Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1976-1977. Deel I

[p. 112]

Plagiaat van P.J. de Borchgrave (1805)
door J. Huyghebaert

Zou 't tafreel ooit vergaan, dit praalstuk van Uw hand,
Waar wreede Roomsche magt verdrukt de Joodsche volken,
Verwoest Jerusalem, door Titus' dwinglandij?
Neen: 't dankbaar nageslacht laat Kunstroem nooit bewolken.

D.J. van der Meersch, Cypressenkrans op de aschkruik van P.J. de Borchgrave. (Bekroond in de rouwklachtwedstrijd te Deinze, 16 juli 1820.)

De rederijker Pieter Joost de Borchgrave (Wakken 1758-1819), misschien de minst onbelangrijke dichter van zijn generatie, had opvallend veel kontakt met literatuur uit het Noorden⁽¹⁾.

Alleszins één keer heeft hij een Hollands dichter te getrouw nagevolgd. Dat deed hij in het gedicht over de Verwoesting van Jeruzalem, waarvoor hij te Ieper op 15 september 1805 de eerste prijs kreeg van het plaatselijk genootschap ‘Wysheid volmaekt Kunst’, ook bekend onder de naam ‘Getrouwe van Harten’. Dat zijn afschrijverij in wedstrijdverband gebeurde, en bijgevolg tot benadeling van derden strekte, is een bezwarende omstandigheid.

De triomfator deelde op de genoemde dag der proklamatie te leper gedrukte exemplaren uit van zijn bekroonde stuk⁽²⁾. Zijn jon-

(1) Recente literatuur: O. De Borchgrave, ‘Levensschets van Petrus Judocus de Borchgrave’, Wakken herdenkt, Tielt, 1963; Ada Deprez, ‘Uit het Archief van de Fonteine: een pennetwist uit 1812’, Jaarboek van ‘De Fonteine’ 1967, XVII (Tweede reeks: Nr. 9), blz. 131-149; eveneens in Rederijkersstudiën IV (Uit het Seminarie voor Nederlandse Literatuurstudie van de Rijksuniversiteit te Gent, IX, blz. 25-43).

(2) Wat De Borchgrave aldus uitdeelde kan niets anders geweest zijn dan: Jebus, anders genaamt Jerusalem, beschouwt by zyne yzelyke Verwoesting, In oplossing van het dichtmaatig Voorwerp, uitgegeven door het letterkundig Genootschap, schuilende onder de God-gewyde vleugelen van den heiligen Engel Bewaarder, gekent onder de spreuk: Wysheid volmaakt Konst, binnen Yper, dezen 15. van Herft(sic)-maand, aLs Yper, Wars Van WInst, sChonk perU's eerMetaaL, / Voor JebUs onDergang, Voor tItUs zegepraal (Gent, 1805, 4 blz.). De auteur maakt zich op blz. 4 aldus kenbaar: ‘Myd altyd nyd. - Lid van verscheide bataafsche en belgische Genootschappen, en wel namentlyk van het gene, gekent onder de Spreuk: Ziet, het groeit onbesproeit, binnen Wacken’.
Het woord ‘dezen’ bij de datum wijst op een uitgave speciaal voor de proklamatie; boven de tekst van het gedicht, op blz. 2, staat zelfs gedrukt ‘Prys-Vaarsen’.

[p. 113]

gere rivaal, de 27-jarige David de Simpel uit Staden, lid van de rederijkerskamer van Hooglede, won de tweede prijs⁽³⁾. Hij kreeg het druksel van De Borchgrave in handen, ‘las het, en ontdekte er eenen diefstal van 28 verzen in, letterlijk afgeschreven uit het Verheerlykt Leyden door Nomsz’, zo zou hij veertig jaar later mededelen aan Prudens van Duyse, met de toevoeging: ‘De Borchgrave had sedert dat tijdstip geen goede oog meer op mij...’⁽⁴⁾.

Joannes Nomsz was een middelmatige Hollandse veelschrijver⁽⁵⁾, maar De Simpels geheugen werkte in 1845 niet meer feilloos, want het episch gedicht ‘Het Verheerlijkt Leyden’ is van een andere Nederlander: Joannes le Francq van Berkhey (Leiden 1729-1812). Deze natuurgeleerde en dichter had het geschreven voor het tweede eeuwfeest van het ontzet van Leiden, gevierd in 1774⁽⁶⁾.

Achtentwintig afgeschreven verzen hebben we niet gevonden, wel ongeveer de helft. Eigenlijk moeilijk exact te tellen: elf verzen zijn vollédig afgeschreven, twee gedeeltelijk doch met duidelijke schatplichtigheid aan het Hollandse voorbeeld. De toedracht hopen we kenbaar te maken door de tekst van Le Francq van Berkhey te citeren naast die van De Borchgrave. De door ons genummerde gedeelten (met kursivering van wat laatstgenoemde létterlijk overnam) hebben betrekking op regelrecht plagiaat; in de niet-genummerde gedeelten, waar van overname of plagiaat geen sprake is, plaatsen we overeenkomstige losse woorden gespatieerd (waaromtrent uitleg verder volgt).

(3) David de Simpel, Moorslede 1778 - Staden 1851. Zie J. Huyghebaert, ‘David de Simpel. Met mijn oud Verzenkraam’, V.W.S.-Cahiers, nr. 70, 1977. De Simpel was sedert 1803 aangesloten bij de rederijkersgilde van Hooglede. In een wedstrijd, door deze gilde uitgeschreven in 1803, had De Borchgrave de le prijs behaald, en in een wedstrijd van dezelfde gilde in 1804 de 2e. De Simpel en De Borchgrave moeten mekaar in 1805 dus vrij goed hebben gekend.

(4) Uit een brief van De Simpel aan Prudens van Duyse, Staden, 18 juli 1845, in de verzameling Van Duyse van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taalen Letterkunde te Gent.

(5) Joannes Nomsz, 1738-1803, auteur van toneel(vertalingen) en gedichten die populariteit verwierven, maar niet voldeden aan de normen van de contemporaine literaire kritiek in Noord-Nederland. Dat De Simpel Nomsz las, wordt bevestigd in de autobiografie van de Stadense rederijker, in 1845 toegestuurd aan Van Duyse (Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent, Verzameling Van Duyse). Dit detail is weggelaten in Van Duyses publikatie van die autobiografie in De Eendragt (Gent), 1851, 13 en 27 juli 1851, en in Nederduitsch Letterkundig Jaerboekje voor 1852 (Gent), blz. 151-158.

(6) Het Verheerlijkt Leyden, bij het tweede eeuwfeest van deszeljs heuchlijk ontzet, in den jaare M.D.LXXIIII. In dichtmaat uitgesprooken, in de Gasthuis kerk dier Stad, op den vierden van Wijnmaand M D CC LXXIV, door Joannes le Francq van Berkhey, gebooren burger van Leyden, Leiden, 1774, (40 +) 95 blz.

[p. 114]

Le Francq van Berkhey (p. 33-34):

Intusschen, daar de schrik des Vijands buiten vloekt,
Wierdt, binnens wals, het hart door hongersnood verkloekt:
De wanhoop nam het in; de teering deedt de wangen
Besterven, en de huid als leder-zakken hangen.
De zwarte Honger knaagde aan taaien paarden-bout;
Het kaf wierdt brood, men hieldt het afgekookte mout,
Met lillig ratten-vleesch, voor keur van kookerijen;
De mest-faalt wierdt een disch van moes en lekkernijen,
Waar aan en rijk en arm ter feeste wierdt genood,
Op 't walglijk worm-banket, het voedsel van den dood.
De Pest lag met een zweep, geroost aan AEtna's koolen,
Op 't veege ledikant, in 't zagte dons verhoolen,
En geesselde haar smet aan wieg en bakermat,
Daar 's moeders mager lijf schier bloed te zweeten zat.
Zij zag haar oudste kind in koorts-angst klappertanden,
Een jonger aan haar' schoot van honger de ingewanden
Verwringen, wijl het nog besmeurd met paarden-bloed,
De dorre vingers lekt, uitzinnig en verwoed,
De leêge broodbun knaagt, of rukt de linden-bladen
En 't dorrend herfst-loof af, doch kan zig niet verzaaden.
De zuigling krabde met de nagels, om een' drop
Bebloede moeder-melk, de leêge borsten op;
Terwijl het mondje, dat de zoogster kon verkwikken,
De blauwe dood-stuip lachtte, in de allerlaatste snikken.

[p. 115]

De Borchgrave (vers 57 tot 78):

Hy laat de bange stad zoo nouw, zoo digt omringen,
Door magt en metselwerk, dat volk en muitelingen,
Wier lang gezolderd graan zoo roek'loos was verbrand,
Zyn door 't verschrikk'lykst' zwaard des hongers aangerand.
De pest lag met een zweep, geroost aan Etna's kolen,
Op 't veege ledekant, in 't zagte dons verholen,
En geesselde haar smel 't aan wieg en bakkermat,
Wyl elk, door hongersnood, schier als bezweken zat.
De wanhop' nam hen in, de teering deed de wangen
Besterven, en de huid als leder zakken hangen;
De zuig'ling krabde met de nagels, om een drop
Bebloede moeder-melk, de leége borsten op',
Terwyl het mondje, dat de zoogster kon verkwikken,
De blouwe doodstuip lacht, in d'allerlaatste snikken.
De zwarte honger knaagd' aan taaien paarden bout;
Het kaf wierd brood; men hield het afgekokte mout
Met drekkig mest en leer, voor keur van spys en voeder;
Ja, men zag eindelings een teer geliefde moeder,
Door wanhop' zoo ontzelvt, dat zy met eigen hand
Haar lief, onnoozel wigt, haar dierbaar houw'lyks-pand,
Rukt, sluim'rend, uit de wieg, en moord en weet te braaden,
Om slegts een oogenblik haar eetlust te verzaaden;

[p. 116]

De kursief gedrukte gedeelten behoren kennelijk niet tot De Borchgraves scheppend werk. Op de enkele door ons gespatieerd geplaatste woorden is de term plagiaat niet toepasselijk, maar de gelijkenis is kurieus genoeg om er zich in te verdiepen. In de beide teksten komt vooraan het gedeelte met ‘schrik’ (wordt ‘bange’, eventueel ook ‘verschrikk'lykt’) en ‘hongersnood’ (wordt ‘hongers’), en in de beide teksten volgt dan verderop het gedeelte met ‘zag’, ‘rukt’, ‘verzaaden’. De overeenkomst tussen die enkele woorden kan niet zo toevallig of bijkomstig zijn, als op het eerste gezicht wellicht lijkt, want er is het parallellisme van de plaatsing. Zoals ‘schrik’ en ‘hongersnood’ bij Le Francq respektievelijk het vierde en het voorlaatste woord van een zin zijn, zo zijn ‘bange’ en ‘hongers’ bij De Borchgrave eveneens respektievelijk het vierde en het voorlaatste woord. Slechts een klein tikje minder precies is het parallellisme voor wat de plaats van ‘zag’, ‘rukt’ en ‘verzaaden’ betreft. Het vreemde is, dat het gaat om parallellisme tussen slechts enkele, en op zichzelf vrij onbelangrijke woorden: het is alsof de verzen van De Borchgrave door die vijf woorden net nog verraden dat ook hier in eerste instantie de Nederlander inspirerend heeft gewerkt. In verband met deze laatste opmerking is in het oog te houden, dat in béide gedichten het gedeelte met ‘schrik’ (‘bange’) en ‘hongersnood’ (‘hongers’) over stadsomsingeling handelt, en het gedeelte met ‘zag’, ‘rukt’ en ‘verzaaden’ over een moeder-kind-verhouding.

* * *

Eén lezer heeft bij ons weten al kontrast vastgesteld tussen De Borchgraves verzen van eigen vinding en het aanschouwelijk gepresenteerd realisme van het hongersnoodfragment⁽⁷⁾. Waar dit realisme zijn gruwelijke toppunt bereikt in de scène van de moeder die haar kind naar binnen werkt, verwijdert de Wakkenaar zich van het ‘Verheerlijkt Leyden’ om te putten uit de historische overlevering omtrent het beleg van Jeruzalem door de Romeinen in het jaar 70.

In zijn afzonderlijke publikatie van 1805 staan in randnoten

(7) De Borchgraves Jeruzalemgedicht is ‘langdradig en ten zeerste retorisch met zeer realistische beschrijving van de vernieling van Jeruzalem’. - O. de Borchgrave, ‘Levensschets’, blz. 128. (Dit oordeel betreft de versie uit de Gedichten van De Borchgrave, uitgegeven door zijn kleinzoon I. de Borchgrave te Gent in 1861).

[p. 117]

zijn bronnen vermeld: Lucas 23:28-30; Dionysius Mudzaart, Generale Kerkelyke Historie, I, p. 109; Fleury, Kort begryp der Kerkelyke Historie, I, 2e boek, en Flavius Josephus, 7e boek, cap. 8. Deze laatste is de geschiedschrijver van Jeruzalems ondergang, met informatie over de hongerige vrouw in kwestie, die Maria, dochter van Eleazar, blijkt te zijn. Uit Flavius' relaas zullen ook Mudzaart en Fleury, wier werk we niet hebben nageslagen, wel geput hebben. De verwijzing naar de evangelist Lucas zet het notenapparaat meer pracht dan kracht bij (Kristus, op weg naar Golgotha, spreekt er tot de wenende vrouwen: ‘Dochters van Jeruzalem, ween niet over mij, maar ween over uzelf en over uw kinderen. Want zie, er komen dagen, waarop men zal zeggen: Zalig de onvruchtbaren; de schoot, die niet heeft gebaard, en de borsten, die niet hebben gevoed. Dan zal men tot de bergen gaan zeggen: Val op ons neer, en tot de heuvelen: Bedek ons.’)⁽⁸⁾.

De belezen man heeft zijn gedicht van 1805 van véél dergelijke voetnoten voorzien, maar niet om te verwijzen naar de auteur die hij het getrouwst heeft nagevolgd. Dat hij evengoed in de Schrift als in de profane letteren thuis was, heeft zijn kleinzoon bevestigd: ‘Terwyl hy zich onledig hield met de Ongewyde schryvers te doorgronden, en, zonder zich van letterroof pligtig te maken, de voornaemste schoonheden, die wy er in bewonderen, in zyne eigene schriften poogde te versmelten, verwaerloosde hy geenszins de zuivere bron der Gewyde Poëzy, en las dagelyks eene plaets uit den Bybel’⁽⁹⁾. Voor wat de door ons in kursieve letters geplaatste passage betreft delen we niet de mening van 's dichters kleinzoon, een advokaat (die beter wist?).

Volledigheidshalve kan nog worden aangestipt dat de hongerevokatie in Le Francq van Berkhey's ‘Verheerlijkt Leyden’ uitmondt op een klimaks die voor de ongewone spijs van Maria nauwelijks moet onderdoen: wanneer de uitgemergelde manschappen in het omsingelde Leiden plannen maken om de stad maar over te geven, verschijnt ten tonele een burgemeester die hen zijn eigen lichaam te eten biedt⁽¹⁰⁾. Al wordt deze uitnodiging door niemand beantwoord, men ziet de literaire effektjagerij dezelfde richting uitgaan. Zulke onappetijtelijke lektuur was in die tijd blijkbaar in trek.

(8) In de versie uit de verzameling Gedichten van 1861 is van deze verwijzingen alleen Lucas 23:28-30 weerhouden.

(9) I. de Borchgrave in: Gedichten van De Borchgrave, inleiding, blz. XXXV.

(10) J. le Francq van Berkhey, Het Verheerlijkt Leyden..., blz. 37-38.

[p. 118]

Voor de tekstvergelijking gebruikten we De Borchgraves oorspronkelijke versie uit het gedrukte exemplaar van 1805. Men weet dat in de uitgave van zijn gedichten in 1861, bezorgd door zijn al genoemde kleinzoon, veel teksten zijn herwerkt⁽¹¹⁾. In dit stuk over de val van Jeruzalem is dat grondig gebeurd. Of het een speciale operatie betreft die de sporen van de letterdiefte moest verdoezelen, is niet gemakkelijk uit te vissen. Bijna àlle verzen zijn gewijzigd, en vooral telkens in hun eerste helft, alsof de schoonheidschirurg meer grammatikale wisselstukken dan rijmvarianten in reserve had. Dat in de herwerkte versie van 1861 inplaats van kaf een kalf in brood verandert, kan natuurlijk de schuld van de zetter zijn.

Valt dan nog, ter vergelijking, te bestuderen hoe de andere gedichten uit de bundeling gewijzigd werden. De belangrijkste vraag, of De Borchgrave de vervelende herinnering aan het plagiaatgeval door tekstherwerking heeft willen uitwissen, laten we maar liever onbeantwoord. Wie enkel het in de uitgave-1805 van vers 61 tot vers 73 lopende fragment naast dat van 1861 legt, kan naar believen een verrassende metamorfoze of een verrassende gelijkluidendheid vaststellen⁽¹²⁾.

Volgens zijn getuigenis tegenover Van Duyse, veertig jaar later, heeft De Simpel de plagiator op zijn fout gewezen, en heeft die gedachtenwisseling geen vriendschapsbanden gesnoerd. Het is vreemd dat het geval noch in 1805 noch in de daaropvolgende jaren ruchtbaarheid schijnt te hebben gekregen, ofschoon het aan stemmingmakerij tegen De Borchgrave toen niet heeft ontbroken⁽¹³⁾.

(11) Zie hierover Ada Deprez, ‘Uit het Archief van de Fonteine...’, blz. 29.

(12) De varianten in de versie van 1861 geven we kursief gedrukt:

De Pest, dit wangedrogt geteeld in d'helsche kolken,
Verspreyd zich aeklig op die wreedontaerde Volken;
Zy geesselt haar besmetting op elks bakkermat,
En gryzaerd, gaede en kroost zyn door haer gift gevat.
De wanhoop stygt ten top: de teering doet de wangen
Besterven, rouw en dood komt hunnen boezem prangen;
De zuygling, te vergeefs, krabt om een schraelen drop
Bebloede moedermelk de leege borsten op,
Terwyl zyn mondje, dat de zoogster kon verkwikken,
De blauwe doodstuyp lacht in de allerlaetste snikken.
De zwarte honger knaegt aen taeyen paerdenbout,
Het kalf word brood; men zoekt in 't afgekokte mout
En, al wat walglyk is, een keur van drank en voeder:

(13) De Borchgraves rederijkerskamer van Wakken schreef in 1806 een wedstrijd uit, waarvan de uitslag kritiek uitlokte. Van de vriendin Petronella Moens, blinde dichteres uit Aardenburg, werd daarop een troostgedicht ontvangen: Aan het glorieryk dichtkundig Genootschap te Wacken, ten zinspreuk voerende: ‘ziet het groeit onhesproeit’. Gedrukt door het Genootschap, 8 blz.
Over de onenigheid tussen De Borchgrave en de dichter Robyn, zie Ada Deprez, a.art.

[p. 119]

Ook van Van Duyse kennen we geen reaktie. Hij heeft, na zijn kennisname van het geheim in 1845, nog veertien jaar geleefd. Men zou op zijn minst vermoeden dat de onthulling hem geïnteresseerd zal hebben, want hij had, net één jaar vóór De Simpels bewuste brief, aan Pieter Joost de Borchgrave een (niet bijster vleiend) biografisch artikel gewijd⁽¹⁴⁾.

Dat de foutieve vermelding van Nomsz inplaats van Le Francq van Berkhey hem op een dwaalspoor heeft gebracht is, gezien zijn literaire eruditie, niet vol te houden. Misschien ontzag hij zijn stadsgenoot te Gent, de jurist Ivo de Borchgrave, die het verzameld werk van zijn grootvader Pieter Joost uitgaf in 1861, twee jaar na Van Duyses dood.

(14) P. van Duyse, ‘Pieter Judocus de Borchgrave’, Belgisch Museum, VIII, 1844, blz. 432-446.