijs te zijn (te kunnen oordelen) - hier als retorische vraag.

38 jockheyt: vrolijkheid.

40 gehayt: gehaat.

44 coelpap: ‘die de pap laat koelen’, ‘de kat uit de boom kijkt’ (als er getrakteerd of betaald moet worden...), vgl. Rhet. Gloss., p. 93; corte: kleine koperen munt.

[p. 170]

45

hoe zal ick dus leuen naer elx begheeren

 

als qualijck gedaen is datter es bedreuen

 

nu noch nemmermeer ick derf wel zweren

 

En zal ick elcken te passe Leuen

 

 

 

Prince

 

Prince en ick juers een geuecht hebbe voer oogen⁴⁹

50

en ick my cloeckelyck wil tooghen in dien

 

het volck zal terstont in segghen pooghen

 

sietmen dien schudde vechten hy en zal niet dooghen⁵²

 

ist dat ick niet en vechte en van daer wil vlien

 

eij eij veruaerde catte roepen die lien

55

die niet en zou doruen eenen grammen man slaen

 

dan segt tonnetteken / tot clais / hebdy Jan wel gesien⁵⁶

 

men zou wel eyeren in zyn poorte braen⁵⁷

 

zietmen my besmeurt int werke staen

 

ey wat eenen ghierigaert zalmen my verwijten

60

ist dat ic niet en wil wercken men zegt zeer zaen⁶⁰

 

way dien Legaert zal noch een galge beschyten⁶¹

 

dus wat de nyders zegghen en daer wt spyten⁶²

 

doet dickwils ij lieuen elck anderen begheuen⁶³

 

hierom en wil ick niet achten op sulcke verwijten

65

Want nemmermeer en zal ick elcken te passe Leuen.

49 en: indien

52 men: me; schudde: schurk; hy en zal niet dooghen: hij kan (wil) niets verdragen.

56 tonnetteken: Antoinetteken.

57 ... zodanig zit hij in angst - vgl. WNT III 3974; poorte: achterwerk.

60 zeer zaen: al gauw.

61 ... die leegganger zal nog (als dief) hangen. De zegswijze ‘de galg beschijten’ is door Bruegel op zijn spreekwoordenschilderij afgebeeld: Jan Grauls, Volkstaal en volksleven in het werk van Pieler Bruegel, Antwerpen-Amsterdam 1957, p. 116 (81).

62 de nyders: de afgunstigen, samen met de ‘clappers’ de traditionele vijanden van elke (hoofs-secrete) liefdesverhouding; wt spyten: uitspuiten, uitkramen (speyten).

63 doet vaak twee geliefden uiteengaan.