Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1976-1977. Deel I

[p. 97]

Lucas d'Heere in plano (1577)
door Werner Waterschoot

In de eerste aflevering van Belgica Typographica II vindt men onder nr. 5618:

D'HEERE, Lucas. Aen d'excellentie des prince van Orangen... Men prees oyt wel te recht dat een prins liever wan met vriendschap eenen vriendt... [1577?], 398 × 245 mm, 1 ongef.⁽¹⁾

Het betreft hier een folio plano met vier sonnetten van Lucas d'Heere ter ere van Willem van Oranje. Het blad maakt deel uit van een achttiende-eeuws convoluut, aangelegd in de abdij van Affligem. Met andere werken uit het bezit van deze abdij berust het boek thans in de bibliotheek van de St.-Pieters- en Paulusabdij te Dendermonde (Oud Fonds, signatuur 04B)⁽²⁾. Het planoblad in kwestie is als eerste onderdeel van dit convoluut ingebonden en is op de versozijde dan ook gemerkt ‘1.’; dáárvoor moet het deel uitgemaakt hebben van een andere verzameling, want boven deze ‘1.’ staat in een achttiende-eeuwse hand genoteerd ‘n. 79 Loffsanck voir den Prince van Orange’. De huidige kalfsleren band dateert uit de late achttiende eeuw; hiermee is in overeenstemming dat een volgend onderdeel van dit convoluut het volgende eigendomsmerk in handschrift draagt: ‘Bibliotheca Hafflighemensis. 1781.’.

De tekst van de sonnetten was reeds bekend uit de gepubliceerde verslagen van Oranjes plechtige ontvangst te Gent op 29 december 1577, maar deze druk in planovorm was tot nu toe onopgemerkt gebleven. Het blad heeft niet enkel belang als tekstvariant, maar het vervult tevens, als kopij, een ordenende rol ten aanzien van de overige drukken, wat ik hierna hoop aan te tonen.

(1) Geneviève Glorieux, Belgica Typographica 1541-1600, II Fasciculus i (Nieuwkoop, 1977), blz. 61.

(2) Ik ben dank verschuldigd aan E.P. Veremundus van de Vijver OSB, bibliothecaris der abdijbibliotheek, niet alleen voor zijn toestemming tot publikatie van deze tekst, maar ook om de mij hartelijk geboden hulp.

[p. 98]

Beschrijving

Het folio plano meet ca. 406 bij 305 mm; het is sterk afgesneden aan de boven-, onder- en linkerzijde. De rechtermarge is nog origineel, en die is ca. 43-49 mm. breed ten opzichte van de zetspiegel. De eigenlijke tekst is omringd door een kader van fleurons of (typografische) bloemen, dat 398 bij 245 mm meet. De vier zijden van dit kader vormen geen homogene lijstversiering; elke rand is uit een ander type van blokjes samengesteld, die men als volgt kan identificeren:

a)	bovenaan: een rand van bloemen, bestaande uit twee blokjes, gesneden door Robert Granjon (zie de Index characterum 1567 van C. Plantin, nr. 46 in Type Specimen Facsimiles II. With annotations by Hendrik D.L. Vervliet and Harry Carter (London, 1972), blz. 5).
b)	onderaan: een rand van bloemen, bestaande uit twee blokjes (zie de letterproef van Konrad Berner (Frankfurt, 1592) en, voor dezelfde combinatie als op de plano in kwestie, de letterproef van Johannes Rolu (Amsterdam, ca. 1700) in Type Specimen Facsimiles. General editor John Dreyfus (London, 1963), blad 2 en blad 15).
c)	links: een dubbele rand van bloemen, bestaande uit vier blokjes (zie de letterproef van Berner, vermeld onder b; dit type van fleurons was wijd verspreid: vgl. W. Waterschoot, De ‘Poeticsche Werken’ van Jonker Jan van der Noot (Gent, 1975), dl. I, blz. 52 en W.Gs Hellinga, Kopij en druk in de Nederlanden (Amsterdam, 1962), pl. 84).
d)	rechts: een dubbele rand van bloemen, bestaande uit acht blokjes, gesneden door Granjon, met aan het uiteinde onderaan twee bloemen, eveneens van Granjon, maar oorspronkelijk deel uitmakend van een andere reeks fleurons (zie de Index characterum 1567 van Plantin, nr. 46 en 47 in Type Specimen Facsimiles II, blz. 5).

Het blad is gedrukt met het volgende lettermateriaal:

Romein Ascendonica, gesneden door Ameet Tavernier (zie H.D.L. Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types of the Low Countries (Amsterdam, 1968), blz. 246-247, R 16). Romein Text van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 254-255, R 20).

[p. 99]

Romein Garamond van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 276-277, R 32).

Initiaal: 28 bij 29 mm. Contourtekening M op een achtergrond van arabesken.

Watermerk: een ossekop.

Identiek met Piccard, Ochsenkopfwasserzeichen V, 381-383 (zie Gerhard Piccard, Die Ochsenkopfwasserzeichen (Stuttgart, 1966), dl. I, blz. 85). Piccard geeft voor dit type ossekop de volgende afmetingen: afstand tussen de bodemdraden of pontuseaux: 25-27 mm; lengte van de stang die op het voorhoofd van het dier aangebracht is: 42-43 mm; afstand tussen de oorspitsen: 52-53 mm; afstand tussen de hoornspitsen: 4-5 mm. De ossekop in dit blad heeft als afstand tussen de bodemdraden 27-24 mm, als lengte van de stang 43 mm, als afstand tussen de oorspitsen 53 mm en als afstand tussen de hoornspitsen 4 mm. Binnen de groep van de Ochsenkopfwasserzeichen V, 381-383 stemmen deze afmetingen perfect overeen met een papiersoort die voorkomt in de periode 1574-1587.

Drukker

Op 29 december 1577 telde Gent vier uitgevers: de weduwe van Gerard van Salenson, werkzaam van 1572 tot 1578, Wouter Manilius, werkzaam van 1574 tot 1626, Jan II van den Steene, werkzaam van 1576 tot 1625 en de weduwe van Pieter de Clerck, werkzaam van 1577 tot 1579. Slechts twee van hen bezaten een drukkerij: Manilius en de weduwe De Clerck; de publikaties van de weduwe Salenson en van Van den Steene werden elders gedrukt, zo bij Manilius of bij Gillis van den Rade^(3).

De keuze van de drukker van dit planoblad wordt aldus vrij beperkt; aan de Gentse herkomst valt niet te twijfelen, want het is zeer onwaarschijnlijk dat een Gentse dichter voor een Gentse feestelijkheid dergelijk efemeer drukwerk te Brugge of Antwerpen zou bestellen. Een vergelijking van het typografisch materiaal, beperkt tot romein en fleurons, waarover respectievelijk Manilius en de weduwe De Clerck in deze jaren beschikten, leidde tot het volgende resultaat⁽⁴⁾:

(3) Ferd. Vanderhaeghen, Bibliographie gantoise (Gand, 1858), dl. I, blz. 139, 206, 292, 304.

(4) Op basis van een onderzoek der volgende drukken: Manilius: Placcaet by den welcken eenen yeghelicken verboden wordt / eenighe Hoppe te voeren (1575); Placcaet by den welcken eenen yeghelicken verboden werdtl... eenich Zaut te bringhen (1575); Andries vander Meulen, De Ketivigheyt der Menschelicker natueren (1576); Den Spieghele van den berauwighen Zondare (1577); Eeuwich Ghebot (1577); Curt onderwijs (1578); Weduwe De Clerck: Een nieu deuoot Boecxkin (1576); Cornelius Vrancx, Die Gheestelijcke Maria (1576); Jacob Roecx, Een vierich boucxken (1576); Redenen ende curt verclaers (1577); Beschryuinghe van het ghene dat vertoocht wierdt... (1578); Lysten Vande generale Middelen (1578); Copie (1578).

[p. 100]

Manilius bezat:

Romein Ascendonica van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 246-247, R 16).

Romein Text van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 254-255, R 20).

Romein Mediaan van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 266-267, R 26).

Romein Dessendiaan van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 270-271, R 29).

Romein Garamond van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 276-277, R 32).

Fleurons: type c van het planoblad.

Weduwe De Clerck bezat:

Romein 2 regelen Text van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 222-223, R 4).

Romein Ascendonica van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 246-247, R 16).

Romein Text van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 254-255, R 20).

Romein Mediaan van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 266-267, R 26).

Romein Dessendiaan van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 270-271, R 29).

Romein Garamond van Tavernier (zie Vervliet, Sixteenth-Century Printing Types, blz. 276-277, R 32).

Fleurons: types a, b, c en d van het planoblad.

Het planoblad is gedrukt door weduwe De Clerck: zij, en niet Manilius, bezat de fleurons a, b en d. De letterkorpsen zelf geven geen uitsluitsel, aangezien die alle drie onder het materiaal van beide drukkerijen voorkomen. Het feit dat dit blad uit de officina van weduwe De Clerck stamt, kan geen totale verrassing heten, omdat in 1578 bij haar twee drukken verschenen met D'Heeres beschrijving van Oranjes Gentse ontvangst.

[p. 101]

Alles wijst er op, dat dit blad bedoeld was als feestelijk drukwerk. Het is geen specimen van pamfletliteratuur, zoals D'Heere zelf er een bezorgd had in zijn ‘Epitaphie of graff-schrift van Don Jan van Oostenrijck’⁽⁵⁾ en zoals er in 1582 te Gent zelf op de dag van Francois d'Anjou's blijde intrede als nieuwe graaf van Vlaanderen rondgestrooid werden om de burgers tegen deze nieuwe vorst op te hitsen⁽⁶⁾. Reeds het formaat van dit planoblad was bedoeld om het niet als een goedkoop weggooiprodukt te beschouwen, maar eerder om het in ere te houden als een curiosum. Men denkt onwillekeurig aan dit blad, wanneer men over soortgelijke erepoëzie in iets latere tijd leest:

Een eerdicht, dat men iemand bij een feestelijke gelegenheid aanbood, waarvan aan elk der feestgenooten een exemplaar werd rondgedeeld, terwijl het misschien ook verder voor de liefhebbers verkrijgbaar gesteld werd, kon mooi gedrukt worden, werd netjes opgerold mee naar huis genomen en daar zorgvuldig bewaard⁽⁷⁾.

Ook van andere dichters met naam uit de zestiende eeuw is dergelijk drukwerk bewaard gebleven: de Antwerpse vroege renaissancist Jonker Jan van der Noot nam in zijn Poeticsche Werken (1589) een dubbel blad op met gecommentarieerde verzen ter ere van het huwelijk van Antonio Gallo en Johanna Coucke, een vel dat zeker ook afzonderlijk aan belangstellenden kon geleverd worden⁽⁸⁾.

Een verder bewijs voor het feestelijk karakter van deze druk levert de lay-out: het grote formaat van de zetspiegel, de aanwezigheid van fleurons en de opvallende initiaal zijn elementen die men in verwant smoutwerk uit de zestiende eeuw terugvindt, zoals in de ‘factieliedekens’, gedrukt ter gelegenheid van het Antwerps landjuweel in 1561⁽⁹⁾. Noch uit het verslag van Oranjes ontvangst te Gent, noch uit de tekst van de vier sonnetten zelf blijkt wanneer

(5) Twee Brieven van wylen don Jan van Oostenrijck (Antwerpen, 1578), blz. 13-15.

(6) W. Waterschoot, ‘Leven en betekenis van Lucas d'Heere’ in Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal. en Letterkunde, 1974, blz. 106.

(7) P. Leendertz Jr., ‘Op losse bladen gedrukte liedjes’ in Het Boek 15 (1926), blz. 119.

(8) Werner Waterschoot, De ‘Poeticsche Werken’ van Jonker Jan van der Noot (Gent, 1975), dl. II, blz. 375.

(9) Bewaard te Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I (signatuur Kostbare Werken, II 13368); zie Waterschoot, De ‘Poeticsche Werken’ van Jonker Jan van der Noot, dl. I, blz. 173.

[p. 102]

precies dit blad aan De Zwijger werd overhandigd. Vermoedelijk is dit tijdens of na het feestmaal geschied, waarmee de eigenlijke intrede afgesloten werd: niet tijdens de moeizame politieke besprekingen nadien, maar veeleer op dit zeldzame ogenblik van ontspanning zou een dergelijke poëtische gift nog de meeste kans hebben de welwillende aandacht van de doorluchtige bestemmeling te kunnen trekken. Voeg daarbij het psychologisch effect - dat heel zeker bedoeld was - op de overige aanwezigen, die zich niet enkel vereerd zullen gevoeld hebben eveneens een dergelijk zeldzaam stuk drukwerk in ontvangst te mogen nemen, maar bij zulke gelegenheid nog het meest tijd en lust hadden om de boodschap van de tekst tot zich te laten doordringen. In de gedrukte verslagen van Oranjes intrede is de tekst van de vier sonnetten trouwens onmiddellijk na een refrein opgenomen, waarvan gezegd wordt dat het werd voorgedragen ‘Doen zijn Excellentie tsnauons aen de Tafel zatt’⁽¹⁰⁾.

(10) Beschryuinghe van het ghene dat vertoochl wierdt ter incomste van d'Excellentie des princen van Oraengien..., fol. B2r.

[p. 103]

Tekst

Aen d'excellentie des prince van Orangen etc.
L. d'Heere Ziin Onderda-nich Dienaer.

MEN prees oyt wel te recht dat een Prins lieuer wan

Met vriendschap eenen vriendt, dan oft hy had' versleghen

Duysent vianden sterck: dies heeft Pius vercreghen

Meer lofs dan Caesar had' oft eenich zulck tyran.

Maer die nu met zijn deuchdt, wijsheyt en' wete kan

Al' herten, wie zy zijn, in God tot hem beweghen,

De ghemeen weluaert soect, en vervoordert ter deghen,

Is veel meer eeren waerd, dan eenich ander man.

Zulc eerlic wonder werck uwe ghenade doet,

Met Hercules vroom staf en Nectars tonghe zoet,

Treckend' als den Seylsteen het yser loct met staden

Elcx ionst deur uwe deuchdt: en oock met cloecheyt groot

Hebt ghy door cleyne macht, uwen sterck viand dood:

Zoo datmen noyt en sach, gheschien meer wonder daden.

Ick wil na d'oude wijs' ghenadich Heer, gaen hauwen

V Tropheum zeer groot in eenen Marber-steen:

Waer een cloeck man sal staen, in een schoon perck alleen,

Op wien des hemels ionst, zeer mildelic zal dauwen.

Hy zal hebben by hem, niet mannen ende vrauwen

Die ligghen in den bandt, en maken groot gheween:

Maar een groot kudde volcx, ghemenghelt ondereen

Die hy in zijn beschut zal bewaren met trauwen:

Dees sullen hem haer hert offren met liefd' en eeren,

En menich beest zal ooc door hem in mensch verkeeren:

De Wolf zal met het Schaep by hem weyden als vriendt,

En daer zal onder aen in goudt, dit zijn gheschreuen:

Dit ghedenck-teecken is hem ter eeren verheven:

Die Vader des Landts is en elcx ionste verdiendt.

[p. 104]

III

 

Maer wat behoeftmen u Heer, te maken bekendt

 

In Pyramyd' oft steen, als u eerlicke Fame

 

In elck zoo is ghedruct, dat noyt den grooten name

 

Van Alexander was, in boecken bet gheprentt?

5

En met Dauid ghy oock alle lof van u sendt

 

Tot God die u hier toe als middel maect bequame:

 

Dies ghy heylichlic roept, als oft u niet toe came,

 

Niet ons heere, maer dy zy, den lof zonder eyndt.

 

Daer om u hoocheyt dunct te syne wel gheëert,

10

Als men haer vrome daet, Gode ten prijse keert:

 

Want daer toe streckend' is al u doen, ende krijghen.

 

Maer zalmen swijghen dan wat de Heer duer u doet?

 

Neent, wantmen veel eer hem in u hoogh prijsen moet:

 

Hier om en kan de Maeght van Ghendt ooc gheensins swijghen.

Dat Aldegonde dan in Prose oft in schoon dicht,

(Want hy kantt euen wel) en in verscheyden tale,

V wonderdaden groot, gheleerdelic verhale:

Op dat God zy gheëert, en de kercke ghesticht.

En' dat Douza voort ga, na zijn schuldighe plicht,

En sijngh in zijn Latijn, als eenen Nachtegale:

Dat oock elck vlaemsch Poët, het zelue zoo uutmale,

Datment meyne te sien' met der ooghen ghesicht.

Dan wil ick achter aen met myn Lyre wat sijnghen,

End oock met mijn pinceel, Orangens lof uutbrijnghen:

T'welck een beter subiect is, dan Hector met zijn helden

Voor Homero mocht zijn, en dan oock was Achilles

Voor Maro den Poët: in ons den selfden wil es.

Laet ons ionste by u ghenadich Heere wat ghelden.

schade leer v.

Deze sonnetten zijn formeel onberispelijk opgebouwd, alle volgens hetzelfde rijmschema (abba/abba//ccd/eed) met strikte afwisseling van mannelijk en vrouwelijk rijm, waarbij ook het vereiste aantal syllaben (twaalf of dertien naargelang dat het rijm mannelijk of vrouwelijk is) en het voorkomen van de cesuur na de

[p. 105]

zesde lettergreep stipt in acht genomen wordt. Wel komt in sonnet IV, v. 11 een metrische onvolkomenheid voor (het vers telt veertien syllaben in plaats van dertien en de cesuur valt er na de zevende lettergreep), maar in de latere versies is deze fout weggewerkt. Tegenover D'Heeres vroegere sonnetten in zijn bundel Den Hof en Boomgaerd der Poësien (Gent, 1565) is de vooruitgang opvallend, zowel inzake beantwoording aan de formele vereisten van het genre als wat betreft de vlotte formulering. Het contact met Marnix van St.-Aldegonde tijdens D'Heeres verblijf in Engeland, waarbij ook wel poëtische problemen ter sprake gekomen zijn, heeft de Gentse auteur in gunstige zin beïnvloed.

De tekst van de vier sonnetten kan moeilijk los van de overige manifestaties ter ere van Oranje beschouwd worden, omdat een niet gering deel van de voor Oranje vleiende beeldspraak precies hierop teruggaat. Dit is heel zeker bewust geschied, enerzijds om op 29 december 1577 bij het publiek, dat de hele feestelijke ontvangst meebeleefd had, een zekere vertrouwdheid met het onderwerp te kweken, en anderzijds om de ware zin van deze spectaculaire ontvangst, met name de erkenning van Oranjes onmisbaarheid te midden van weerstrevende fracties binnen de Nederlandse opstand, nog dieper in de weerbarstige Gentse koppen te hameren.

Daarnaast vormen de vier sonnetten toch één geheel inzake gedachtengang. Het eerste sonnet zet in met een verwijzing naar Oranjes talent als bemiddelaar, een verwijzing die in de actuele Gentse situatie, waar de handhaving van de Pacificatie op grote moeilijkheden stootte, zeker nodig was. De Prins kan deze rol spelen zonder enige argwaan op te wekken omdat iedereen zijn ijver voor de ‘ghemeen weluaert’ kent en weet dat hij met ‘cleyne macht’ een overmachtige vijand verslagen heeft. Op die ‘cleyne macht’ was reeds gezinspeeld in het eerste tafereel ter ere van Oranje, opgevoerd tijdens de intrede: aan de voet van de St.-Jacobskerk werd hij gehuldigd als Judas de Makkabeeër, die eveneens ‘met cleen macht de machtighe vianden ouerwonnen heeft’; ‘het ghemeene profijt’ verhoopte ook de allegorische Maagd van Gent, die Oranje begroette voor het Hof van Wakken, waar hij logeerde⁽¹¹⁾. Wanneer D'Heere in het tweede sonnet om deze combinatie van geduld en kracht de Prins als trofee een standbeeld

(11) Beschryuinghe, fol. A2r, Blv.

[p. 106]

wil oprichten, dan herinnert dit voornemen aan een voorstelling van vier Gentse rederijkerskamers, eveneens op 29 december 1577, met als centrale figuur ‘eens mans personagie ghenaemt Beschermer der Nederlanden int volle harnasch / ghecleedt met een herault rock met sprincen paluere’⁽¹²⁾. Wanneer de onderdanen die hij aldus beschermt hem ‘haer hert offren’, dan denken D'Heeres lezers zeker aan de reeds vermelde Maagd van Gent, die kort tevoren ‘zijn Excellentie een open herte van fijn goudt / waer in Synceritas dat is eenvoudicheyt gheschreuen was’ aangeboden had⁽¹³⁾. Bij dezelfde gelegenheid werd hem ook de titel ‘Vader des Landts’ toegezongen. Tegenover deze wereldse eerbetuigingen betoogt D'Heere in het derde sonnet dat de Prins zelf niet geeft om ijdele roem, maar met de Psalmist zegt: ‘Niet ons heere, maer dy zy, den lof zonder eyndt’ (vgl. Ps. 115:1); daarbij is hij slechts een ‘middel [...] bequame’ in Gods hand - wie denkt hier niet aan het ‘goet instrument’ uit het Wilhelmus? Maar precies deze onderwerping aan Gods beschikking verplicht de dichter Oranje te loven om de grote daden die de Heer der heerscharen door zijn uitgelezen dienaar verricht: ‘zalmen swijghen dan wat de Heer duer u doet?’ Deze reactie wordt in het vierde sonnet verder uitgewerkt: laten de meest prominente literatoren, die Oranjes zijde gekozen hebben, diens daden verhalen, ‘Op dat God zy gheëert en de kercke ghesticht’; het zijn Marnix van St.-Aldegonde en Janus Dousa. D'Heeres keuze is zeer logisch: Marnix was zonder twijfel de knapste literaire kop in Oranjes dienst, en dit zowel ‘in Prose oft in schoon dicht’ als ‘in verscheyden tale’; Dousa, die naast een talentvol Neolatijns dichter tevens een der onverzettelijke aanvoerders van Leiden was tijdens het befaamde beleg door de Spanjaarden in 1574, had deze gelukkig doorstane strijd bezongen in zijn Nova Poemata (Leiden, 1575). Na een oproep tot de Vlaamse dichters deze coryfeeën na te volgen, vergeet D'Heere niet te vermelden dat hij eveneens Oranjes lof zal verbreiden, zowel met zijn lier als - vergeten wij niet dat de man in de eerste plaats schilder is - met zijn penseel. En men moet toegeven dat hij vanaf 1577 tot zijn dood in 1584 dit voornemen zeer getrouw nagekomen is.

(12) Beschryuinghe, fol. A4v.

(13) Beschryuinghe, fol. Blv-B2r.

[p. 107]

Kopij

Hoe verhoudt zich de tekst van dit planoblad tot de versies, die voorkomen in D'Heeres verslag van Oranjes plechtige ontvangst te Gent? Hiervan zijn drie drukken bewaard:

A	Beschryuinghe van het ❘ ghene dat vertoocht wierdt ter incom= ste van d'Excellentie des Princen van Oraengien ❘ binnen der Stede van Ghendt / den ❘ xxix. Decembris 1577. [houtsnede: het Gentse wapenschild] Te Ghendt / ❘ By de Weduwe van Pieter de Clerck / wo= ❘ nende te Putte inde witte Duyue. ❘ Anno M.D.Lxxviij. 4^o, A-B^4.
B	Beschrijuinghe van het ❘ ghene dat vertoocht wierdt ter Incom= ❘ ste van d'Excellentie des Princen van Orangien ❘ binnen der Stede ❘ van Ghendt / den xxix. ❘ Decembris / ❘ Anno M.D. Lxxvij. [fleurons] Ghedruckt int Jaer ons ❘ Heeren 1578. 4^o, A^4B^2.
C	Beschryuinghe van het ❘ ghene dat vertoocht wierdt ter incom= ❘ ste van d'Excellentie des Princen van Oraengien ❘ binnen der Stede van Ghendt / den ❘ xxix. Decembris 1577. ❘ Van nieus vermeerdert ende verbetert. [houtsnede als in druk A] Te Ghendt / ❘ By de Weduwe van Pieter de Clerck / wo= ❘ nende te Putte inde witte Duyue. ❘ Anno M.D.Lxxviij. 4^o, A-B^4.

Blommaert, die het verslag van D'Heere in 1852 uitgaf, beschouwde B als de laatst verschenen tekst⁽¹⁴⁾. Vanderhaeghen daarentegen meende dat B de eerste druk was en dat de edities van weduwe De Clerck erna kwamen⁽¹⁵⁾. In werkelijkheid is de volgorde zoals door de huidige lemma's aangeduid: I De Clerck, II anonieme druk, III De Clerck tweede druk⁽¹⁶⁾. De verhouding

(14) Beschryvinghe van het ghene dat vertoocht wierdt ter incomste van d'excellentie des princen van Oraengien... (Gent, 1852), blz. 14-18 (Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen. 2e Serie, Nr. IV).

(15) Vanderhaeghen, Bibliographie gantoise, dl. I, blz. 298; Bibliotheca Belgica. Rééditée sous la direction de Marie-Thérèse Lenger (Bruxelles, 1964-1975), dl. III (1964), blz. 420.

(16) Men zal deze kwestie breedvoeriger behandeld vinden in een editie van de Beschryuinghe die ik voorbereid.

[p. 108]

van de tekst in plano tot de overige edities adstrueert de volgorde die ik hier vooropgesteld heb.

Tegenover het planoblad is de tekst van druk A een voorbeeld van zeer getrouwe navolging. De kopij is bijna volkomen geëerbiedigd inzake het gebruik van hoofdletters, interpunctie en afkappingstekens. Waar ‘w’ in het begin van een woord voorkomt, is deze letter als ‘vv’ gespeld. Mooie voorbeelden van nazetsel zijn: in sonnet I, v. 6 ‘zy zijn’ (met respectering van z en van de plaatsing y/ij); in v. 8 ‘waerd’ (met ae in romein binnen een woord in civilité); in sonnet II, v.8 ‘hy... zijn... zal’ (behoud van y/ij en z); in sonnet III, v. 9 ‘Daer om’ (twee woorden); in sonnet IV, v. 4 ‘Op dat’ (twee woorden); in v. 7 ‘Poët’ (met ë in romein; vgl. sonnet I, v. 8 ‘waerd’).

Wel heeft D'Heere zijn tekst nog eens nagezien, waarbij hij de volgende auteurscorrecties aangebracht heeft:

Titel: na ‘Dienaer.’ wordt ‘Sonnet.’ ingelast.

Sonnet I, v. 14 wordt: ‘Dies de weerelt vol is / van den prijs uwer daden.’

Sonnet III, v. 11 ‘krijghen’ wordt ‘pooghen’.

Sonnet III, v. 14 wordt: ‘Hier omme moet de Maecht van Ghend haer ionste tooghen.’

Sonnet IV, v. 11 ‘een beter’ wordt ‘beter’ (correctie van metrische fout).

Sonnet IV, v. 14 ‘u ghenadich’ wordt ‘u / ghenadich /’ (verduidelijking van de cesuur).

Daarnaast komen de volgende varianten voor:

Sonnet I,	v. 4	sulck		12	gaudt
		Tyran
	9	Zulck	Sonnet III,	v. 1	Heer'
		eerlick		7	heylichlick
	13	viandt		9	hoecheyt
					zyne
Sonnet II,	v. 3	perc		12	deur
		alleen:
	4	mildelick	Sonnet IV,	v. 3	gheleerdelick
	6	inden		6	zijngh
	7	onder een		8	zien'
	10	oock		9	zijnghen
				11	subject

[p. 109]

Hoewel druk C de derde druk is, mag men hem voor deze bladzijden niet los van druk A behandelen: het zetsel van katern B, waartoe ook de tekst van deze sonnetten behoort, is grotendeels dat van de eerste druk; enkel folio Bi r is opnieuw gezet. De tekst vertoont dan ook geen verschillen ten opzichte van druk A, behalve drie drukfouten, die gemakkelijk te verklaren zijn door de noodzakelijke manipulatie met het staand zetsel: in sonnet II, v. 5 ‘zal’ is de ‘z’ losgeraakt en naar de volgende regel gezakt, waar die letter mooi ingesloten is in het oorspronkelijke woord ‘Die’. Druk C heeft dus de foutieve lezing ‘al’ voor ‘zal’ in sonnet II, v. 5 en ‘Dzie’ voor ‘Die’ in sonnet II, v. 6. Een derde fout: in sonnet II, v. 10 ‘zal’ is er te veel spatie ontstaan tussen ‘z’ en ‘al’.

De redactie van druk B heeft als kopij niet het folioblad maar wel druk A. Dit klopt in die zin met mijn later te publiceren bevindingen, dat deze druk niet te Gent verschenen is, waardoor de anonieme uitgever niet kon beschikken over de kopij, zoals die aan weduwe De Clerck ter hand gesteld was. Een eerste, opvallend bewijs hiervoor zijn de auteurscorrecties van druk A, die hier eveneens voorkomen. Daarnaast zijn de volgende lezingen afkomstig uit druk A, en niet uit het planoblad:

Titel:	L. D'Heere (kapitaal D) Sonnet.		Sonnet II,	v. 3	alleen:
				4	mildelick
				6	inden
Sonnet I,	v. 4	sulck			gheween/
		Tyran (kapitaal)		7	onder een
	9	Sulck
		eerlick	Sonnet III,	v. 7	heylichlick
	11	staden.		12	deur
	13	viandt
			Sonnet IV,	v. 3	gheleerdelick
				11	subject

De zetter van druk B heeft alle afkappingstekens weggelaten en ‘vv’ vervangen door ‘w’. Daarnaast komen nog de volgende varianten voor, zowel tegenover het planoblad als tegenover druk A/C:

[p. 110]

Titel:	Orangien &c zijn
Sonnet I,	v. 2	vrientschap		4	was (geen/hierna)
	3	sterck/			Boecken
	5	zyn			gheprent
		deucht		6	Godt
	6	sy zyn		7	v
		Godt		8	Heere
	8	weerd			sy (geen/hierna)
	10	soet			Lof sonder endt
	12	jonst		9	Daerom
		deucht			Hoocheyt
	13	macht (geen/hierna)			zyn
		doodt		10	daet (geen/
	14	werelt (tegenover			hierna)
		De Clerck)		11	v
				12	salmen
Sonnet II,	v. 1	doude wijs/		13	Neen:
		houwen			moet.
	2	seer		14	Ghendt (tegenover
		marbersteen			De Clerck)
	3	staen (geen/hierna)			jonste (tegenover
		perck (tegenover			De Clerck)
		De Clerck)			toogen, (tegenover
	4	jonst (geen/hierna)			De Clerck)
		seer
		sal douwen	Sonnet IV,	v. 2	kant
	5	sal			Tale
		vrouwen		3	groot (geen/
	6	bandt (geen/hierna)			hierna)
	7	volcx (geen/hierna)		4	Godt sy
		een/		5	gae
	8	zyn			zyn
		sal		6	singh
		trouwen			zyn
	9	eeren:		7	Vlaemsche
	10	sal oock			selue
	11	vriendt:		9	Liere
	12	sal			singhen
		goudt (geen/hierna)		10	pinceel (geen/
		zyn			hierna)
	14	is,			Lof wtbringhen
		jonste verdient		11	is (geen/hierna)
					Helden
Sonnet III,	v. 1	Heer (geen/hierna)		12	zyn
	2	Pyramid'		14	jonste
	3	soo			v

[p. 111]

Men ziet dat deze lijst heel wat uitvoeriger is dan die van de varianten tussen planoblad en druk A. De zetter van B heeft een uitgesproken voorkeur voor ‘s’ in plaats van ‘z’. (‘sal’, ‘sulck’) en gebruikt nog methodischer ‘-dt’ op het einde van een woord dan zijn collega van A. Gentse uitspraakeigenaardigheden worden weggewerkt (‘singh’, ‘wtbringhen’), wat mijn vaststelling dat de tekst elders dan te Gent gedrukt is, enkel kan versterken. Opmerkelijk is de behandeling van de interpunctie: die is in een aantal gevallen weggelaten en in sonnet IV, v. 14 verbeterd; m.i. is het onzeker of het hier een auteurscorrectie betreft.

Dit planoblad heeft niet enkel waarde als authentieke getuige van een niet onbelangrijke plechtigheid in de Gentse zestiendeeeuwse geschiedenis, maar het verschaft tevens de mogelijkheid de volgorde van de drie drukken der Beschryuinghe te onderkennen. Bovendien laten de aangestipte varianten ons kennismaken, zowel met de ingrijpende hand van Lucas d'Heere zelf als met de meer of minder grote trouw van de individuele zetter tegenover zijn kopij. Het gelukkig samentreffen van al deze omstandigheden bezorgt dit blad geen onopvallende plaats onder de specimina van zestiende-eeuwse efemere literatuur.